Tổng quan nghiên cứu

Phát triển năng lực giải quyết vấn đề gắn với thực tiễn cho học sinh tiểu học, đặc biệt qua dạy học môn Toán lớp 4, là một trong những định hướng đổi mới quan trọng của giáo dục phổ thông hiện nay. Theo khảo sát, chỉ khoảng 38,5% bài tập trong sách giáo khoa Toán lớp 4 chứa yếu tố thực tiễn, trong đó tập trung chủ yếu ở các mạch Thống kê, Giải bài toán có lời văn và Hình học. Tuy nhiên, nhiều tình huống thực tiễn trong sách giáo khoa đã lạc hậu, không còn phù hợp với cuộc sống hiện đại, gây khó khăn cho giáo viên trong việc thiết kế bài tập mới. Mục tiêu nghiên cứu nhằm đề xuất các biện pháp sư phạm phát triển năng lực giải quyết vấn đề gắn với thực tiễn cho học sinh lớp 4 thông qua dạy học môn Toán, góp phần nâng cao chất lượng dạy học và phát triển toàn diện năng lực toán học cho học sinh.

Phạm vi nghiên cứu tập trung vào năng lực giải quyết vấn đề gắn với thực tiễn của học sinh lớp 4 tại một số trường tiểu học ở thành phố Hạ Long, tỉnh Quảng Ninh. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc đổi mới phương pháp dạy học, giúp học sinh không chỉ nắm vững kiến thức mà còn biết vận dụng kiến thức toán học để giải quyết các vấn đề thực tế, đáp ứng yêu cầu phát triển năng lực trong chương trình giáo dục phổ thông mới. Qua đó, góp phần nâng cao hiệu quả giáo dục và phát triển phẩm chất, năng lực cho học sinh tiểu học.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết về năng lực và năng lực giải quyết vấn đề trong giáo dục, đặc biệt là quan niệm năng lực theo chương trình giáo dục phổ thông tổng thể mới. Năng lực được hiểu là khả năng huy động tổng hợp kiến thức, kỹ năng, thái độ và các thuộc tính cá nhân để thực hiện thành công một loại hoạt động nhất định trong điều kiện cụ thể. Năng lực giải quyết vấn đề gắn với thực tiễn được cấu trúc gồm các thành tố: nhận biết và hiểu vấn đề từ tình huống thực tiễn, chuyển đổi thông tin thành mô hình toán học, lựa chọn và đề xuất giải pháp, thực hiện giải quyết, trình bày kết quả và đánh giá, khái quát hóa vấn đề tương tự.

Mô hình phát triển năng lực giải quyết vấn đề gắn với thực tiễn được xây dựng dựa trên nguyên tắc tạo ra các tình huống có vấn đề phù hợp với vùng phát triển gần nhất của học sinh, đảm bảo sự thống nhất giữa lý luận và thực tiễn, đồng thời kết hợp tính tích cực, chủ động, sáng tạo của học sinh với vai trò định hướng của giáo viên. Các khái niệm chính bao gồm: bài toán chứa tình huống thực tiễn, năng lực tư duy và lập luận toán học, năng lực mô hình hóa toán học, năng lực giao tiếp toán học và năng lực sử dụng công cụ học toán.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp phối hợp giữa nghiên cứu lý luận và nghiên cứu thực tiễn. Phương pháp lý luận bao gồm thu thập, phân tích, tổng hợp tài liệu về năng lực, đặc điểm tâm lý lứa tuổi tiểu học, nội dung chương trình và sách giáo khoa Toán lớp 4. Phương pháp thực tiễn gồm quan sát, điều tra, phỏng vấn giáo viên và cán bộ quản lý tại các trường tiểu học ở thành phố Hạ Long nhằm khảo sát thực trạng phát triển năng lực giải quyết vấn đề gắn với thực tiễn cho học sinh.

Thực nghiệm sư phạm được tổ chức với cỡ mẫu gồm hai lớp 4A1 và 4A3, sử dụng phương pháp chọn mẫu thuận tiện. Quá trình thực nghiệm nhằm kiểm nghiệm tính khả thi và hiệu quả của các biện pháp đề xuất. Phương pháp xử lý số liệu sử dụng thống kê mô tả, tính tỷ lệ phần trăm và so sánh kết quả trước và sau thực nghiệm để đánh giá hiệu quả. Thời gian nghiên cứu kéo dài trong năm học 2018-2019, tập trung vào các tiết dạy môn Toán lớp 4 tại trường Tiểu học Đoàn Thị Điểm Hạ Long.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Thực trạng phát triển năng lực giải quyết vấn đề gắn với thực tiễn của học sinh lớp 4 còn hạn chế: Qua khảo sát 30 giáo viên, 73,33% đánh giá năng lực giải quyết vấn đề của học sinh ở mức độ bình thường, chỉ 26,67% đánh giá tốt. Tỷ lệ giáo viên thường xuyên tạo cơ hội phát triển năng lực này cho học sinh chỉ chiếm 16,66%, phần lớn thỉnh thoảng hoặc hiếm khi thực hiện.

  2. Số lượng bài tập mang yếu tố thực tiễn trong sách giáo khoa Toán 4 chiếm khoảng 38,5% tổng số bài tập, tập trung chủ yếu ở mạch Thống kê (71,4%), Giải bài toán có lời văn (79%) và Hình học (22,2%). Mạch Số học và Đại lượng đo lường có tỷ lệ bài tập thực tiễn rất thấp, lần lượt là 1,6% và 23,3%.

  3. Giáo viên gặp nhiều khó khăn trong việc phát triển năng lực giải quyết vấn đề gắn với thực tiễn cho học sinh: 83,33% giáo viên cho biết lúng túng trong thiết kế các hoạt động học tập, 73,33% chưa có biện pháp sư phạm cụ thể, 60% chưa chuyển dịch hoàn toàn sang dạy học theo tiếp cận năng lực, và 53,33% chưa thực sự hiểu rõ về năng lực giải quyết vấn đề.

  4. Thực nghiệm sư phạm cho thấy biện pháp phát triển năng lực giải quyết vấn đề gắn với thực tiễn qua các tình huống thực tiễn trong dạy học môn Toán lớp 4 có hiệu quả rõ rệt: Kết quả kiểm tra sau thực nghiệm của lớp áp dụng biện pháp tăng lên đáng kể so với lớp đối chứng, với tỷ lệ học sinh đạt yêu cầu tăng từ khoảng 60% lên trên 85%.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu phản ánh thực trạng chung của nhiều trường tiểu học hiện nay, khi giáo viên nhận thức được tầm quan trọng của việc phát triển năng lực giải quyết vấn đề gắn với thực tiễn nhưng chưa có kỹ năng và biện pháp cụ thể để thực hiện hiệu quả. Việc số lượng bài tập thực tiễn trong sách giáo khoa còn hạn chế và nhiều tình huống đã lỗi thời làm giảm tính hấp dẫn và khả năng vận dụng của học sinh.

So sánh với các nghiên cứu trước đây, kết quả này phù hợp với nhận định rằng việc phát triển năng lực giải quyết vấn đề cần được thực hiện một cách có hệ thống và bài bản, kết hợp giữa lý thuyết và thực tiễn, đồng thời phải phù hợp với đặc điểm tâm lý và nhận thức của học sinh tiểu học. Việc sử dụng các tình huống thực tiễn gần gũi, đa dạng và có tính cập nhật giúp học sinh hứng thú, chủ động trong học tập, từ đó nâng cao hiệu quả phát triển năng lực.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ so sánh tỷ lệ bài tập thực tiễn theo từng mạch nội dung trong sách giáo khoa, bảng thống kê mức độ thường xuyên thực hiện phát triển năng lực của giáo viên, và biểu đồ kết quả kiểm tra trước và sau thực nghiệm của học sinh hai lớp.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Xây dựng và cập nhật hệ thống bài tập, tình huống thực tiễn phù hợp với cuộc sống hiện đại: Giáo viên cần chủ động thiết kế các bài toán gắn với thực tiễn địa phương và xã hội, đảm bảo tính đa dạng, phù hợp với nội dung chương trình và khả năng nhận thức của học sinh. Thời gian thực hiện: ngay trong năm học hiện tại. Chủ thể thực hiện: giáo viên và tổ chuyên môn.

  2. Tổ chức bồi dưỡng, tập huấn nâng cao năng lực sư phạm cho giáo viên về phát triển năng lực giải quyết vấn đề: Trang bị kiến thức, kỹ năng thiết kế hoạt động học tập, sử dụng tình huống thực tiễn và phương pháp dạy học tích cực. Thời gian: trong các đợt tập huấn chuyên môn hàng năm. Chủ thể: Sở Giáo dục và Đào tạo, trường tiểu học.

  3. Tăng cường áp dụng phương pháp dạy học tích cực, lấy học sinh làm trung tâm: Khuyến khích học sinh chủ động, sáng tạo trong việc giải quyết các tình huống thực tiễn, phát triển tư duy phản biện và kỹ năng vận dụng kiến thức. Thời gian: liên tục trong quá trình dạy học. Chủ thể: giáo viên.

  4. Phát triển các hoạt động ngoại khóa, câu lạc bộ toán học gắn với thực tiễn: Tạo môi trường học tập mở, giúp học sinh vận dụng kiến thức toán học vào các tình huống thực tế, nâng cao hứng thú và năng lực giải quyết vấn đề. Thời gian: tổ chức định kỳ hàng tháng/quý. Chủ thể: nhà trường, giáo viên phụ trách.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên tiểu học, đặc biệt là giáo viên dạy Toán lớp 4: Nghiên cứu cung cấp các biện pháp sư phạm cụ thể để phát triển năng lực giải quyết vấn đề gắn với thực tiễn, giúp nâng cao chất lượng dạy học và hiệu quả giáo dục.

  2. Cán bộ quản lý giáo dục và chuyên viên bồi dưỡng giáo viên: Tài liệu tham khảo hữu ích để xây dựng chương trình tập huấn, hướng dẫn đổi mới phương pháp dạy học theo tiếp cận năng lực.

  3. Nhà nghiên cứu và sinh viên ngành Giáo dục học, Giáo dục Tiểu học: Cung cấp cơ sở lý luận và thực tiễn về phát triển năng lực giải quyết vấn đề trong dạy học môn Toán, đồng thời là nguồn dữ liệu tham khảo cho các đề tài nghiên cứu tiếp theo.

  4. Phụ huynh học sinh: Hiểu rõ hơn về mục tiêu giáo dục và phương pháp phát triển năng lực cho con em mình, từ đó phối hợp hiệu quả với nhà trường trong việc hỗ trợ học tập.

Câu hỏi thường gặp

  1. Năng lực giải quyết vấn đề gắn với thực tiễn là gì?
    Là khả năng nhận biết, phân tích và vận dụng kiến thức toán học để giải quyết các vấn đề phát sinh từ tình huống thực tế gần gũi với học sinh, giúp các em áp dụng kiến thức vào cuộc sống hàng ngày.

  2. Tại sao cần phát triển năng lực này ngay từ lớp 4?
    Lớp 4 là giai đoạn học sinh bắt đầu phát triển tư duy trừu tượng, có khả năng hệ thống hóa và khái quát hóa kiến thức, do đó việc phát triển năng lực giải quyết vấn đề gắn với thực tiễn giúp các em hình thành kỹ năng vận dụng kiến thức hiệu quả.

  3. Giáo viên gặp khó khăn gì khi phát triển năng lực này?
    Phần lớn giáo viên chưa hiểu rõ về năng lực giải quyết vấn đề, thiếu kỹ năng thiết kế bài tập và hoạt động học tập phù hợp, đồng thời sách giáo khoa còn nhiều bài tập thực tiễn chưa cập nhật.

  4. Làm thế nào để thiết kế bài tập thực tiễn hiệu quả?
    Cần lựa chọn tình huống gần gũi, phù hợp với đặc điểm tâm lý và nhận thức của học sinh, đảm bảo liên kết chặt chẽ với nội dung kiến thức, đa dạng về hình thức và mức độ khó, đồng thời cập nhật thông tin thực tế.

  5. Phương pháp dạy học nào hỗ trợ phát triển năng lực này tốt nhất?
    Phương pháp dạy học tích cực, lấy học sinh làm trung tâm, kết hợp hoạt động nhóm, thảo luận, vận dụng tình huống thực tiễn và các hoạt động ngoại khóa giúp học sinh chủ động, sáng tạo và phát triển toàn diện năng lực giải quyết vấn đề.

Kết luận

  • Luận văn làm rõ cơ sở lý luận và thực tiễn về năng lực giải quyết vấn đề gắn với thực tiễn trong dạy học môn Toán lớp 4, đồng thời chỉ ra thực trạng còn nhiều hạn chế trong phát triển năng lực này tại các trường tiểu học.
  • Khảo sát cho thấy số lượng bài tập thực tiễn trong sách giáo khoa còn thấp và nhiều tình huống đã lỗi thời, giáo viên còn gặp khó khăn trong việc thiết kế và tổ chức hoạt động phát triển năng lực cho học sinh.
  • Thực nghiệm sư phạm chứng minh hiệu quả của các biện pháp phát triển năng lực giải quyết vấn đề gắn với thực tiễn qua việc sử dụng tình huống thực tiễn trong dạy học môn Toán lớp 4.
  • Đề xuất các giải pháp cụ thể nhằm nâng cao năng lực cho giáo viên và cải tiến nội dung, phương pháp dạy học, góp phần nâng cao chất lượng giáo dục tiểu học.
  • Khuyến nghị các bước tiếp theo bao gồm tổ chức tập huấn chuyên sâu cho giáo viên, xây dựng ngân hàng bài tập thực tiễn cập nhật và mở rộng nghiên cứu trên phạm vi rộng hơn.

Hành động tiếp theo: Các trường tiểu học và giáo viên cần áp dụng ngay các biện pháp đề xuất, đồng thời phối hợp với các cơ quan quản lý giáo dục để tổ chức bồi dưỡng và cập nhật tài liệu dạy học nhằm phát triển toàn diện năng lực giải quyết vấn đề cho học sinh.