Tổng quan nghiên cứu

Phát triển tư duy phản biện (TDPB) cho học sinh trung học cơ sở (THCS) trong dạy học Đại số lớp 7 là một vấn đề cấp thiết trong bối cảnh đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục và đào tạo tại Việt Nam. Theo Nghị quyết số 29-NQ/TW năm 2013 và Luật Giáo dục số 43/2019/QH14, việc phát triển năng lực tư duy sáng tạo, tự học và hợp tác của người học được đặt lên hàng đầu. TDPB không chỉ giúp học sinh nâng cao khả năng phân tích, đánh giá mà còn phát huy tính tích cực, chủ động trong nhận thức và giải quyết vấn đề.

Nghiên cứu tập trung vào việc phát triển TDPB cho học sinh lớp 7 thông qua dạy học Đại số tại trường THCS Lê Ích Mộc, huyện Thủy Nguyên, thành phố Hải Phòng trong năm học 2020-2021. Mục tiêu chính là xây dựng và kiểm nghiệm các biện pháp phát triển TDPB nhằm nâng cao chất lượng dạy và học môn Toán, góp phần thực hiện mục tiêu giáo dục toàn diện.

Theo khảo sát thực trạng, chỉ có khoảng 61,5% giáo viên (GV) áp dụng phương pháp rèn luyện TDPB cho học sinh, trong khi 15% GV chưa hiểu rõ bản chất của TDPB. Học sinh còn rụt rè, thiếu tự tin trong việc trình bày và bảo vệ quan điểm. Do đó, nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc đổi mới phương pháp dạy học, tạo môi trường học tập tích cực, phát triển năng lực tư duy phản biện cho học sinh THCS, đặc biệt trong nội dung Đại số lớp 7.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết về tư duy và tư duy phản biện, trong đó:

  • Tư duy được hiểu là quá trình phản ánh thế giới khách quan vào bộ não con người, bao gồm các thao tác như phân tích, tổng hợp, so sánh, tương tự hóa, trừu tượng hóa, khái quát hóa, tổng quát hóa và đặc biệt hóa. Đây là nền tảng để phát triển các kỹ năng nhận thức và giải quyết vấn đề trong học tập.

  • Tư duy phản biện (TDPB) là quá trình tư duy biện chứng gồm phân tích, đánh giá thông tin theo nhiều cách nhìn khác nhau nhằm làm sáng tỏ và khẳng định tính chính xác của vấn đề. TDPB đòi hỏi lập luận rõ ràng, logic, có bằng chứng và công tâm. Người có TDPB nổi bật với các đặc điểm như không thành kiến, vận dụng linh hoạt các tiêu chuẩn, khả năng tranh luận, suy luận, xem xét vấn đề đa chiều, áp dụng thủ thuật tư duy và có bản lĩnh tự tin.

  • Mô hình phát triển TDPB trong dạy học Toán tập trung vào việc kết hợp các thao tác tư duy cơ bản với các hoạt động học tập tích cực, tạo điều kiện cho học sinh phát hiện, phân tích, đánh giá và giải quyết vấn đề một cách sáng tạo và logic.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp phối hợp giữa lý luận và thực tiễn:

  • Phương pháp nghiên cứu lý luận: Tổng hợp, phân tích các tài liệu trong và ngoài nước về tư duy, TDPB và phương pháp dạy học Toán, từ đó xây dựng cơ sở lý luận cho việc phát triển TDPB trong dạy học Đại số lớp 7.

  • Phương pháp nghiên cứu thực tiễn:

    • Quan sát, điều tra, phỏng vấn: Thu thập ý kiến của GV và học sinh tại trường THCS Lê Ích Mộc về thực trạng dạy học và phát triển TDPB.

    • Nghiên cứu sản phẩm: Phân tích kế hoạch bài dạy, đề kiểm tra, bài làm của học sinh để đánh giá mức độ phát triển TDPB.

    • Thực nghiệm sư phạm: Thực hiện các biện pháp phát triển TDPB trong dạy học Đại số lớp 7, ghi âm, ghi hình các hoạt động, đánh giá định lượng và định tính kết quả thực nghiệm.

  • Cỡ mẫu: Khảo sát và thực nghiệm tại trường THCS Lê Ích Mộc với số lượng GV và học sinh lớp 7 tham gia phù hợp với quy mô trường học.

  • Phương pháp phân tích: Sử dụng phân tích thống kê mô tả, so sánh tỷ lệ phần trăm, đánh giá định tính qua quan sát và phỏng vấn để rút ra kết luận về hiệu quả các biện pháp.

  • Timeline nghiên cứu: Nghiên cứu được thực hiện trong năm học 2020-2021, bao gồm giai đoạn khảo sát thực trạng, xây dựng biện pháp, thực nghiệm và đánh giá kết quả.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Hiểu biết và nhận thức của giáo viên về TDPB: Khoảng 15% GV chưa hiểu đúng về TDPB, cho rằng đây là tư duy mang tính tiêu cực. Trong khi đó, 61,5% GV đã áp dụng các phương pháp rèn luyện TDPB trong giảng dạy nhưng chưa thực sự sâu sắc và hiệu quả.

  2. Thực trạng phát triển TDPB của học sinh: Học sinh còn rụt rè, thiếu tự tin trong việc trình bày ý kiến và bảo vệ quan điểm. Việc tạo môi trường tranh luận, thảo luận chưa được tổ chức hiệu quả, dẫn đến TDPB chưa phát triển rõ nét.

  3. Hiệu quả của các biện pháp phát triển TDPB: Thực nghiệm sư phạm cho thấy việc xây dựng hệ thống câu hỏi hợp lý, tạo cơ hội tranh luận và thảo luận nhóm giúp học sinh phát triển kỹ năng lập luận, phân tích và bảo vệ quan điểm. Tỷ lệ học sinh tích cực tham gia thảo luận tăng lên khoảng 40% sau thực nghiệm.

  4. Vai trò của nội dung Đại số lớp 7: Các chủ đề như số hữu tỉ, hàm số, thống kê và biểu thức đại số cung cấp nhiều cơ hội để phát triển TDPB thông qua các bài toán thực tế, bài toán có nhiều phương án giải và các tình huống có vấn đề.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu phù hợp với các công trình trước đây về phát triển TDPB trong dạy học Toán, đồng thời làm rõ vai trò quan trọng của GV trong việc tạo môi trường học tập tích cực, khuyến khích học sinh đặt câu hỏi, tranh luận và tự rèn luyện tư duy. Việc áp dụng các thao tác tư duy như phân tích, tổng hợp, so sánh, trừu tượng hóa trong dạy học Đại số lớp 7 giúp học sinh phát triển tư duy logic và phản biện.

Biểu đồ kết quả kiểm tra sau thực nghiệm cho thấy sự cải thiện rõ rệt về điểm số và kỹ năng tư duy phản biện của học sinh, minh chứng cho tính khả thi và hiệu quả của các biện pháp đề xuất. Tuy nhiên, vẫn còn tồn tại hạn chế do thói quen dạy học truyền thống, sĩ số lớp đông và tâm lý e ngại của học sinh.

So sánh với các nghiên cứu trong nước và quốc tế, nghiên cứu này bổ sung thêm các biện pháp cụ thể, phù hợp với điều kiện thực tế của trường THCS tại Việt Nam, đặc biệt là trong nội dung Đại số lớp 7.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường đào tạo, bồi dưỡng giáo viên về TDPB: Tổ chức các khóa tập huấn chuyên sâu giúp GV hiểu đúng bản chất và tầm quan trọng của TDPB, nâng cao kỹ năng xây dựng câu hỏi, tổ chức thảo luận và đánh giá tư duy phản biện. Thời gian thực hiện: 6-12 tháng; Chủ thể: Sở Giáo dục và Đào tạo, trường Đại học Hải Phòng.

  2. Xây dựng hệ thống câu hỏi phát triển TDPB trong từng bài học Đại số lớp 7: GV cần chuẩn bị hệ thống câu hỏi hợp lý, kích thích học sinh suy nghĩ độc lập, tranh luận và bảo vệ quan điểm. Thời gian thực hiện: theo từng học kỳ; Chủ thể: GV Toán các trường THCS.

  3. Tổ chức các hoạt động thảo luận nhóm, tranh luận trên lớp: Tạo môi trường học tập tích cực, khuyến khích học sinh trình bày ý kiến, phản biện và học hỏi lẫn nhau. Thời gian thực hiện: liên tục trong năm học; Chủ thể: GV, học sinh.

  4. Áp dụng đa dạng các phương pháp dạy học tích cực: Kết hợp phương pháp vấn đáp, giải quyết vấn đề, học theo dự án để phát triển toàn diện kỹ năng tư duy phản biện. Thời gian thực hiện: dài hạn; Chủ thể: GV, nhà trường.

  5. Đánh giá và phản hồi thường xuyên về kỹ năng TDPB của học sinh: Sử dụng các công cụ đánh giá định lượng và định tính để theo dõi sự tiến bộ, từ đó điều chỉnh phương pháp dạy học phù hợp. Thời gian thực hiện: mỗi học kỳ; Chủ thể: GV, ban giám hiệu.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên Toán THCS: Nắm bắt các biện pháp phát triển TDPB trong dạy học Đại số lớp 7, áp dụng vào thực tiễn giảng dạy để nâng cao chất lượng bài học và phát triển năng lực học sinh.

  2. Nhà quản lý giáo dục: Hiểu rõ vai trò của TDPB trong đổi mới phương pháp dạy học, từ đó xây dựng chính sách, kế hoạch đào tạo và hỗ trợ GV phát triển năng lực chuyên môn.

  3. Sinh viên, nghiên cứu sinh ngành Giáo dục học, Toán học: Tham khảo cơ sở lý luận, phương pháp nghiên cứu và kết quả thực nghiệm để phát triển đề tài nghiên cứu liên quan hoặc áp dụng trong thực hành sư phạm.

  4. Chuyên gia phát triển chương trình giáo dục: Sử dụng kết quả nghiên cứu để điều chỉnh nội dung, phương pháp dạy học phù hợp với mục tiêu phát triển năng lực tư duy phản biện cho học sinh THCS.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tư duy phản biện là gì và tại sao quan trọng trong dạy học Toán?
    TDPB là quá trình phân tích, đánh giá thông tin một cách logic và có bằng chứng để đưa ra kết luận chính xác. Trong dạy học Toán, TDPB giúp học sinh phát triển khả năng suy luận, giải quyết vấn đề và sáng tạo, từ đó nâng cao hiệu quả học tập.

  2. Làm thế nào để giáo viên phát triển TDPB cho học sinh lớp 7?
    GV cần xây dựng hệ thống câu hỏi hợp lý, tạo cơ hội cho học sinh tranh luận, thảo luận nhóm và khuyến khích học sinh trình bày, bảo vệ quan điểm. Đồng thời áp dụng các phương pháp dạy học tích cực và đánh giá thường xuyên kỹ năng tư duy của học sinh.

  3. Nội dung Đại số lớp 7 có phù hợp để phát triển TDPB không?
    Nội dung Đại số lớp 7 với các chủ đề như số hữu tỉ, hàm số, thống kê và biểu thức đại số cung cấp nhiều tình huống có vấn đề, bài toán thực tế và đa dạng phương án giải, rất phù hợp để phát triển TDPB cho học sinh.

  4. Khó khăn phổ biến khi phát triển TDPB cho học sinh là gì?
    Khó khăn gồm thói quen dạy học truyền thống, sĩ số lớp đông, học sinh rụt rè, thiếu tự tin, GV chưa hiểu rõ bản chất TDPB và chưa có kỹ năng tổ chức hoạt động phát triển tư duy phản biện hiệu quả.

  5. Làm sao để đánh giá hiệu quả phát triển TDPB của học sinh?
    Có thể sử dụng kết hợp đánh giá định lượng qua điểm số bài kiểm tra, bài tập và đánh giá định tính qua quan sát, phỏng vấn, ghi âm, ghi hình hoạt động học tập để đánh giá kỹ năng lập luận, tranh luận và bảo vệ quan điểm của học sinh.

Kết luận

  • Luận văn đã làm rõ vai trò quan trọng của tư duy phản biện trong phát triển năng lực học sinh THCS, đặc biệt trong dạy học Đại số lớp 7.
  • Đã xây dựng và kiểm nghiệm thành công các biện pháp phát triển TDPB phù hợp với điều kiện thực tế tại trường THCS Lê Ích Mộc, Hải Phòng.
  • Kết quả thực nghiệm cho thấy sự cải thiện rõ rệt về kỹ năng tư duy phản biện và thái độ học tập tích cực của học sinh.
  • Nghiên cứu góp phần đổi mới phương pháp dạy học Toán, nâng cao chất lượng giáo dục và phát triển toàn diện năng lực học sinh.
  • Đề xuất các giải pháp cụ thể nhằm hỗ trợ GV, nhà trường và các bên liên quan trong việc phát triển TDPB cho học sinh THCS trong thời gian tới.

Hành động tiếp theo: Các nhà quản lý giáo dục và GV cần triển khai các biện pháp đã đề xuất, đồng thời tiếp tục nghiên cứu mở rộng để phát triển TDPB trong các môn học khác và các cấp học tiếp theo.