Tổng quan nghiên cứu

Việt Nam với khí hậu nhiệt đới nóng ẩm, mưa nhiều tạo điều kiện thuận lợi cho sự phát triển đa dạng của thảm thực vật, trong đó có nhiều loại cây dược liệu quý giá. Trong bối cảnh các dược phẩm tổng hợp ngày càng phổ biến nhưng tiềm ẩn nhiều tác dụng phụ khi sử dụng lâu dài, xu hướng sử dụng các sản phẩm thiên nhiên, đặc biệt là tinh dầu từ cây thuốc, ngày càng được quan tâm. Cây Húng quế (Ocimum basilicum L.) là một loại thảo mộc phổ biến trong Đông y với nhiều hoạt tính sinh học như kháng khuẩn, kháng nấm, chống oxy hóa và chống ung thư. Tuy nhiên, tác dụng xua muỗi của tinh dầu Húng quế tại Việt Nam chưa được nghiên cứu bài bản, trong khi trên thế giới đã có một số báo cáo về khả năng xua đuổi côn trùng của loại tinh dầu này.

Luận văn tập trung đánh giá tác dụng xua muỗi của tinh dầu cây Húng quế trên động vật thực nghiệm và trên người, đồng thời khảo sát tính an toàn qua các chỉ số kích ứng da, nhịp thở, nhịp tim và nhiệt độ cơ thể. Nghiên cứu được thực hiện từ tháng 4 đến tháng 10 năm 2021 tại Viện Sốt rét – Ký sinh trùng – Côn trùng Trung ương và Viện Hóa học các hợp chất thiên nhiên. Mục tiêu cụ thể gồm: đánh giá tác dụng kích ứng da và ảnh hưởng sinh lý của tinh dầu trên thỏ; đánh giá tác dụng xua muỗi trên chuột thực nghiệm với ba loài muỗi chính là Aedes aegypti, Anopheles minimus và Culex tritaeniorhynchus; và đánh giá tác dụng xua muỗi cũng như tác dụng không mong muốn trên người tình nguyện. Kết quả nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc phát triển sản phẩm tinh dầu Húng quế làm chất xua muỗi tự nhiên, an toàn, góp phần phòng chống các bệnh truyền nhiễm do muỗi gây ra.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết và mô hình sau:

  • Lý thuyết dược lý về tinh dầu: Tinh dầu là hỗn hợp các hợp chất hữu cơ dễ bay hơi, có tác dụng sinh học đa dạng như kháng khuẩn, kháng nấm, chống viêm và xua đuổi côn trùng. Thành phần chính của tinh dầu Húng quế gồm linalool (60%), cineole, estragole (methyl-chavicol) và các hợp chất monoterpen khác.

  • Mô hình tác dụng kích ứng da (Draize test): Được sử dụng để đánh giá mức độ kích ứng da do tinh dầu gây ra trên thỏ, dựa trên các chỉ số ban đỏ và phù nề theo tiêu chuẩn OECD.

  • Mô hình thử nghiệm xua muỗi theo WHO: Sử dụng ống tunnel để đánh giá khả năng xua muỗi của tinh dầu trên ba loài muỗi truyền bệnh chính, đồng thời thử nghiệm trên người tình nguyện để đánh giá hiệu lực và tính an toàn.

Các khái niệm chính bao gồm: tác dụng kích ứng da, hiệu lực xua muỗi, tỷ lệ muỗi chết, tỷ lệ muỗi bị ức chế hút máu, và các chỉ số sinh lý như nhịp thở, nhịp tim, nhiệt độ cơ thể.

Phương pháp nghiên cứu

  • Nguồn dữ liệu: Tinh dầu Húng quế được chiết xuất từ phần trên mặt đất của cây thu hái tại Hà Nội bằng phương pháp cất kéo hơi nước. Động vật thực nghiệm gồm 12 con thỏ trưởng thành (trọng lượng 2,0 ± 0,2 kg), 10 con chuột hamster (110 ± 10 g). Ba loài muỗi Aedes aegypti, Anopheles minimus và Culex tritaeniorhynchus được nuôi tại Viện Sốt rét – Ký sinh trùng – Côn trùng Trung ương. Người tình nguyện gồm 6 cá thể khỏe mạnh, tuổi từ 18-55.

  • Phương pháp phân tích: Thử tác dụng kích ứng da trên thỏ theo hướng dẫn OECD, đánh giá ban đỏ và phù nề sau 6 giờ tiếp xúc. Đo nhịp thở, nhịp tim và nhiệt độ hậu môn thỏ trước và sau khi bôi tinh dầu. Thử tác dụng xua muỗi trên chuột bằng ống tunnel với 100 muỗi cái mỗi lô, tiến hành 3 lần lặp lại. Thử nghiệm trên người theo phương pháp WHO, sử dụng 200 muỗi mỗi lần, đo số muỗi chạm/đốt tay tại các thời điểm 0, 1, 2, 3, 4 và 6 giờ sau khi bôi tinh dầu.

  • Timeline nghiên cứu: Nghiên cứu được thực hiện trong 7 tháng (04-10/2021), bao gồm thu hái, chiết xuất tinh dầu, thử nghiệm trên động vật và người, xử lý số liệu và báo cáo kết quả.

  • Xử lý số liệu: Sử dụng phần mềm Excel, áp dụng t-test Student và Fisher’s exact test để so sánh các chỉ số trước và sau thử nghiệm, với mức ý nghĩa thống kê p < 0,05.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Tác dụng kích ứng da và ảnh hưởng sinh lý trên thỏ: Tinh dầu Húng quế nguyên chất và pha loãng (7:3 với ethanol 700) không gây kích ứng da nghiêm trọng. Điểm kích ứng trung bình sau 6 giờ là dưới 0,5, thuộc nhóm kích ứng không đáng kể. Nhịp thở, nhịp tim và nhiệt độ hậu môn thỏ không có sự thay đổi đáng kể (p > 0,05), cho thấy tinh dầu an toàn khi tiếp xúc da.

  2. Tác dụng xua muỗi trên chuột thực nghiệm: Tinh dầu nguyên chất có khả năng xua muỗi cao với tỷ lệ xua/diệt muỗi đạt trên 80% đối với cả ba loài muỗi. Cụ thể, tỷ lệ muỗi chết và ức chế hút máu của Aedes aegypti đạt khoảng 85%, Anopheles minimus khoảng 82%, và Culex tritaeniorhynchus khoảng 80%. Tinh dầu pha loãng có hiệu quả thấp hơn nhưng vẫn đạt trên 70%.

  3. Tác dụng xua muỗi và tính an toàn trên người: Hiệu lực xua muỗi của tinh dầu nguyên chất trên người tình nguyện đạt tỷ lệ giảm muỗi đốt từ 90% đến 100% trong vòng 3 giờ đầu, giảm dần còn khoảng 70% sau 6 giờ. Tinh dầu pha loãng có hiệu quả thấp hơn, khoảng 80% sau 3 giờ và giảm còn 50% sau 6 giờ. Không có tác dụng không mong muốn nghiêm trọng nào được ghi nhận; một số người có cảm giác mùi hơi nồng nhưng không gây dị ứng hay khó chịu đáng kể.

Thảo luận kết quả

Kết quả cho thấy tinh dầu Húng quế có tác dụng xua muỗi hiệu quả trên cả động vật thực nghiệm và người, phù hợp với các nghiên cứu quốc tế đã báo cáo về khả năng xua đuổi côn trùng của tinh dầu thảo mộc. Tỷ lệ xua muỗi trên chuột và người đều vượt ngưỡng 80%, đáp ứng tiêu chuẩn chất lượng cho sản phẩm xua muỗi tự nhiên. Việc không gây kích ứng da và không ảnh hưởng đến các chỉ số sinh lý trên thỏ khẳng định tính an toàn của tinh dầu khi sử dụng ngoài da.

So sánh với các nghiên cứu khác, hiệu quả xua muỗi của tinh dầu Húng quế tương đương hoặc cao hơn so với một số loại tinh dầu khác như sả, bạc hà. Việc pha loãng tinh dầu làm giảm hiệu quả xua muỗi nhưng vẫn duy trì mức độ chấp nhận được, giúp giảm chi phí và hạn chế tác dụng phụ. Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ tỷ lệ muỗi chết và ức chế hút máu theo từng loài muỗi, cũng như biểu đồ hiệu lực xua muỗi trên người theo thời gian.

Kết quả nghiên cứu góp phần làm rõ cơ sở khoa học cho việc ứng dụng tinh dầu Húng quế trong phòng chống muỗi đốt, đồng thời mở ra hướng phát triển sản phẩm xua muỗi tự nhiên, thân thiện môi trường và an toàn cho người sử dụng.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Phát triển sản phẩm xua muỗi từ tinh dầu Húng quế nguyên chất: Khuyến khích các doanh nghiệp dược liệu và mỹ phẩm nghiên cứu, sản xuất các chế phẩm xua muỗi dựa trên tinh dầu Húng quế nguyên chất nhằm tận dụng hiệu quả xua muỗi cao, an toàn đã được chứng minh. Thời gian triển khai trong 1-2 năm.

  2. Khuyến cáo sử dụng tinh dầu pha loãng phù hợp: Đề xuất sử dụng tinh dầu pha loãng với ethanol 700 theo tỷ lệ 7:3 để cân bằng giữa hiệu quả và chi phí, đồng thời giảm thiểu nguy cơ kích ứng da khi sử dụng lâu dài. Chủ thể thực hiện là các nhà sản xuất và người tiêu dùng.

  3. Tăng cường nghiên cứu mở rộng trên các đối tượng khác nhau: Tiến hành các nghiên cứu bổ sung trên nhóm người có cơ địa nhạy cảm, trẻ em và phụ nữ mang thai để đánh giá toàn diện tính an toàn và hiệu quả. Thời gian nghiên cứu dự kiến 2-3 năm, do các viện nghiên cứu y học cổ truyền và y học hiện đại phối hợp thực hiện.

  4. Xây dựng hướng dẫn sử dụng và đào tạo người dân: Cơ quan y tế và các tổ chức cộng đồng cần phổ biến kiến thức về cách sử dụng tinh dầu Húng quế làm chất xua muỗi an toàn, hiệu quả, góp phần phòng chống các bệnh truyền nhiễm do muỗi gây ra. Thời gian thực hiện trong 6-12 tháng.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Các nhà nghiên cứu dược liệu và y học cổ truyền: Luận văn cung cấp dữ liệu khoa học về tác dụng sinh học và an toàn của tinh dầu Húng quế, làm cơ sở cho các nghiên cứu tiếp theo về dược tính và ứng dụng trong phòng chống côn trùng.

  2. Doanh nghiệp sản xuất dược phẩm và mỹ phẩm thiên nhiên: Thông tin chi tiết về quy trình chiết xuất, thử nghiệm và hiệu quả xua muỗi giúp doanh nghiệp phát triển sản phẩm mới, đáp ứng nhu cầu thị trường về các sản phẩm an toàn, thân thiện môi trường.

  3. Cơ quan y tế và phòng chống dịch bệnh: Kết quả nghiên cứu hỗ trợ xây dựng các chiến lược phòng chống muỗi đốt bằng các biện pháp tự nhiên, giảm thiểu sử dụng hóa chất độc hại, góp phần bảo vệ sức khỏe cộng đồng.

  4. Người tiêu dùng và cộng đồng dân cư: Luận văn cung cấp kiến thức về lợi ích và cách sử dụng tinh dầu Húng quế an toàn, giúp người dân lựa chọn sản phẩm xua muỗi hiệu quả, giảm nguy cơ mắc các bệnh truyền nhiễm do muỗi gây ra.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tinh dầu Húng quế có an toàn khi sử dụng trên da không?
    Nghiên cứu cho thấy tinh dầu Húng quế nguyên chất và pha loãng không gây kích ứng da nghiêm trọng trên thỏ thực nghiệm, đồng thời không ảnh hưởng đến nhịp thở, nhịp tim và nhiệt độ cơ thể. Trên người tình nguyện cũng không ghi nhận tác dụng phụ nghiêm trọng, chứng tỏ tính an toàn cao khi sử dụng ngoài da.

  2. Hiệu quả xua muỗi của tinh dầu Húng quế kéo dài bao lâu?
    Hiệu lực xua muỗi trên người đạt 90-100% trong 3 giờ đầu sau khi bôi, giảm dần còn khoảng 70% sau 6 giờ. Do đó, cần bôi lại sau khoảng 3-4 giờ để duy trì hiệu quả xua muỗi tối ưu.

  3. Tinh dầu Húng quế có thể thay thế hoàn toàn các hóa chất xua muỗi tổng hợp không?
    Tinh dầu Húng quế là lựa chọn tự nhiên, an toàn và thân thiện môi trường, có thể dùng thay thế hoặc kết hợp với các biện pháp khác để giảm thiểu sử dụng hóa chất tổng hợp. Tuy nhiên, hiệu quả và thời gian tác dụng có thể ngắn hơn, nên cần sử dụng đúng cách và thường xuyên.

  4. Có thể pha loãng tinh dầu Húng quế để sử dụng không?
    Có thể pha loãng tinh dầu với ethanol 700 theo tỷ lệ 7:3 để giảm nồng độ, hạn chế kích ứng da và tiết kiệm chi phí. Tuy nhiên, hiệu quả xua muỗi sẽ giảm nhẹ so với tinh dầu nguyên chất.

  5. Tinh dầu Húng quế có tác dụng với các loài muỗi truyền bệnh chính ở Việt Nam không?
    Nghiên cứu cho thấy tinh dầu có tác dụng xua muỗi hiệu quả với ba loài muỗi chính là Aedes aegypti (truyền sốt xuất huyết), Anopheles minimus (truyền sốt rét) và Culex tritaeniorhynchus (truyền viêm não Nhật Bản), với tỷ lệ xua/diệt muỗi trên 80% trên chuột thực nghiệm.

Kết luận

  • Tinh dầu cây Húng quế Ocimum basilicum L. có tác dụng xua muỗi hiệu quả trên động vật thực nghiệm và người, với tỷ lệ xua/diệt muỗi đạt trên 80% trên chuột và hiệu lực xua muỗi trên người đạt 90-100% trong 3 giờ đầu.
  • Tinh dầu không gây kích ứng da nghiêm trọng và không ảnh hưởng đến các chỉ số sinh lý như nhịp thở, nhịp tim, nhiệt độ cơ thể thỏ, đảm bảo tính an toàn khi sử dụng ngoài da.
  • Việc pha loãng tinh dầu với ethanol 700 giúp giảm chi phí và hạn chế kích ứng da, tuy nhiên hiệu quả xua muỗi giảm nhẹ so với tinh dầu nguyên chất.
  • Nghiên cứu mở ra cơ sở khoa học cho việc phát triển sản phẩm xua muỗi tự nhiên từ tinh dầu Húng quế, góp phần phòng chống các bệnh truyền nhiễm do muỗi gây ra.
  • Các bước tiếp theo bao gồm mở rộng nghiên cứu trên các nhóm đối tượng khác, phát triển sản phẩm thương mại và phổ biến hướng dẫn sử dụng an toàn, hiệu quả.

Hành động ngay: Các nhà nghiên cứu, doanh nghiệp và cơ quan y tế nên phối hợp triển khai ứng dụng kết quả nghiên cứu để phát triển và đưa sản phẩm tinh dầu Húng quế xua muỗi ra thị trường, góp phần bảo vệ sức khỏe cộng đồng.