I. Tổng Quan Về Phát Triển Phẩm Chất Năng Lực Ngữ Văn THPT
Sự phát triển của nền kinh tế tri thức và kỷ nguyên công nghệ 4.0 đặt ra yêu cầu cấp thiết cho giáo dục: đổi mới toàn diện để phát triển phẩm chất và năng lực học sinh, tạo nguồn nhân lực chất lượng cao. Báo cáo Chính trị Đại hội Đảng XII nhấn mạnh coi trọng phát triển năng lực, phẩm chất người học. Nghị quyết Hội nghị Trung ương 8 khóa XI yêu cầu đổi mới mạnh mẽ phương pháp dạy và học, phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo, vận dụng kiến thức, kỹ năng của người học. Tập trung dạy cách học, cách nghĩ, khuyến khích tự học, tạo cơ sở để người học tự cập nhật và đổi mới tri thức, kỹ năng, phát triển năng lực. Cần đa dạng hóa hoạt động học tập THPT. Mục tiêu là đưa "nền giáo dục Việt Nam đạt trình độ tiên tiến trong khu vực" đến năm 2030.
1.1. Mục Tiêu Của Chương Trình Ngữ Văn THPT Mới
Mục tiêu chủ đạo trong Chương trình Giáo dục phổ thông môn Ngữ văn năm 2018 (Chương trình Ngữ văn 2018) là phát triển phẩm chất và năng lực học sinh. Chương trình này xác định mục tiêu của sự đổi mới là nhằm tập trung phát triển trí tuệ, thể chất, hình thành năng lực, phẩm chất công dân, phát hiện và bồi dưỡng năng khiếu, định hướng nghề nghiệp cho học sinh. GV cần lưu ý rằng, “mọi phương pháp, biện pháp, hình thức hoạt động của thầy và trò đều nhằm làm sao thúc đẩy được sự hoạt động trí tuệ của bản thân từng học sinh”. Người thầy vì thế phải khơi thức động lực và niềm hứng khởi học tập cho học sinh, kích thích sự tò mò và sáng tạo của học sinh.
1.2. Các Yếu Tố Cốt Lõi Cần Lưu Ý Trong Dạy Học
Chương trình Ngữ văn 2018 tập trung vào yêu cầu phát triển năng lực và phẩm chất. Phẩm chất là yêu cầu kế thừa các chương trình trước còn năng lực là yêu cầu mới. Chương trình Giáo dục phổ thông 2018 xác định rõ năm phẩm chất: Yêu nước, nhân ái, chăm chỉ, trung thực, trách nhiệm. Bên cạnh những năng lực đặc thù như năng lực ngôn ngữ và năng lực văn học – một biểu hiện cụ thể của năng lực thẩm mĩ, việc dạy học Ngữ văn trong nhà trường phổ thông còn cần phải hướng tới những năng lực chung.
II. Thách Thức Phát Triển Phẩm Chất Năng Lực Ngữ Văn THPT
Thực tế cho thấy các trường phổ thông hiện nay đang dạy học theo định hướng phát triển phẩm chất và năng lực học sinh nhưng hiệu quả chưa cao phần lớn bởi phương pháp và kĩ thuật dạy học mang tính hình thức, đơn điệu, chủ yếu là dạy theo kiểu “thi gì học nấy”, giáo viên vẫn truyền thụ kiến thức một chiều. Hoạt động học tập mang tính “chiếu lệ” cho đủ “thực đơn” trong tiến trình dạy học, chưa thực sự “hướng dẫn học sinh phương pháp/cách thức tự chiếm lĩnh và tạo lập, thực hành và vận dụng kiến thức. Một số hạn chế trên đây dẫn tới việc tổ chức hoạt động dạy và học chưa hiệu quả, chưa tầm soát kết quả đầu ra mà chủ yếu chú trọng yếu tố đầu vào, nhiều giáo viên vẫn quan niệm hoạt động dạy học đồng nhất với việc học sinh được xem như là người hỗ trợ giúp GV khai thác vấn đề, khiến giờ dạy vẫn nặng tính áp đặt
2.1. Hạn Chế Trong Phương Pháp Dạy Học Hiện Tại
Mặc dù những năm qua giáo viên đã tiếp cận xu hướng đổi mới phương pháp và kĩ thuật dạy học theo định hướng phát triển phẩm chất và năng lực học sinh nhưng khi thực hiện vẫn còn những lúng túng, nhất là khâu tổ chức hoạt động học tập chưa đạt được mục tiêu này. Một số hạn chế trên đây dẫn tới việc tổ chức hoạt động dạy và học chưa hiệu quả, chưa tầm soát kết quả đầu ra mà chủ yếu chú trọng yếu tố đầu vào, nhiều giáo viên vẫn quan niệm hoạt động dạy học đồng nhất với việc học sinh được xem như là người hỗ trợ giúp GV khai thác vấn đề, khiến giờ dạy vẫn nặng tính áp đặt.
2.2. Sự Cần Thiết Của Hoạt Động Trải Nghiệm Trong Ngữ Văn
Để khắc phục một phần bất cập này, việc tổ chức dạy học Ngữ văn qua hoạt động trải nghiệm để phát triển phẩm chất và năng lực học sinh do đó là hết sức cần thiết trong bối cảnh hiện nay. Hoạt động trải nghiệm trong dạy học Ngữ văn là gì, có những hình thức hoạt động chủ yếu nào, nên được tổ chức độc lập để thay thế cho việc dạy học chủ đề/bài học hay chỉ là một phần của việc dạy học chủ đề/bài học; các hoạt động học tập của HS trong chuỗi hoạt động dạy học chủ đề/bài học theo cấu trúc Khởi động – Hình thành kiến thức mới – Luyện tập – Vận dụng có phải là hoạt động trải nghiệm trong dạy học không v. là những câu hỏi lớn được đặt ra đối với mục tiêu phát triển phẩm chất, năng lực học sinh qua hoạt động trải nghiệm.
III. Phương Pháp Dạy Ngữ Văn Qua Hoạt Động Trải Nghiệm Hiệu Quả
Với mục tiêu của môn Ngữ văn trong Chương trình Giáo dục phổ thông 2018, dạy học Ngữ văn qua hoạt động trải nghiệm có vị trí quan trọng theo định hướng phát triển phẩm chất và năng lực học sinh. Tổ chức dạy học qua hoạt động trải nghiệm đang được giáo dục trên thế giới đánh giá là hướng đi mới, đúng đắn và đầy triển vọng. Việc kết hợp giữa nghiên cứu với giảng dạy bộ môn Ngữ văn xuất phát từ yêu cầu khoa học và thực tiễn sư phạm. Mỹ, Canada, Anh, Úc, Nhật Bản, Hàn Quốc là các quốc gia tiên tiến xem hoạt động trải nghiệm, giáo dục ngoài trời như một niềm hi vọng để góp phần phát triển phẩm chất và năng lực học sinh.
3.1. Tích Hợp Hoạt Động Trải Nghiệm Vào Bài Học Ngữ Văn
Với hướng triển khai của luận án, xuất phát từ yêu cầu phù hợp với đặc thù của bộ môn, yêu cầu cần đạt và nội dung dạy học cụ thể của môn Ngữ văn, hoạt động trải nghiệm trong môn Ngữ văn được xem như là một phần của việc dạy học chủ đề/bài học. Nghĩa là hoạt động trải nghiệm được thực hiện tích hợp/ lồng ghép ngay trong các chủ đề/ bài học/ chuyên đề học tập của môn Ngữ văn (về hình thức, tùy theo ý đồ sư phạm của giáo viên, với một số dạng thức trải nghiệm cụ thể, có thể thiết kế hoạt động trải nghiệm độc lập với TKBD). Hoạt động trải nghiệm trong môn Ngữ văn góp phần đổi mới phương pháp dạy học Ngữ văn ở nhà trường phổ thông.
3.2. Đổi Mới Phương Pháp Dạy Học Để Phát Triển Toàn Diện
Thực tế cho thấy rằng, việc đổi mới nội dung, phương pháp dạy học nói chung, đa dạng hóa hoạt động trong dạy học Ngữ văn theo định hướng phát triển phẩm chất và năng lực học sinh ở nhà trường phổ thông nói riêng trở thành nhu cầu thường xuyên, liên tục, bởi nó “góp phần cải thiện đáng kể hình ảnh môn Ngữ văn trong nhận thức của học sinh” và hướng tới “xây dựng con người toàn diện có đức, có tài, vừa hồng vừa chuyên của dân tộc”. Với tỉnh Trà Vinh, kết quả nghiên cứu của luận án góp phần hỗ trợ tháo gỡ những khó khăn, vướng mắc khi dạy học Ngữ văn qua hoạt động trải nghiệm.
IV. Mô Hình Hoạt Động Trải Nghiệm Phát Triển Năng Lực Ngữ Văn
Việc tổ chức dạy học Ngữ văn qua hoạt động trải nghiệm vẫn còn hạn chế: Chưa xác định mô hình hoạt động trải nghiệm cụ thể để tích cực hóa hoạt động học tập của học sinh; chưa xác định rõ mối quan hệ giữa hoạt động trải nghiệm bên trong và ngoài lớp học; chưa làm rõ các phương thức, hình thức, dạng thức trải nghiệm và mối quan hệ giữa các yếu tố này. Do vậy, GV đánh đồng nội hàm của khái niệm hoạt động trải nghiệm với hoạt cảnh sân khấu hóa hay đóng vai khi tổ chức hoạt động học tập cho học sinh.
4.1. Xây Dựng Mô Hình Trải Nghiệm Sáng Tạo Trong Ngữ Văn
Mô hình hoạt động trải nghiệm trong dạy học Ngữ văn nên được xây dựng như thế nào để phát triển phẩm chất và năng lực học sinh trung học phổ thông? Với hướng triển khai của luận án, xuất phát từ yêu cầu phù hợp với đặc thù của bộ môn, yêu cầu cần đạt và nội dung dạy học cụ thể của môn Ngữ văn, hoạt động trải nghiệm trong môn Ngữ văn được xem như là một phần của việc dạy học chủ đề/bài học.
4.2. Tạo Môi Trường Học Tập Tích Cực Cho Học Sinh
Cần tổ chức dạy học Ngữ văn qua hoạt động trải nghiệm để phát triển phẩm chất và năng lực học sinh. Hoạt động trải nghiệm cần được thực hiện tích hợp/ lồng ghép ngay trong các chủ đề/ bài học/ chuyên đề học tập của môn Ngữ văn. Hoạt động trải nghiệm trong môn Ngữ văn góp phần đổi mới phương pháp dạy học Ngữ văn ở nhà trường phổ thông.
V. Ứng Dụng Thực Tế Hoạt Động Trải Nghiệm Trong Dạy Văn
Nghiên cứu lí luận và thực tiễn về cách thức tổ chức dạy học Ngữ văn qua hoạt động trải nghiệm nhằm phát triển phẩm chất và năng lực học sinh trung học phổ thông. Cách thức tổ chức dạy học Ngữ văn qua hoạt động trải nghiệm nhằm phát triển phẩm chất và năng lực học sinh trung học phổ thông.
5.1. Khảo Sát Giáo Viên và Học Sinh Trà Vinh
Khảo sát giáo viên môn Ngữ văn một số trường trung học phổ thông theo địa bàn trong tỉnh Trà Vinh. Khảo sát học sinh lớp 10 và 11 ở một số trường trung học phổ thông theo địa bàn trong tỉnh Trà Vinh.
5.2. Phạm Vi Nghiên Cứu Nội Dung Và Giáo Dục
Hoạt động trải nghiệm và hoạt động trải nghiệm trong dạy học Ngữ văn (làm rõ sự khác biệt, nét đặc trưng của HĐTN trong dạy học Ngữ văn so với dạy học các chủ đề/bài học Ngữ văn); Các lí thuyết hiện đại về giáo dục học: quan điểm lấy người học làm t...
