Tổng quan nghiên cứu

Bệnh tâm thần phân liệt (TTPL) là một trong những bệnh lý tâm thần nặng, có diễn biến phức tạp và tỷ lệ tái phát cao, ảnh hưởng nghiêm trọng đến chất lượng cuộc sống của người bệnh và gia đình. Theo ước tính, tại thành phố Hòa Bình, số người bệnh TTPL được quản lý điều trị tại các trạm y tế xã, phường tăng dần qua các năm, từ 288 người năm 2016 lên 323 người năm 2019. Việc tuân thủ điều trị (TTĐT) của người bệnh TTPL đóng vai trò then chốt trong kiểm soát bệnh và giảm tái phát. Người chăm sóc chính (NCSC) của người bệnh TTPL giữ vai trò quan trọng trong việc hỗ trợ, giám sát và nhắc nhở người bệnh tuân thủ phác đồ điều trị.

Nghiên cứu được thực hiện nhằm mô tả thực trạng kiến thức, thái độ và thực hành về TTĐT của NCSC người bệnh TTPL tại các trạm y tế xã, phường trên địa bàn thành phố Hòa Bình năm 2021, đồng thời phân tích các yếu tố ảnh hưởng đến thực hành chăm sóc. Nghiên cứu sử dụng thiết kế cắt ngang kết hợp định lượng và định tính, với cỡ mẫu 317 NCSC được quản lý điều trị ngoại trú tại các trạm y tế xã, phường. Thời gian nghiên cứu từ tháng 12/2020 đến tháng 10/2021.

Kết quả nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc nâng cao hiệu quả quản lý điều trị bệnh TTPL tại cộng đồng, góp phần giảm gánh nặng bệnh tật và cải thiện chất lượng cuộc sống cho người bệnh và gia đình. Đồng thời, nghiên cứu cung cấp cơ sở khoa học để xây dựng các chương trình truyền thông, đào tạo và hỗ trợ phù hợp cho NCSC, góp phần nâng cao tỷ lệ TTĐT và tái hòa nhập cộng đồng cho người bệnh TTPL.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên khung lý thuyết kết hợp giữa mô hình chăm sóc sức khỏe tâm thần dựa vào cộng đồng và các lý thuyết về kiến thức, thái độ, thực hành (KAP).

  • Mô hình chăm sóc sức khỏe tâm thần dựa vào cộng đồng: Nhấn mạnh vai trò của cán bộ y tế tuyến cơ sở và NCSC trong việc phát hiện, điều trị và hỗ trợ người bệnh TTPL tại cộng đồng, nhằm giảm tải cho các cơ sở chuyên khoa và tăng cường tái hòa nhập xã hội.
  • Lý thuyết KAP: Giải thích mối quan hệ giữa kiến thức, thái độ và thực hành của NCSC trong việc hỗ trợ người bệnh TTPL tuân thủ điều trị. Kiến thức đúng và thái độ tích cực được xem là tiền đề để hình thành thực hành chăm sóc hiệu quả.
  • Các khái niệm chính: Tuân thủ điều trị (TTĐT), người chăm sóc chính (NCSC), bệnh tâm thần phân liệt (TTPL), mô hình điều trị dựa vào cộng đồng, sự kỳ thị xã hội, yếu tố kinh tế gia đình, dịch vụ y tế.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng thiết kế cắt ngang kết hợp phương pháp định lượng và định tính, thực hiện tại thành phố Hòa Bình từ tháng 12/2020 đến tháng 10/2021.

  • Nguồn dữ liệu:
    • Định lượng: 317 NCSC người bệnh TTPL có hồ sơ quản lý điều trị ngoại trú tại các trạm y tế xã, phường.
    • Định tính: Phỏng vấn sâu 5 cán bộ y tế, cán bộ phòng Lao động - Thương binh - Xã hội, và thảo luận nhóm với 8 NCSC.
  • Phương pháp chọn mẫu: Toàn bộ NCSC thỏa mãn tiêu chuẩn được lựa chọn, đảm bảo tính đại diện và đầy đủ.
  • Cỡ mẫu: Tính toán dựa trên tỷ lệ thực hành chăm sóc đạt 45%, sai số 7%, độ tin cậy 95%, dự phòng 10%, tổng số 317 người tham gia.
  • Phương pháp thu thập số liệu: Bộ câu hỏi phỏng vấn cấu trúc về thông tin cá nhân, kiến thức, thái độ, thực hành và các yếu tố ảnh hưởng; phỏng vấn sâu và thảo luận nhóm để làm rõ các kết quả định lượng.
  • Phương pháp phân tích: Sử dụng phần mềm SPSS 20 để phân tích thống kê mô tả và phân tích mối liên quan (OR, p<0,05). Dữ liệu định tính được mã hóa, phân tích theo chủ đề.
  • Tiêu chuẩn đánh giá: Kiến thức đạt ≥70% điểm tối đa, thái độ tích cực ≥80% điểm tối đa, thực hành đạt ≥60% điểm tối đa theo hướng dẫn của Bộ Y tế.
  • Đạo đức nghiên cứu: Được Hội đồng Đạo đức Trường Đại học Y tế công cộng phê duyệt, đảm bảo bảo mật thông tin và sự đồng thuận tự nguyện của người tham gia.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Kiến thức chung của NCSC về bệnh TTPL và tuân thủ điều trị còn thấp: Chỉ 23,3% NCSC có kiến thức đạt chuẩn. Mặc dù 100% biết các hoang tưởng, ảo giác là biểu hiện bệnh, nhưng chỉ 10,1% nắm được đầy đủ các biểu hiện bệnh. Kiến thức về nguyên tắc điều trị đạt 55,2%, thời điểm đi khám đúng chỉ 44,5%, và chỉ 50,5% biết cách giúp người bệnh hòa nhập cộng đồng.

  2. Thái độ tích cực về chăm sóc người bệnh TTPL chiếm tỷ lệ cao: 75,1% NCSC có thái độ tích cực, đặc biệt quan tâm đến việc uống thuốc đúng (91,5%) và đi khám định kỳ (85,5%). Tuy nhiên, chỉ 73,5% đồng ý về việc người bệnh tham gia các hoạt động hòa nhập cộng đồng.

  3. Thực hành chăm sóc người bệnh TTPL đạt 76,3%: 100% NCSC đưa người bệnh đi khám và lĩnh thuốc hàng tháng, 73,2% hỗ trợ uống thuốc đúng, 87,4% theo dõi phản ứng phụ thuốc, nhưng chỉ 51,7% thực hiện đầy đủ các hoạt động chăm sóc tại nhà, đặc biệt hoạt động hòa nhập cộng đồng còn hạn chế.

  4. Các yếu tố ảnh hưởng đến thực hành chăm sóc:

    • Kiến thức đúng, đủ về bệnh và chăm sóc làm tăng khả năng thực hành đúng gấp 3,7 lần (p=0,001).
    • Tình trạng kinh tế gia đình bình thường trở lên giúp NCSC thực hành chăm sóc tốt hơn gấp 3 lần so với nhóm nghèo (p<0,001).
    • Thời gian người bệnh dùng thuốc tại nhà trên 5 năm làm tăng thực hành chăm sóc đúng gấp 1,75 lần (p<0,05).
    • Sự kỳ thị xã hội và thiếu thuốc điều trị tại trạm y tế là những trở ngại lớn ảnh hưởng tiêu cực đến thực hành chăm sóc.

Thảo luận kết quả

Kết quả cho thấy kiến thức của NCSC về bệnh TTPL và TTĐT còn hạn chế, tương tự với các nghiên cứu trong và ngoài nước, trong đó kiến thức đúng là yếu tố then chốt thúc đẩy thực hành chăm sóc hiệu quả. Thái độ tích cực của NCSC là nền tảng quan trọng, tuy nhiên sự thiếu đồng thuận về hòa nhập cộng đồng phản ánh sự kỳ thị xã hội còn tồn tại, ảnh hưởng đến việc hỗ trợ người bệnh tham gia các hoạt động xã hội.

Thực hành chăm sóc đạt tỷ lệ cao trong các hoạt động cơ bản như đưa đi khám, uống thuốc, nhưng các hoạt động hỗ trợ hòa nhập cộng đồng còn hạn chế, do nhiều nguyên nhân như quan niệm xã hội, thiếu tổ chức hỗ trợ và khó khăn kinh tế. Yếu tố kinh tế gia đình và thời gian chăm sóc lâu dài tạo điều kiện thuận lợi cho NCSC thực hiện tốt hơn các biện pháp chăm sóc.

Việc thiếu thuốc điều trị tại trạm y tế gây khó khăn trực tiếp cho NCSC trong việc đảm bảo người bệnh uống thuốc đúng liều, đúng thời gian, làm giảm hiệu quả điều trị và tăng nguy cơ tái phát. Sự quan tâm của chính quyền địa phương và các chính sách hỗ trợ tài chính được đánh giá là yếu tố tích cực, giúp giảm gánh nặng cho gia đình và nâng cao chất lượng chăm sóc.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ cột thể hiện tỷ lệ kiến thức, thái độ và thực hành đạt chuẩn của NCSC, bảng phân tích mối liên quan giữa các yếu tố nhân khẩu học, kinh tế và thời gian chăm sóc với thực hành chăm sóc.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường truyền thông và đào tạo kiến thức cho NCSC: Triển khai các chương trình tập huấn, truyền thông trực tiếp và qua hệ thống loa truyền thanh về bệnh TTPL, nguyên tắc điều trị và cách chăm sóc người bệnh. Mục tiêu nâng tỷ lệ kiến thức đạt chuẩn lên trên 50% trong vòng 12 tháng. Chủ thể thực hiện: Trung tâm Y tế thành phố, trạm y tế xã, phường.

  2. Phát triển đội ngũ cộng tác viên chăm sóc tại cộng đồng: Tăng cường số lượng cộng tác viên đến từng nhà người bệnh để hỗ trợ, giám sát và tư vấn chăm sóc, đặc biệt với các gia đình có điều kiện kinh tế khó khăn. Mục tiêu giảm tỷ lệ bỏ thuốc và tái phát bệnh trong 1 năm. Chủ thể thực hiện: Trung tâm Y tế, các tổ chức xã hội.

  3. Xây dựng các câu lạc bộ, khu vui chơi cho người bệnh TTPL: Hỗ trợ người bệnh tham gia các hoạt động lao động, sinh hoạt cộng đồng nhằm tăng cường hòa nhập xã hội, giảm kỳ thị và nâng cao chất lượng cuộc sống. Mục tiêu thành lập ít nhất 3 câu lạc bộ trong 18 tháng. Chủ thể thực hiện: UBND thành phố, các đoàn thể xã hội.

  4. Phối hợp các cơ quan, đoàn thể hỗ trợ kinh tế và chính sách cho người bệnh và gia đình: Đẩy mạnh các chính sách trợ cấp, cấp thẻ bảo hiểm y tế miễn phí, hỗ trợ thuốc điều trị đầy đủ và kịp thời. Mục tiêu đảm bảo 100% người bệnh được cấp thuốc đầy đủ hàng tháng. Chủ thể thực hiện: Phòng Lao động - Thương binh - Xã hội, Sở Y tế.

  5. Nâng cao năng lực cán bộ y tế tuyến cơ sở: Tập huấn kỹ năng tư vấn, giám sát và hỗ trợ NCSC trong quản lý điều trị người bệnh TTPL, đảm bảo cung ứng thuốc đầy đủ và kịp thời. Mục tiêu nâng cao chất lượng dịch vụ y tế tại trạm y tế trong 12 tháng. Chủ thể thực hiện: Trung tâm Y tế thành phố, Sở Y tế.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cán bộ y tế tuyến cơ sở: Nghiên cứu cung cấp thông tin thực tiễn về kiến thức, thái độ và thực hành của NCSC, giúp cải thiện công tác tư vấn, giám sát và hỗ trợ người bệnh TTPL tại cộng đồng.

  2. Nhà hoạch định chính sách y tế và xã hội: Cung cấp cơ sở khoa học để xây dựng các chính sách hỗ trợ tài chính, phát triển dịch vụ chăm sóc sức khỏe tâm thần dựa vào cộng đồng, giảm kỳ thị xã hội.

  3. Các tổ chức xã hội và thiện nguyện: Tham khảo để thiết kế các chương trình hỗ trợ, câu lạc bộ, hoạt động hòa nhập cộng đồng cho người bệnh TTPL và gia đình, nâng cao chất lượng cuộc sống.

  4. Người nghiên cứu và sinh viên ngành y tế công cộng, tâm thần học: Tài liệu tham khảo về phương pháp nghiên cứu kết hợp định lượng và định tính, cũng như các yếu tố ảnh hưởng đến tuân thủ điều trị trong bệnh tâm thần phân liệt.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tại sao kiến thức của người chăm sóc chính về bệnh TTPL còn thấp?
    Kiến thức thấp do trình độ dân trí không đồng đều, thiếu các chương trình đào tạo chuyên sâu và truyền thông chưa hiệu quả. Ví dụ, chỉ 23,3% NCSC có kiến thức đạt chuẩn trong nghiên cứu này.

  2. Thái độ tích cực của người chăm sóc có ảnh hưởng thế nào đến thực hành chăm sóc?
    Mặc dù 75,1% NCSC có thái độ tích cực, nhưng nghiên cứu cho thấy thái độ không có mối liên hệ thống kê rõ ràng với thực hành chăm sóc, trong khi kiến thức lại có ảnh hưởng mạnh hơn.

  3. Yếu tố kinh tế gia đình ảnh hưởng ra sao đến việc chăm sóc người bệnh TTPL?
    Kinh tế gia đình bình thường trở lên giúp NCSC có điều kiện và thời gian hỗ trợ người bệnh tốt hơn, tăng khả năng thực hành chăm sóc đúng gấp 3 lần so với nhóm nghèo.

  4. Sự kỳ thị xã hội tác động như thế nào đến việc tuân thủ điều trị?
    Kỳ thị làm giảm sự hỗ trợ của cộng đồng, khiến người bệnh và gia đình ngại tham gia các hoạt động xã hội, ảnh hưởng tiêu cực đến việc tuân thủ điều trị và hòa nhập cộng đồng.

  5. Làm thế nào để cải thiện việc cung ứng thuốc điều trị tại trạm y tế?
    Cần tăng cường quản lý, phối hợp giữa các cơ quan y tế và bảo hiểm y tế để đảm bảo cung ứng thuốc đầy đủ, kịp thời, tránh tình trạng thiếu thuốc gây gián đoạn điều trị.

Kết luận

  • Tỷ lệ NCSC có kiến thức đạt chuẩn về bệnh TTPL và tuân thủ điều trị còn thấp (23,3%), trong khi thái độ tích cực chiếm 75,1% và thực hành chăm sóc đạt 76,3%.
  • Kiến thức đúng, đủ và điều kiện kinh tế gia đình là những yếu tố quan trọng thúc đẩy thực hành chăm sóc người bệnh TTPL hiệu quả.
  • Sự kỳ thị xã hội và thiếu thuốc điều trị tại trạm y tế là những trở ngại lớn ảnh hưởng tiêu cực đến việc chăm sóc và tuân thủ điều trị.
  • Nghiên cứu đề xuất các giải pháp truyền thông, đào tạo, phát triển cộng tác viên, xây dựng câu lạc bộ hỗ trợ hòa nhập cộng đồng và tăng cường chính sách hỗ trợ kinh tế.
  • Các bước tiếp theo bao gồm triển khai các chương trình đào tạo, nâng cao năng lực cán bộ y tế, phối hợp liên ngành và giám sát chặt chẽ việc cung ứng thuốc để nâng cao hiệu quả quản lý điều trị TTPL tại cộng đồng.

Hành động ngay hôm nay để nâng cao chất lượng chăm sóc và hỗ trợ người bệnh tâm thần phân liệt tại cộng đồng!