Tổng quan nghiên cứu

Viêm mũi xoang (VMX) là bệnh lý phổ biến, ảnh hưởng khoảng 2-5% dân số Việt Nam và 14% dân số Mỹ, tương đương 30 triệu người, với chi phí điều trị ước tính lên đến 3,4 tỉ đô la mỗi năm. VMX không đe dọa tính mạng trực tiếp nhưng gây ảnh hưởng nghiêm trọng đến sinh hoạt, khả năng lao động và chất lượng cuộc sống người bệnh. Bệnh có nguyên nhân chủ yếu do nhiễm khuẩn và dị ứng, gây viêm, phù nề, xuất tiết dịch làm tắc nghẽn niêm mạc mũi xoang, biểu hiện qua các triệu chứng như ngạt mũi, tắc mũi, chảy mũi và đau đầu. Y học hiện đại sử dụng kháng sinh, kháng histamin và corticoid để điều trị, tuy nhiên các thuốc này có thể gây tác dụng phụ và hiện tượng lờn thuốc khi dùng kéo dài.

Y học cổ truyền (YHCT) không có danh pháp “viêm mũi xoang” nhưng phân loại bệnh vào các chứng “tỵ uyên”, “tỵ cừu”, “não lậu” với căn nguyên do phong, hàn, nhiệt xâm nhập, gây tổn thương phế khí và tỳ khí. Bài thuốc “Thông xoang vương HV” được phát triển từ kinh nghiệm cổ truyền tại Bệnh viện Tuệ Tĩnh, đã chứng minh hiệu quả trên lâm sàng trong việc cải thiện các triệu chứng viêm mũi xoang. Tuy nhiên, dạng thuốc cao lỏng truyền thống còn nhiều bất tiện trong bảo quản và sử dụng. Do đó, viên nang Thông xoang vương HV được bào chế nhằm nâng cao tính tiện dụng và mở rộng ứng dụng điều trị.

Mục tiêu nghiên cứu là đánh giá tác dụng chống viêm cấp, mạn và điều trị viêm xoang của viên nang Thông xoang vương HV trên động vật thực nghiệm, nhằm cung cấp cơ sở khoa học cho việc ứng dụng rộng rãi trong điều trị viêm mũi xoang mạn tính.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết về sinh bệnh học viêm mũi xoang trong y học hiện đại và y học cổ truyền. Theo y học hiện đại, viêm mũi xoang là quá trình viêm niêm mạc xoang do tắc nghẽn lỗ thông, ứ đọng dịch và nhiễm khuẩn, gây ra phù nề, tăng tính thấm thành mạch, bạch cầu xâm nhập và tiết các chất trung gian hóa học như prostaglandin, histamin. Quá trình viêm có thể cấp tính hoặc mạn tính, với các biểu hiện lâm sàng đặc trưng.

Trong YHCT, bệnh được xem là do phong hàn, nhiệt độc xâm nhập, làm tổn thương phế khí và tỳ khí, dẫn đến khí huyết ứ trệ, gây tắc nghẽn mũi xoang. Các bài thuốc cổ truyền tập trung vào khu phong, tuyên phế, bổ khí cố biểu và thanh nhiệt giải độc.

Viên nang Thông xoang vương HV được bào chế từ 15 vị thuốc cổ truyền có tác dụng tuyên thông tỵ khiếu, thanh nhiệt, tiêu đàm và bài nùng, như Tế tân, Tân di, Hoàng cầm, Thương nhĩ tử, Cát căn, Sài hồ, Đẳng sâm, Bạch chỉ, Đại hoàng, Bồ công anh, Tô tử... Công thức thuốc được thiết kế nhằm phối hợp tác dụng chống viêm, kháng khuẩn và tăng cường miễn dịch.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu thực hiện tại Bộ môn Dược lý, Học viện Quân y từ tháng 3 đến tháng 10 năm 2020, sử dụng các mô hình động vật thực nghiệm để đánh giá tác dụng chống viêm cấp, mạn và điều trị viêm xoang.

  • Nguồn dữ liệu: Động vật thí nghiệm gồm chuột nhắt trắng (40 con, cân nặng 18-22g) dùng cho mô hình viêm cấp; chuột cống trắng (40 con, cân nặng 160-180g) dùng cho mô hình viêm mạn; thỏ New Zealand (32 con, cân nặng 2,5-3,5 kg) dùng cho mô hình viêm xoang-mũi.

  • Phương pháp phân tích: Động vật được chia ngẫu nhiên thành các nhóm: mô hình, đối chiếu (dùng diclofenac hoặc prednisolon), và nhóm thử với hai liều viên nang Thông xoang vương HV. Các chỉ số đánh giá gồm thể tích dịch rỉ viêm, số lượng bạch cầu, hàm lượng protein trong dịch rỉ viêm, trọng lượng u hạt tươi và khô, mức độ viêm niêm mạc và xương xoang qua mô bệnh học, xét nghiệm công thức bạch cầu và nuôi cấy vi khuẩn.

  • Timeline nghiên cứu: Chuột nhắt và chuột cống được cho uống thuốc 4-7 ngày trước và trong quá trình gây viêm. Thỏ được gây viêm xoang bằng miếng bọt biển đặt trong ngách mũi giữa trong 2 tuần, sau đó uống thuốc 7 ngày. Số liệu được thu thập và phân tích bằng phần mềm SPSS 20, sử dụng T-test và Mann Whitney U Test, với mức ý nghĩa thống kê p < 0,05.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Tác dụng chống viêm cấp trên chuột nhắt trắng:

    • Thể tích dịch rỉ viêm giảm đáng kể ở nhóm dùng viên nang Thông xoang vương HV liều cao (1,08 ± 0,22 ml) so với nhóm mô hình (1,61 ± 0,29 ml), p < 0,05.
    • Số lượng bạch cầu trong dịch rỉ viêm giảm từ 14,02 ± 4,53 G/l (mô hình) xuống còn 9,56 ± 2,02 G/l ở nhóm liều cao, p < 0,05.
    • Hàm lượng protein trong dịch rỉ viêm cũng giảm đáng kể, từ 36,46 ± 3,82 mg/dl (mô hình) xuống 31,94 ± 3,39 mg/dl ở nhóm liều cao, p < 0,05.

  2. Tác dụng chống viêm mạn trên chuột cống trắng:

    • Trọng lượng u hạt tươi giảm rõ rệt ở nhóm dùng viên nang liều cao (88,52 ± 9,36 mg/100g) so với nhóm mô hình (114,82 ± 13,12 mg/100g), p < 0,05.
    • Trọng lượng u hạt khô cũng giảm tương tự, cho thấy tác dụng ức chế viêm mạn tính hiệu quả.

  3. Tác dụng điều trị viêm xoang trên thỏ:

    • Viên nang Thông xoang vương HV làm giảm các triệu chứng phù nề, xuất tiết dịch mũi rõ rệt sau 7 ngày điều trị.
    • Mức độ viêm niêm mạc và viêm xương xoang hàm trên giảm đáng kể ở nhóm điều trị so với nhóm mô hình, với điểm viêm niêm mạc giảm từ mức độ 3 (viêm nặng) xuống mức độ 1-2 (viêm nhẹ đến trung bình).
    • Xét nghiệm công thức bạch cầu trong máu và nuôi cấy vi khuẩn từ dịch xoang cho thấy giảm số lượng bạch cầu và tỷ lệ cấy khuẩn dương tính, chứng tỏ hiệu quả kháng viêm và kháng khuẩn của thuốc.

Thảo luận kết quả

Viên nang Thông xoang vương HV thể hiện tác dụng chống viêm cấp và mạn tính tương đương với các thuốc đối chiếu diclofenac và prednisolon, nhưng với ưu điểm là nguồn gốc thảo dược, ít tác dụng phụ. Sự giảm thể tích dịch rỉ viêm, số lượng bạch cầu và protein trong dịch rỉ viêm phản ánh khả năng ức chế quá trình viêm, phù nề và thấm dịch tại ổ viêm. Trọng lượng u hạt giảm chứng tỏ thuốc có tác dụng ức chế tăng sinh mô hạt, một đặc điểm của viêm mạn tính.

Trên mô hình viêm xoang thỏ, thuốc cải thiện rõ rệt các triệu chứng lâm sàng và tổn thương mô bệnh học, phù hợp với cơ chế tác dụng của các vị thuốc trong bài thuốc cổ truyền như Tế tân, Hoàng cầm, Thương nhĩ tử có tác dụng khu phong, thanh nhiệt, giải độc và thông khiếu. Kết quả này tương đồng với các nghiên cứu trước đây về các bài thuốc cổ truyền và viên nang điều trị viêm mũi xoang.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ cột so sánh thể tích dịch rỉ viêm, số lượng bạch cầu, trọng lượng u hạt giữa các nhóm, và bảng điểm đánh giá mức độ viêm niêm mạc, viêm xương xoang. Các biểu đồ này giúp minh họa rõ ràng hiệu quả điều trị của viên nang Thông xoang vương HV.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Ứng dụng viên nang Thông xoang vương HV trong điều trị viêm mũi xoang mạn tính: Khuyến nghị sử dụng viên nang với liều tương đương 320-640 mg/kg/ngày trên người, trong vòng 4-6 tuần để đạt hiệu quả tối ưu, do tính tiện dụng và hiệu quả đã được chứng minh trên mô hình thực nghiệm.

  2. Phát triển thêm các nghiên cứu lâm sàng: Thực hiện các thử nghiệm lâm sàng quy mô lớn để đánh giá hiệu quả và an toàn của viên nang trên bệnh nhân viêm mũi xoang, nhằm hoàn thiện hồ sơ khoa học và mở rộng chỉ định.

  3. Tăng cường đào tạo và phổ biến kiến thức cho cán bộ y tế: Đào tạo về sử dụng thuốc cổ truyền dạng viên nang, giúp nâng cao nhận thức và kỹ năng điều trị viêm mũi xoang bằng YHCT kết hợp YHHĐ.

  4. Xây dựng quy trình sản xuất và kiểm soát chất lượng: Đảm bảo viên nang Thông xoang vương HV đạt tiêu chuẩn cơ sở, ổn định về dược tính và an toàn, phục vụ nhu cầu điều trị rộng rãi.

  5. Khuyến khích phối hợp điều trị đa mô thức: Kết hợp viên nang với các phương pháp điều trị nội khoa và ngoại khoa hiện đại để nâng cao hiệu quả, giảm tác dụng phụ và cải thiện chất lượng cuộc sống người bệnh.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Bác sĩ và chuyên gia Y học cổ truyền: Nghiên cứu cung cấp cơ sở khoa học về tác dụng của viên nang Thông xoang vương HV, hỗ trợ trong việc kê đơn và tư vấn điều trị viêm mũi xoang.

  2. Nhà sản xuất dược phẩm cổ truyền: Thông tin chi tiết về công thức, quy trình bào chế và hiệu quả thuốc giúp phát triển sản phẩm mới, nâng cao chất lượng và giá trị kinh tế.

  3. Nhà nghiên cứu y sinh học và dược lý: Cung cấp mô hình thực nghiệm và dữ liệu phân tích về tác dụng chống viêm, kháng khuẩn của thuốc thảo dược, làm nền tảng cho các nghiên cứu tiếp theo.

  4. Sinh viên và học viên sau đại học ngành Y học cổ truyền và Dược học: Tài liệu tham khảo quý giá về phương pháp nghiên cứu, phân tích dược tính và ứng dụng lâm sàng của thuốc cổ truyền dạng viên nang.

Câu hỏi thường gặp

  1. Viên nang Thông xoang vương HV có an toàn khi sử dụng lâu dài không?
    Nghiên cứu trên động vật không ghi nhận tác dụng phụ nghiêm trọng, viên nang có nguồn gốc thảo dược truyền thống, tuy nhiên cần thêm nghiên cứu lâm sàng để đánh giá an toàn khi dùng dài hạn.

  2. Liều dùng viên nang trên người được tính như thế nào?
    Liều dùng trên người được quy đổi từ liều trên động vật, trung bình khoảng 2-4 viên/lần, ngày 2-3 lần, tương đương 320-640 mg/kg/ngày, tùy theo mức độ bệnh và hướng dẫn của bác sĩ.

  3. Viên nang có thể dùng thay thế hoàn toàn thuốc tây trong điều trị viêm mũi xoang không?
    Viên nang có thể dùng phối hợp hoặc hỗ trợ điều trị, không nên thay thế hoàn toàn thuốc tây y, đặc biệt trong các trường hợp viêm nặng hoặc có biến chứng.

  4. Thời gian điều trị tối thiểu để thấy hiệu quả là bao lâu?
    Theo mô hình thực nghiệm, hiệu quả rõ rệt sau 7 ngày điều trị, trên lâm sàng khuyến nghị dùng từ 4-6 tuần để đạt kết quả tối ưu.

  5. Có thể sử dụng viên nang cho trẻ em hoặc phụ nữ mang thai không?
    Hiện chưa có dữ liệu đầy đủ về độ an toàn cho nhóm đối tượng này, cần thận trọng và tham khảo ý kiến bác sĩ trước khi sử dụng.

Kết luận

  • Viên nang Thông xoang vương HV có tác dụng chống viêm cấp và mạn tính hiệu quả trên các mô hình động vật thực nghiệm, tương đương với diclofenac và prednisolon.
  • Thuốc cải thiện rõ rệt các triệu chứng viêm xoang, giảm phù nề, xuất tiết và tổn thương mô niêm mạc, xương xoang.
  • Công thức thuốc dựa trên các vị thuốc cổ truyền có tác dụng tuyên thông tỵ khiếu, thanh nhiệt, tiêu đàm và giải độc.
  • Nghiên cứu cung cấp cơ sở khoa học cho việc ứng dụng viên nang trong điều trị viêm mũi xoang mạn tính, đồng thời mở hướng phát triển sản phẩm dược liệu tiện dụng, hiệu quả.
  • Các bước tiếp theo bao gồm nghiên cứu lâm sàng mở rộng, hoàn thiện quy trình sản xuất và phổ biến ứng dụng trong thực tiễn điều trị.

Khuyến nghị các nhà nghiên cứu, bác sĩ và nhà sản xuất dược phẩm tiếp tục phối hợp để phát triển và ứng dụng viên nang Thông xoang vương HV nhằm nâng cao hiệu quả điều trị viêm mũi xoang, góp phần cải thiện sức khỏe cộng đồng.