Tổng quan nghiên cứu

Bệnh động kinh là một rối loạn thần kinh mãn tính phổ biến trên toàn cầu, ảnh hưởng đến khoảng 50 triệu người theo báo cáo của Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) năm 2019. Tại các nước thu nhập thấp và trung bình, tỷ lệ mắc bệnh động kinh có thể lên tới 139 trên 100.000 dân, trong đó gần 80% người bệnh sống tại các quốc gia này. Ở Việt Nam, ước tính có khoảng 500.000 người mắc bệnh động kinh, với tỷ lệ mới mắc khoảng 42/100.000 dân. Việc tuân thủ điều trị bằng thuốc chống động kinh là yếu tố then chốt giúp kiểm soát cơn co giật, giảm tỷ lệ tử vong và nâng cao chất lượng cuộc sống người bệnh. Tuy nhiên, tỷ lệ tuân thủ điều trị tại Việt Nam còn nhiều hạn chế, dao động từ 43,5% đến 72,5% theo các nghiên cứu trước đây.

Nghiên cứu được thực hiện tại huyện Quảng Trạch, tỉnh Quảng Bình trong năm 2022 nhằm mục tiêu: (1) mô tả thực trạng tuân thủ điều trị bằng thuốc của người bệnh động kinh đang điều trị ngoại trú tại các trạm y tế xã; (2) phân tích các yếu tố ảnh hưởng đến tuân thủ điều trị thuốc của người bệnh. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc cung cấp dữ liệu thực tiễn để nâng cao hiệu quả quản lý và chăm sóc người bệnh động kinh tại tuyến y tế cơ sở, góp phần giảm gánh nặng bệnh tật và chi phí y tế. Tổng số người bệnh động kinh đang quản lý tại 17 trạm y tế xã là 222 người, trong đó 128 người được chọn ngẫu nhiên tham gia nghiên cứu.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên mô hình hành vi tuân thủ điều trị của Becker và Maiman (1975), được điều chỉnh phù hợp với bối cảnh bệnh động kinh và dịch vụ y tế tại Việt Nam. Mô hình này phân tích các yếu tố ảnh hưởng đến tuân thủ điều trị gồm:

  • Yếu tố cá nhân: tuổi, giới tính, trình độ học vấn, điều kiện kinh tế, thời gian mắc bệnh, tác dụng phụ thuốc.
  • Đặc điểm bệnh: loại cơn động kinh, thời gian điều trị, biến chứng, mức độ nghiêm trọng.
  • Dịch vụ y tế điều trị ngoại trú: sự tư vấn, nhắc nhở của nhân viên y tế, thời gian chờ đợi, sẵn có thuốc, quy trình khám và cấp phát thuốc.
  • Môi trường gia đình và xã hội: sự quan tâm, hỗ trợ của gia đình, mức độ kỳ thị xã hội, truyền thông về bệnh.

Các khái niệm chính bao gồm: tuân thủ điều trị thuốc (được đo bằng thang đo Morisky 8 mục), điều trị ngoại trú, và các yếu tố ảnh hưởng đến tuân thủ.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng thiết kế cắt ngang kết hợp định lượng và định tính, tiến hành từ tháng 10/2021 đến tháng 11/2022 tại huyện Quảng Trạch, tỉnh Quảng Bình.

  • Định lượng: Phỏng vấn trực tiếp 128 người bệnh động kinh ≥18 tuổi đang điều trị ngoại trú tại 17 trạm y tế xã. Cỡ mẫu được tính toán dựa trên tỷ lệ tuân thủ 82,5% từ nghiên cứu trước, với sai số 7%. Phương pháp chọn mẫu ngẫu nhiên tỷ lệ theo từng trạm y tế. Dữ liệu thu thập qua bộ câu hỏi gồm thông tin nhân khẩu, đặc điểm bệnh, dịch vụ y tế và thang đo Morisky 8 mục để đánh giá tuân thủ điều trị. Phân tích dữ liệu bằng phần mềm SPSS 22, sử dụng thống kê mô tả và kiểm định chi bình phương (χ²) với mức ý nghĩa p<0,05.

  • Định tính: Thực hiện 2 phỏng vấn sâu với lãnh đạo Trung tâm Y tế huyện và cán bộ phụ trách chương trình sức khỏe tâm thần; 2 thảo luận nhóm với cán bộ phụ trách chương trình tại 9 trạm y tế xã và 6 người bệnh (3 tuân thủ, 3 không tuân thủ). Thời gian mỗi cuộc từ 20-30 phút, ghi âm và phân tích theo chủ đề.

Nghiên cứu tuân thủ các quy định đạo đức, được Hội đồng đạo đức Trường Đại học Y tế Công cộng phê duyệt.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Tỷ lệ tuân thủ điều trị thuốc cao: 90,6% người bệnh động kinh tại các trạm y tế xã huyện Quảng Trạch tuân thủ điều trị thuốc theo thang đo Morisky (≥6 điểm). Tỷ lệ không tuân thủ chỉ chiếm 9,4%.

  2. Lý do không tuân thủ chủ yếu do quên uống thuốc: 44,5% người bệnh cho biết quên mang thuốc khi ra ngoài, 13,3% tự ý ngừng thuốc khi gặp tác dụng phụ, 9,4% tự ngừng thuốc khi cảm thấy bệnh ổn định.

  3. Yếu tố cá nhân ảnh hưởng đến tuân thủ: Trình độ học vấn thấp (46,1% dưới tiểu học) và điều kiện kinh tế khó khăn (47,7% hộ nghèo) làm giảm mức độ tuân thủ. Người bệnh có kiến thức tốt về bệnh và nhận thức về tác hại của động kinh có xu hướng tuân thủ cao hơn.

  4. Yếu tố dịch vụ y tế: 78,1% người bệnh đánh giá thuốc điều trị luôn sẵn có tại trạm y tế xã; 94,5% hài lòng với thời gian chờ đợi khám nhanh chóng; 64,1% thường xuyên được nhân viên y tế nhắc nhở tuân thủ điều trị; 77,3% hài lòng với thái độ phục vụ của nhân viên y tế. Những yếu tố này góp phần thúc đẩy tuân thủ điều trị.

  5. Yếu tố gia đình và xã hội: 54,7% người bệnh nhận được sự hỗ trợ, nhắc nhở từ gia đình; 86,7% nhận thông tin về bệnh từ cán bộ y tế; sự quan tâm của gia đình và xã hội được xác định là nhân tố tăng cường tuân thủ.

Thảo luận kết quả

Tỷ lệ tuân thủ điều trị thuốc chống động kinh tại huyện Quảng Trạch (90,6%) cao hơn nhiều so với các nghiên cứu trong nước (43,5%-72,5%) và một số nghiên cứu quốc tế (54,1%-72,3%). Điều này có thể do chương trình cấp phát thuốc miễn phí, lịch lĩnh thuốc định kỳ hàng tháng, và sự quản lý chặt chẽ tại các trạm y tế xã gần nơi cư trú người bệnh. Biểu đồ thể hiện tỷ lệ tuân thủ theo từng trạm y tế có thể minh họa sự đồng đều trong quản lý.

Nguyên nhân không tuân thủ chủ yếu do quên uống thuốc phù hợp với các nghiên cứu quốc tế, trong đó quên thuốc chiếm tỷ lệ cao nhất (44,5%-75,4%). Tác dụng phụ thuốc cũng là nguyên nhân phổ biến khiến người bệnh tự ý ngừng thuốc, làm giảm hiệu quả điều trị và tăng nguy cơ tái phát cơn co giật.

Trình độ học vấn thấp và điều kiện kinh tế khó khăn là những yếu tố cá nhân làm giảm tuân thủ, tương đồng với các nghiên cứu tại Ethiopia và Ấn Độ. Người bệnh có nhận thức tốt về bệnh và tác hại của động kinh có xu hướng tuân thủ cao hơn, cho thấy vai trò quan trọng của giáo dục sức khỏe.

Dịch vụ y tế tại trạm y tế xã được đánh giá tích cực về thái độ nhân viên, thời gian chờ đợi và sự sẵn có thuốc, góp phần nâng cao tuân thủ. Tuy nhiên, vẫn còn hạn chế về đào tạo chuyên môn cho nhân viên y tế và nguồn cung ứng thuốc cần được đảm bảo liên tục.

Sự hỗ trợ từ gia đình và xã hội là nhân tố thúc đẩy tuân thủ điều trị, phù hợp với các nghiên cứu cho thấy người bệnh nhận được nhắc nhở và hỗ trợ từ người thân có tỷ lệ tuân thủ cao hơn.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường công tác tư vấn, giáo dục sức khỏe: Nhân viên y tế cần thường xuyên tư vấn, hướng dẫn và nhắc nhở người bệnh về tầm quan trọng của việc uống thuốc đúng liều, đặc biệt nhấn mạnh các tác dụng phụ thường gặp và cách xử lý. Mục tiêu nâng tỷ lệ tuân thủ lên trên 95% trong vòng 12 tháng. Chủ thể thực hiện: Trung tâm Y tế huyện và các trạm y tế xã.

  2. Đảm bảo nguồn cung ứng thuốc liên tục: Trung tâm Y tế huyện phối hợp với các đơn vị cung ứng thuốc để đảm bảo không xảy ra tình trạng thiếu thuốc tại các trạm y tế xã, tránh gián đoạn điều trị. Mục tiêu duy trì 100% trạm y tế có thuốc đầy đủ hàng tháng. Thời gian thực hiện: liên tục trong năm. Chủ thể: Trung tâm Y tế huyện, Sở Y tế tỉnh.

  3. Đào tạo nâng cao năng lực nhân viên y tế: Tổ chức các khóa tập huấn chuyên sâu về quản lý bệnh động kinh và tư vấn tuân thủ điều trị cho nhân viên y tế tại trạm y tế xã. Mục tiêu 100% nhân viên y tế tuyến xã được đào tạo trong 6 tháng. Chủ thể: Trung tâm Y tế huyện, Trường Đại học Y tế Công cộng.

  4. Tăng cường sự tham gia của gia đình và cộng đồng: Phát triển các chương trình hỗ trợ, nhắc nhở người bệnh từ gia đình và cộng đồng, giảm kỳ thị xã hội, nâng cao nhận thức về bệnh động kinh. Mục tiêu tăng tỷ lệ người bệnh được gia đình hỗ trợ lên 70% trong 1 năm. Chủ thể: Trung tâm Y tế huyện, các tổ chức xã hội, đoàn thể địa phương.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Nhân viên y tế tuyến cơ sở: Để hiểu rõ thực trạng tuân thủ điều trị thuốc động kinh, các yếu tố ảnh hưởng và áp dụng các biện pháp tư vấn, quản lý người bệnh hiệu quả tại trạm y tế xã.

  2. Quản lý y tế địa phương: Sử dụng kết quả nghiên cứu làm cơ sở hoạch định chính sách, kế hoạch cung cấp thuốc, đào tạo nhân lực và phát triển chương trình chăm sóc sức khỏe tâm thần tại cộng đồng.

  3. Nhà nghiên cứu và sinh viên y tế công cộng: Tham khảo phương pháp nghiên cứu kết hợp định lượng và định tính, ứng dụng thang đo Morisky trong đánh giá tuân thủ điều trị bệnh mãn tính.

  4. Người bệnh động kinh và gia đình: Nâng cao nhận thức về tầm quan trọng của việc tuân thủ điều trị, hiểu các yếu tố ảnh hưởng và cách phối hợp với nhân viên y tế để quản lý bệnh hiệu quả.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tại sao tuân thủ điều trị thuốc động kinh lại quan trọng?
    Tuân thủ điều trị giúp kiểm soát cơn co giật, giảm nguy cơ biến chứng và tử vong. Người bệnh tuân thủ đúng phác đồ có khả năng không lên cơn lên tới 70%, cải thiện chất lượng cuộc sống.

  2. Yếu tố nào ảnh hưởng nhiều nhất đến việc quên uống thuốc?
    Theo nghiên cứu, quên uống thuốc chiếm 44,5% nguyên nhân không tuân thủ, thường do bận rộn, thiếu nhắc nhở hoặc không có thói quen uống thuốc đúng giờ.

  3. Làm thế nào để nhân viên y tế giúp người bệnh tuân thủ tốt hơn?
    Nhân viên y tế cần tư vấn kỹ lưỡng, nhắc nhở thường xuyên, giải thích tác dụng phụ và cách xử lý, đồng thời tạo môi trường thân thiện, hỗ trợ người bệnh.

  4. Tác dụng phụ của thuốc động kinh ảnh hưởng thế nào đến tuân thủ?
    Tác dụng phụ như mệt mỏi, bồn chồn khiến người bệnh tự ý ngừng thuốc, làm giảm hiệu quả điều trị và tăng nguy cơ tái phát cơn co giật.

  5. Gia đình và xã hội có vai trò gì trong việc tuân thủ điều trị?
    Gia đình và xã hội hỗ trợ nhắc nhở, giảm kỳ thị, tạo môi trường tích cực giúp người bệnh duy trì thói quen uống thuốc và tái khám đúng hẹn.

Kết luận

  • Tỷ lệ tuân thủ điều trị thuốc chống động kinh tại huyện Quảng Trạch đạt 90,6%, cao hơn nhiều so với mức trung bình trong nước và quốc tế.
  • Nguyên nhân không tuân thủ chủ yếu do quên uống thuốc và tác dụng phụ của thuốc.
  • Trình độ học vấn thấp, điều kiện kinh tế khó khăn, dịch vụ y tế và sự hỗ trợ gia đình là các yếu tố ảnh hưởng quan trọng đến tuân thủ.
  • Nghiên cứu cung cấp cơ sở khoa học để cải thiện công tác quản lý, tư vấn và cung ứng thuốc tại tuyến y tế cơ sở.
  • Đề xuất các giải pháp cụ thể nhằm nâng cao tỷ lệ tuân thủ trong vòng 12 tháng tới.

Hành động tiếp theo: Các cơ sở y tế cần triển khai các chương trình đào tạo, tư vấn và đảm bảo nguồn thuốc liên tục. Các nhà quản lý y tế địa phương nên sử dụng kết quả nghiên cứu để xây dựng chính sách hỗ trợ người bệnh động kinh. Người bệnh và gia đình cần được nâng cao nhận thức và phối hợp chặt chẽ với nhân viên y tế để duy trì tuân thủ điều trị.