I. Tổng Quan Trình Diễn Văn Hóa Tộc Người Nghiên Cứu Mới
Từ sau Đổi Mới năm 1986, Việt Nam hội nhập sâu rộng, văn hóa cũng chịu ảnh hưởng. Việc giữ gìn bản sắc dân tộc trong quá trình hội nhập trở thành vấn đề quan trọng. Đảng Cộng sản Việt Nam nhấn mạnh vai trò của văn hóa là nền tảng tinh thần, mục tiêu và động lực phát triển kinh tế - xã hội. Nghị quyết về xây dựng nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc trở thành kim chỉ nam. Việt Nam có 54 dân tộc với những giá trị văn hóa riêng biệt. Từ những năm 1990, du lịch văn hóa phát triển, việc xây dựng các trung tâm du lịch nhằm bảo tồn và phát huy văn hóa truyền thống được quan tâm. Làng Văn hóa - Du lịch các dân tộc Việt Nam ra đời với mục tiêu bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa, di sản văn hóa của 54 tộc người. Hoạt động trình diễn văn hóa tạo cơ hội cho cộng đồng thể hiện, giới thiệu văn hóa của mình. Nghiên cứu này tập trung vào quá trình tạo dựng các hoạt động trình diễn văn hóa tại Làng Văn hóa, đặc biệt trong bối cảnh hội nhập, việc lựa chọn và giới thiệu những giá trị văn hóa của các tộc người diễn ra như thế nào. Phạm Bích Ngọc lựa chọn đề tài “Trình diễn văn hóa tộc người tại làng Văn hóa - Du lịch các dân tộc Việt Nam” để nghiên cứu quá trình tạo dựng hoạt động trình diễn văn hóa tại đây.
1.1. Mục tiêu nghiên cứu về Trình Diễn Văn Hóa Tộc Người
Luận án hướng đến cung cấp bức tranh khái quát về quá trình lựa chọn các đặc trưng văn hóa tộc người để bảo tồn và đưa vào trình diễn, giới thiệu đến du khách. Mục tiêu là thảo luận về quan điểm bảo tồn di sản văn hóa hiện nay, về vấn đề “bảo tồn có chọn lọc” các nét văn hóa đặc trưng, về sự định hình, đóng khung bản sắc văn hóa và về các khía cạnh “sân khấu hóa” và “sáng tạo truyền thống” trong bối cảnh của Làng Văn hóa. Luận án đặt ra ba câu hỏi nghiên cứu chính: Văn hóa tộc người đang được trình diễn như thế nào tại Làng Văn hóa? Tại sao các hoạt động trình diễn văn hóa lại đang được lựa chọn và trình diễn như thế? Các hoạt động trình diễn văn hóa đang đặt ra các vấn đề gì về bảo tồn văn hóa các dân tộc hiện nay?
1.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Các bước tiếp cận Trình Diễn Văn Hóa
Từ mục đích nghiên cứu trên, luận án đặt ra các nhiệm vụ nghiên cứu. Thứ nhất, tổng quan các nghiên cứu của các học giả trong và ngoài nước về văn hóa tộc người, trình diễn văn hóa tộc người nhằm xây dựng khung tiếp cận và nền tảng lý luận. Thứ hai, phân tích quá trình hình thành và phát triển của Làng Văn hóa từ chủ trương xây dựng, cách bố trí các không gian đến kế hoạch hoạt động. Thứ ba, phân tích các hoạt động trình diễn văn hóa thông qua một số trường hợp cụ thể. Thứ tư, nhận diện, bàn luận và phân tích một số vấn đề đặt ra như sự thay đổi trong quan điểm bảo tồn di sản văn hóa, bảo tồn có chọn lọc các đặc trưng văn hóa, vấn đề phân loại tộc người và đóng khung bản sắc văn hóa, vấn đề “sân khấu hóa” và “sáng tạo truyền thống”.
1.3. Phạm vi và đối tượng nghiên cứu về Trình Diễn Văn Hóa
Đối tượng nghiên cứu của luận án là các hoạt động trình diễn văn hóa của các tộc người tại Làng Văn hóa xoay quanh các vấn đề về bối cảnh, quan điểm, phương pháp và sự thương thảo trong việc lên kế hoạch, lựa chọn loại hình và nội dung trình diễn. Luận án lựa chọn đối tượng cụ thể là hoạt động trình diễn của một số tộc người như Mường, Ba Na, Khmer được tổ chức tại Làng. Phạm vi nghiên cứu tập trung nghiên cứu các hoạt động đang diễn ra tại Làng Văn hóa, trong đó tập trung cụ thể vào các hoạt động ở không gian văn hóa Mường, Ba Na và Khmer tại Làng. Luận án nghiên cứu các hoạt động trưng bày, tạo dựng không gian kiến trúc từ khi đưa vào hoạt động (2010) đến nay và các hoạt động trình diễn văn hóa phi vật thể tập trung từ năm 2019 đến tháng 12/2023.
II. Thách Thức và Cơ Hội Bảo Tồn Văn Hóa Tộc Người
Việc sử dụng phương pháp điền dã dân tộc học là trọng tâm trong suốt quá trình thực hiện luận án. Các phương pháp chính bao gồm quan sát tham dự và phỏng vấn sâu. Quan sát tham dự giúp hiểu sâu cả quá trình trình diễn văn hóa tộc người, từ định hình ý tưởng đến thương thảo giữa các bên liên quan và hiệu quả của việc trình diễn đó. Phỏng vấn sâu tập trung vào ba nhóm đối tượng: Nhóm Nhà nước, nhóm nghệ nhân và nhóm khách du lịch. Thông tin từ các cuộc phỏng vấn sâu được ghi âm, ghi chép cẩn thận và được chọn lọc để sử dụng trong nội dung luận án. Tuy nhiên, quá trình điền dã gặp nhiều khó khăn, đặc biệt là trong bối cảnh đại dịch Covid-19 bùng phát. Sự gián đoạn trong kế hoạch thực địa, kinh nghiệm điền dã còn hạn chế là những thách thức cần vượt qua.
2.1. Đóng góp mới của luận án về Nghiên Cứu Văn Hóa
Luận án này đóng góp vào việc nghiên cứu trình diễn văn hóa tộc người tại Làng Văn hóa từ góc nhìn văn hóa học. Luận án cung cấp cái nhìn tổng quan về các hoạt động trình diễn văn hóa tộc người nhằm mục đích bảo tồn, phát huy và trao truyền giá trị văn hóa dân tộc. Luận án góp phần tranh luận học thuật về vấn đề bảo tồn có chọn lọc, về bản sắc văn hóa tộc người trong bối cảnh mới, về sáng tạo truyền thống trong các hoạt động trình diễn văn hóa tộc người.
2.2. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của Luận Án Tiến Sĩ
Luận án cung cấp thêm một trường hợp nghiên cứu về hoạt động trình diễn văn hóa tộc người đặt trong mối quan hệ giữa Nhà nước và cộng đồng để thấy được sự thay đổi trong quan điểm về bảo vệ di sản của Nhà nước, quá trình kiến tạo những không gian mới, ý nghĩa mới cho các trình diễn văn hóa tộc người cũng như quá trình thương thỏa đưa văn hóa tộc người từ các địa phương tới trình diễn ở Làng Văn hóa. Kết quả nghiên cứu của luận án đóng góp thêm vào nguồn tư liệu tham khảo cho các nhà quản lý văn hóa, những người làm công tác bảo tồn văn hóa, du lịch văn hóa cũng như người làm nghiên cứu về hoạt động trình diễn văn hóa trong các bối cảnh khác nhau.
III. Phương Pháp Nghiên Cứu Trình Diễn Văn Hóa Dân Tộc Mường
Nghiên cứu sâu về Trình diễn văn hóa dân tộc Mường tại Làng Văn Hóa, bao gồm việc phân tích không gian ngôi nhà Mường và các hoạt động trình diễn văn hóa Mường. Các hoạt động trình diễn văn hóa được xem xét trong bối cảnh bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa, di sản văn hóa phi vật thể của dân tộc Mường. Nghiên cứu này tập trung vào việc làm thế nào để duy trì và phát triển đời sống văn hóa của dân tộc Mường thông qua các hoạt động trình diễn. Điều này bao gồm việc phân tích các phong tục tập quán và nghi lễ truyền thống được tái hiện và trình diễn tại Làng Văn Hóa.
3.1. Nghiên cứu không gian ngôi nhà Mường tại Làng Văn Hóa
Phân tích chi tiết kiến trúc, bố cục và ý nghĩa của ngôi nhà Mường truyền thống được tái hiện tại Làng Văn Hóa. Khám phá cách không gian này được sử dụng để trình diễn và giới thiệu các khía cạnh của văn hóa Mường, từ sinh hoạt hàng ngày đến các nghi lễ quan trọng. Tìm hiểu vai trò của ngôi nhà Mường trong việc bảo tồn và truyền dạy các giá trị văn hóa cho thế hệ trẻ.
3.2. Phân tích các hoạt động trình diễn văn hóa Mường tại Làng
Nghiên cứu các loại hình trình diễn văn hóa Mường được tổ chức tại Làng, bao gồm ca múa nhạc, lễ hội, trò chơi dân gian và các hoạt động thủ công truyền thống. Đánh giá mức độ thành công của các hoạt động này trong việc thu hút sự quan tâm của du khách và truyền tải các giá trị văn hóa Mường. Phân tích cách các hoạt động trình diễn văn hóa Mường được tổ chức và quản lý để đảm bảo tính chân thực và bền vững.
IV. Bảo Tồn Văn Hóa Ba Na Nghiên Cứu Từ Làng Văn Hóa
Nghiên cứu sâu về Trình diễn văn hóa dân tộc Ba Na tại Làng Văn Hóa, bao gồm việc phân tích không gian kiến trúc dân tộc Ba Na và trình diễn lễ “Cúng bến nước”. Các hoạt động trình diễn văn hóa được xem xét trong bối cảnh bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa, di sản văn hóa phi vật thể của dân tộc Ba Na. Nghiên cứu này tập trung vào việc làm thế nào để duy trì và phát triển đời sống văn hóa của dân tộc Ba Na thông qua các hoạt động trình diễn. Điều này bao gồm việc phân tích các phong tục tập quán và nghi lễ truyền thống được tái hiện và trình diễn tại Làng Văn Hóa.
4.1. Phân tích không gian kiến trúc dân tộc Ba Na tại Làng Văn Hóa
Phân tích chi tiết kiến trúc, bố cục và ý nghĩa của ngôi nhà Rông và các công trình kiến trúc truyền thống khác của dân tộc Ba Na được tái hiện tại Làng Văn Hóa. Khám phá cách không gian này được sử dụng để trình diễn và giới thiệu các khía cạnh của văn hóa Ba Na, từ sinh hoạt hàng ngày đến các nghi lễ quan trọng. Tìm hiểu vai trò của không gian kiến trúc trong việc bảo tồn và truyền dạy các giá trị văn hóa cho thế hệ trẻ.
4.2. Nghiên cứu trình diễn lễ Cúng bến nước của dân tộc Ba Na
Phân tích ý nghĩa, nghi thức và các yếu tố văn hóa trong lễ “Cúng bến nước” của dân tộc Ba Na được trình diễn tại Làng Văn Hóa. Đánh giá mức độ thành công của việc tái hiện và giới thiệu nghi lễ này đến du khách và cộng đồng. Phân tích cách lễ “Cúng bến nước” được tổ chức và quản lý để đảm bảo tính chân thực và bền vững.
V. Phục Dựng và Trình Diễn Văn Hóa Khmer Nghiên Cứu Mới
Nghiên cứu sâu về Trình diễn văn hóa dân tộc Khmer tại Làng Văn Hóa, bao gồm việc phân tích quá trình phục dựng ngôi chùa Khmer và trình diễn nghi lễ Sen Dolta. Các hoạt động trình diễn văn hóa được xem xét trong bối cảnh bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa, di sản văn hóa phi vật thể của dân tộc Khmer. Nghiên cứu này tập trung vào việc làm thế nào để duy trì và phát triển đời sống văn hóa của dân tộc Khmer thông qua các hoạt động trình diễn. Điều này bao gồm việc phân tích các phong tục tập quán và nghi lễ truyền thống được tái hiện và trình diễn tại Làng Văn Hóa.
5.1. Quá trình phục dựng ngôi chùa Khmer tại Làng Văn Hóa
Phân tích chi tiết kiến trúc, bố cục và ý nghĩa của ngôi chùa Khmer truyền thống được tái hiện tại Làng Văn Hóa. Khám phá cách không gian này được sử dụng để trình diễn và giới thiệu các khía cạnh của văn hóa Khmer, từ sinh hoạt tôn giáo đến các nghi lễ quan trọng. Tìm hiểu vai trò của ngôi chùa Khmer trong việc bảo tồn và truyền dạy các giá trị văn hóa cho thế hệ trẻ.
5.2. Nghiên cứu trình diễn nghi lễ Sen Dolta của dân tộc Khmer
Phân tích ý nghĩa, nghi thức và các yếu tố văn hóa trong nghi lễ Sen Dolta của dân tộc Khmer được trình diễn tại Làng Văn Hóa. Đánh giá mức độ thành công của việc tái hiện và giới thiệu nghi lễ này đến du khách và cộng đồng. Phân tích cách nghi lễ Sen Dolta được tổ chức và quản lý để đảm bảo tính chân thực và bền vững.
VI. Bảo Tồn Có Chọn Lọc Bàn Luận Về Di Sản Văn Hóa
Chương 4 của luận án đi sâu vào các vấn đề liên quan đến bảo tồn có chọn lọc trong hoạt động trình diễn văn hóa tại Làng Văn hóa. Nghiên cứu này xem xét sự thay đổi trong quan điểm bảo tồn di sản văn hóa của Nhà nước và cách nó ảnh hưởng đến việc lựa chọn và trình diễn các đặc trưng văn hóa của các tộc người. Các vấn đề như phân loại tộc người, sự “đóng khung” bản sắc văn hóa, “sân khấu hóa” và “sáng tạo văn hóa truyền thống” cũng được bàn luận. Nghiên cứu này nhằm đánh giá tác động của các hoạt động trình diễn văn hóa đến việc duy trì và phát huy các giá trị văn hóa truyền thống.
6.1. Quan điểm bảo tồn di sản văn hóa của Nhà nước Phân tích
Nghiên cứu sự thay đổi trong quan điểm của Nhà nước về bảo tồn di sản văn hóa và cách nó tác động đến các hoạt động trình diễn văn hóa tại Làng Văn hóa. Phân tích các chính sách và quy định liên quan đến bảo tồn di sản văn hóa và cách chúng được thực hiện tại Làng Văn hóa. Đánh giá tác động của các chính sách này đến việc bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa của các tộc người.
6.2. Sân khấu hóa và sáng tạo văn hóa Ảnh hưởng tới bản sắc
Nghiên cứu vấn đề “sân khấu hóa” và “sáng tạo văn hóa truyền thống” trong các hoạt động trình diễn văn hóa tại Làng Văn hóa. Phân tích cách các yếu tố này ảnh hưởng đến tính chân thực và giá trị của các hoạt động trình diễn văn hóa. Đánh giá tác động của “sân khấu hóa” và “sáng tạo văn hóa truyền thống” đến việc bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa của các tộc người.
