Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh đổi mới giáo dục theo định hướng phát triển năng lực (PTNL) và phẩm chất người học, việc dạy học đọc hiểu truyện đồng thoại cho học sinh lớp 6 trở thành một vấn đề cấp thiết. Theo khảo sát tại các trường THCS trên địa bàn Hà Nội, có khoảng 90% học sinh được tiếp xúc với các phương pháp dạy học đọc hiểu truyện đồng thoại, tuy nhiên, việc phát triển năng lực đọc hiểu vẫn còn nhiều hạn chế. Mục tiêu nghiên cứu nhằm đề xuất các biện pháp tổ chức dạy học đọc hiểu truyện đồng thoại cho học sinh lớp 6 theo định hướng PTNL, góp phần nâng cao hiệu quả dạy học Ngữ văn trong chương trình giáo dục phổ thông 2018. Nghiên cứu tập trung khảo sát thực trạng dạy học tại các trường THCS trên địa bàn huyện Phúc Thọ, thành phố Hà Nội trong năm 2023, với sự tham gia của 13 giáo viên và 265 học sinh lớp 6. Ý nghĩa nghiên cứu thể hiện qua việc phát triển kỹ năng đọc hiểu, tư duy sáng tạo, khả năng giao tiếp và phẩm chất đạo đức cho học sinh, đồng thời góp phần đổi mới phương pháp dạy học Ngữ văn theo hướng tích cực, phù hợp với yêu cầu giáo dục hiện đại.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết về đọc hiểu văn bản, phát triển năng lực và phương pháp dạy học theo định hướng PTNL. Đọc hiểu được xem là quá trình nhận thức phức tạp, đòi hỏi sự tương tác tích cực giữa người đọc và văn bản, bao gồm các hành động phân tích, tổng hợp, suy luận và sáng tạo. Lý thuyết năng lực được hiểu là khả năng hoàn thành nhiệm vụ cụ thể, bao gồm năng lực chung và năng lực riêng, trong đó năng lực đọc hiểu là một phần quan trọng của năng lực ngôn ngữ và văn học. Mô hình dạy học theo định hướng PTNL nhấn mạnh vai trò chủ động của học sinh trong quá trình học tập, khuyến khích sự tự nghiên cứu, sáng tạo và áp dụng kiến thức vào thực tiễn. Khái niệm truyện đồng thoại được định nghĩa là thể loại văn học dành cho thiếu nhi, trong đó các nhân vật thường là loài vật hoặc đồ vật được nhân cách hóa, mang tính tưởng tượng và giáo dục cao.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp kết hợp giữa phân tích lý luận, điều tra khảo sát, tham vấn chuyên gia và thực nghiệm sư phạm. Nguồn dữ liệu bao gồm tài liệu chương trình, sách giáo khoa Ngữ văn lớp 6 (ba bộ sách: Cánh Diều, Kết nối tri thức với cuộc sống, Chân trời sáng tạo), giáo án, phiếu khảo sát của giáo viên và học sinh, cùng kết quả thực nghiệm tại các trường THCS trên địa bàn Hà Nội. Cỡ mẫu gồm 13 giáo viên và 265 học sinh lớp 6 được chọn theo phương pháp chọn mẫu thuận tiện nhằm đảm bảo tính đại diện cho nhóm nghiên cứu. Phân tích dữ liệu kết hợp định lượng và định tính, sử dụng phần mềm xử lý số liệu để đánh giá kết quả khảo sát và thực nghiệm. Thời gian nghiên cứu kéo dài từ tháng 1 đến tháng 6 năm 2023, bao gồm giai đoạn khảo sát, thực nghiệm và tổng hợp kết quả.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Thực trạng tài liệu dạy học truyện đồng thoại: Ba bộ sách giáo khoa Ngữ văn 6 hiện hành đều sử dụng văn bản "Bài học đường đời đầu tiên" của Tô Hoài làm trọng tâm, với sự thiếu đa dạng về tác phẩm truyện đồng thoại. Ví dụ, bộ sách Cánh Diều chỉ có một văn bản đồng thoại, trong khi bộ sách Kết nối tri thức và Chân trời sáng tạo có thêm một số tác phẩm khác. Hệ thống câu hỏi đọc hiểu chủ yếu tập trung vào mức độ nhận biết (chiếm khoảng 37,9% đến 45,2%) và thông hiểu (32% đến 48%), trong khi câu hỏi vận dụng chiếm tỷ lệ thấp, chỉ khoảng 12% đến 22,6%.

  2. Nhận thức của giáo viên và học sinh về đọc hiểu: Khoảng 82% giáo viên và gần 80% học sinh nhận thức được tầm quan trọng của việc dạy học đọc hiểu truyện đồng thoại trong phát triển năng lực. Tuy nhiên, chỉ có khoảng 30,8% học sinh tích cực tham gia giờ học, cho thấy sự cần thiết nâng cao hứng thú học tập.

  3. Phương pháp dạy học áp dụng: 84,6% giáo viên sử dụng kết hợp các phương pháp đọc diễn cảm, đọc bộc lộ cảm xúc và đọc tưởng tượng, liên tưởng bản thân trong dạy học truyện đồng thoại. Tuy nhiên, vẫn còn 15,4% giáo viên chưa quan tâm đầy đủ đến việc xây dựng hệ thống câu hỏi và bài tập phù hợp.

  4. Kết quả thực nghiệm sư phạm: Qua thực nghiệm tại các lớp học, nhóm học sinh được áp dụng biện pháp dạy học theo định hướng PTNL có sự tiến bộ rõ rệt về năng lực đọc hiểu so với nhóm đối chứng, với mức tăng trung bình khoảng 20% điểm số kiểm tra đọc hiểu truyện đồng thoại.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu cho thấy việc dạy học đọc hiểu truyện đồng thoại theo định hướng PTNL có tác động tích cực đến phát triển năng lực ngôn ngữ và phẩm chất đạo đức của học sinh lớp 6. Việc tập trung vào các câu hỏi nhận biết và thông hiểu giúp học sinh nắm vững kiến thức cơ bản, nhưng cần tăng cường các câu hỏi vận dụng để phát triển tư duy phản biện và sáng tạo. So sánh với các nghiên cứu trước đây, kết quả phù hợp với quan điểm rằng đọc hiểu là hoạt động nhận thức tích cực, đòi hỏi sự tương tác chủ động của học sinh. Việc áp dụng các phương pháp đọc diễn cảm và liên tưởng bản thân giúp tăng cường sự hứng thú và khả năng cảm thụ văn học. Tuy nhiên, hạn chế về đa dạng tài liệu và thời gian dạy học còn ảnh hưởng đến hiệu quả tiếp nhận của học sinh. Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ phân bố tỷ lệ câu hỏi theo mức độ nhận biết, thông hiểu và vận dụng trong các bộ sách, cũng như bảng so sánh điểm số trước và sau thực nghiệm giữa nhóm thực nghiệm và nhóm đối chứng.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Đa dạng hóa tài liệu dạy học: Tăng cường bổ sung các tác phẩm truyện đồng thoại phong phú, đa dạng về chủ đề và phong cách trong chương trình và sách giáo khoa nhằm mở rộng phạm vi tiếp cận của học sinh. Thời gian thực hiện: 1-2 năm; chủ thể: Bộ Giáo dục và Đào tạo, các nhà xuất bản.

  2. Phát triển hệ thống câu hỏi vận dụng: Xây dựng và áp dụng hệ thống câu hỏi, bài tập phát triển tư duy phản biện, sáng tạo và kỹ năng vận dụng kiến thức trong dạy học đọc hiểu truyện đồng thoại. Thời gian: 6-12 tháng; chủ thể: giáo viên, nhóm chuyên gia biên soạn giáo án.

  3. Đào tạo nâng cao năng lực giáo viên: Tổ chức các khóa tập huấn chuyên sâu về phương pháp dạy học theo định hướng PTNL, kỹ thuật xây dựng câu hỏi và tổ chức hoạt động đọc hiểu sáng tạo cho giáo viên Ngữ văn THCS. Thời gian: 6 tháng; chủ thể: Sở Giáo dục và Đào tạo, trường Đại học Sư phạm.

  4. Tăng cường thời lượng và hoạt động học tập: Điều chỉnh thời gian dành cho dạy học truyện đồng thoại trong chương trình, kết hợp các hoạt động tương tác, thảo luận nhóm, trình bày ý tưởng nhằm nâng cao sự chủ động và hứng thú của học sinh. Thời gian: 1 năm; chủ thể: nhà trường, giáo viên.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên Ngữ văn THCS: Nghiên cứu giúp nâng cao kỹ năng tổ chức dạy học đọc hiểu truyện đồng thoại theo định hướng PTNL, áp dụng các biện pháp đổi mới phương pháp giảng dạy.

  2. Nhà quản lý giáo dục: Cung cấp cơ sở khoa học để xây dựng chính sách, chương trình đào tạo và phát triển giáo viên phù hợp với xu hướng đổi mới giáo dục.

  3. Sinh viên, nghiên cứu sinh ngành Sư phạm Ngữ văn: Là tài liệu tham khảo quan trọng cho các đề tài nghiên cứu về dạy học Ngữ văn, phát triển năng lực đọc hiểu và phương pháp dạy học sáng tạo.

  4. Các nhà xuất bản và biên soạn sách giáo khoa: Hỗ trợ trong việc thiết kế nội dung, lựa chọn tác phẩm và xây dựng hệ thống câu hỏi phù hợp với định hướng phát triển năng lực học sinh.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tại sao cần dạy học đọc hiểu truyện đồng thoại theo định hướng phát triển năng lực?
    Đọc hiểu truyện đồng thoại giúp học sinh phát triển kỹ năng ngôn ngữ, tư duy sáng tạo và phẩm chất đạo đức. Định hướng PTNL tạo điều kiện cho học sinh chủ động, sáng tạo và áp dụng kiến thức vào thực tiễn, nâng cao hiệu quả học tập.

  2. Phương pháp dạy học nào hiệu quả trong dạy đọc hiểu truyện đồng thoại?
    Phương pháp kết hợp đọc diễn cảm, đọc bộc lộ cảm xúc và đọc tưởng tượng, liên tưởng bản thân được đánh giá cao, giúp học sinh tăng cường sự hứng thú và khả năng cảm thụ văn học.

  3. Làm thế nào để xây dựng hệ thống câu hỏi phù hợp cho học sinh lớp 6?
    Cần cân đối giữa câu hỏi nhận biết, thông hiểu và vận dụng, tập trung phát triển tư duy phản biện và sáng tạo, đồng thời gắn kết với nội dung thực tế và trải nghiệm của học sinh.

  4. Thách thức lớn nhất khi dạy học đọc hiểu truyện đồng thoại hiện nay là gì?
    Thiếu đa dạng tài liệu, thời gian dạy học hạn chế và thói quen dạy học truyền thống tập trung vào truyền đạt kiến thức một chiều là những thách thức chính cần khắc phục.

  5. Làm sao để đánh giá hiệu quả dạy học đọc hiểu truyện đồng thoại?
    Có thể sử dụng kết hợp đánh giá định lượng qua điểm số kiểm tra và đánh giá định tính qua quan sát thái độ, sự tham gia của học sinh trong các hoạt động học tập, thảo luận và trình bày ý tưởng.

Kết luận

  • Đề tài khẳng định vai trò quan trọng của dạy học đọc hiểu truyện đồng thoại trong phát triển năng lực ngôn ngữ và phẩm chất đạo đức cho học sinh lớp 6.
  • Thực trạng dạy học hiện nay còn hạn chế về đa dạng tài liệu và phương pháp, cần đổi mới theo định hướng PTNL.
  • Các biện pháp đề xuất tập trung vào đa dạng hóa tài liệu, phát triển hệ thống câu hỏi vận dụng, đào tạo giáo viên và tăng cường hoạt động học tập tương tác.
  • Kết quả thực nghiệm cho thấy sự tiến bộ rõ rệt về năng lực đọc hiểu của học sinh khi áp dụng biện pháp theo định hướng PTNL.
  • Khuyến nghị các nhà quản lý, giáo viên và nhà xuất bản phối hợp triển khai các giải pháp nhằm nâng cao chất lượng dạy học Ngữ văn, đáp ứng yêu cầu đổi mới giáo dục hiện đại.

Hành động tiếp theo: Các cơ sở giáo dục và giáo viên nên áp dụng các biện pháp đề xuất, đồng thời tiếp tục nghiên cứu, đánh giá để hoàn thiện phương pháp dạy học đọc hiểu truyện đồng thoại, góp phần phát triển toàn diện năng lực học sinh.