Tổng quan nghiên cứu

Thu ngân sách nhà nước (NSNN) đóng vai trò thiết yếu trong việc duy trì hoạt động của bộ máy nhà nước, đầu tư cơ sở hạ tầng và thúc đẩy phát triển kinh tế - xã hội. Trên địa bàn thành phố Sầm Sơn, tỉnh Thanh Hóa, thu NSNN chịu ảnh hưởng trực tiếp từ các hoạt động kinh tế chủ lực như du lịch, thương mại, dịch vụ và công nghiệp. Giai đoạn 2019-2021, tổng thu ngân sách của thành phố có sự biến động đáng kể, trong đó năm 2020 chịu tác động nặng nề bởi dịch bệnh Covid-19 nhưng vẫn ghi nhận mức tăng thu ngân sách 24,77% so với năm 2019, đạt khoảng 682,828 triệu đồng. Năm 2021, thu ngân sách tiếp tục tăng nhẹ 5% so với năm 2020, đạt khoảng 718,000 triệu đồng, mặc dù nhiều chỉ tiêu kinh tế vẫn còn khó khăn.

Vấn đề nghiên cứu tập trung vào công tác kiểm soát thu NSNN trên địa bàn thành phố Sầm Sơn nhằm đánh giá thực trạng, xác định các hạn chế và đề xuất giải pháp hoàn thiện. Mục tiêu cụ thể gồm hệ thống hóa cơ sở lý luận về kiểm soát thu NSNN, phân tích thực trạng công tác kiểm soát tại Phòng Tài chính – Kế hoạch thành phố Sầm Sơn trong giai đoạn 2019-2021, từ đó đề xuất các giải pháp nâng cao hiệu quả kiểm soát thu ngân sách. Phạm vi nghiên cứu bao gồm không gian trên địa bàn thành phố Sầm Sơn, thời gian từ năm 2019 đến 2021, tập trung vào các hoạt động kiểm soát thu NSNN do Phòng Tài chính – Kế hoạch thực hiện.

Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc nâng cao hiệu quả quản lý ngân sách địa phương, góp phần tăng nguồn thu, hạn chế thất thoát và đảm bảo cân đối ngân sách phục vụ phát triển kinh tế - xã hội bền vững của thành phố.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết và mô hình quản lý ngân sách nhà nước, kiểm soát thu ngân sách và quản trị tài chính công. Hai khung lý thuyết chính được áp dụng gồm:

  1. Lý thuyết kiểm soát ngân sách nhà nước: Kiểm soát thu NSNN là quá trình liên tục từ lập dự toán, thực hiện thu, quyết toán đến thanh tra, kiểm tra nhằm đảm bảo thu đúng, đủ, kịp thời các khoản thu theo dự toán và quy định pháp luật. Nguyên tắc kiểm soát bao gồm phản ánh kế hoạch, phòng ngừa, trách nhiệm, tập trung vào điểm trọng yếu và tiết kiệm chi phí.

  2. Mô hình quản lý ngân sách cấp huyện: Tập trung vào phân cấp nguồn thu, trách nhiệm lập dự toán, thực hiện thu và quyết toán ngân sách cấp huyện, trong đó Phòng Tài chính – Kế hoạch giữ vai trò trung tâm trong kiểm soát thu NSNN trên địa bàn.

Các khái niệm chính bao gồm: ngân sách nhà nước, thu ngân sách nhà nước, kiểm soát thu ngân sách, dự toán thu ngân sách, quyết toán thu ngân sách, nguyên tắc kiểm soát, các khoản thu ngân sách địa phương.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp kết hợp định lượng và định tính:

  • Nguồn dữ liệu: Số liệu thu ngân sách nhà nước giai đoạn 2019-2021 do Phòng Tài chính – Kế hoạch thành phố Sầm Sơn cung cấp; các văn bản pháp luật liên quan như Luật Ngân sách Nhà nước 2015, Luật Phí và Lệ phí 2016, Luật Kiểm soát Thuế 2019; báo cáo tổng kết, tài liệu chuyên ngành và các nghiên cứu học thuật có liên quan.

  • Phương pháp phân tích: Phân tích thống kê số liệu thu ngân sách, so sánh dự toán và thực hiện thu ngân sách qua các năm; đánh giá thực trạng kiểm soát thu ngân sách dựa trên các tiêu chí về lập dự toán, thực hiện thu và quyết toán; tổng hợp, phân tích các yếu tố ảnh hưởng đến hiệu quả kiểm soát thu ngân sách.

  • Cỡ mẫu và chọn mẫu: Tập trung vào số liệu thu ngân sách và hoạt động kiểm soát của Phòng Tài chính – Kế hoạch thành phố Sầm Sơn trong giai đoạn 2019-2021, đảm bảo tính đại diện cho thực trạng công tác kiểm soát thu NSNN cấp huyện.

  • Timeline nghiên cứu: Thu thập và phân tích số liệu từ tháng 6/2019 đến tháng 12/2021; tổng hợp và đánh giá thực trạng trong quý I/2022; đề xuất giải pháp và hoàn thiện luận văn trong quý II/2022.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Tăng trưởng thu ngân sách qua các năm: Tổng thu ngân sách trên địa bàn thành phố Sầm Sơn tăng từ khoảng 547,277 triệu đồng năm 2019 lên 682,828 triệu đồng năm 2020 (tăng 24,77%) và tiếp tục tăng lên 718,000 triệu đồng năm 2021 (tăng 5%). Thu từ tiền sử dụng đất tăng mạnh nhất năm 2020 với mức tăng 247,7% so với năm 2019, đạt khoảng 722,138 triệu đồng.

  2. Biến động cơ cấu kinh tế ảnh hưởng đến thu ngân sách: Năm 2020, do dịch Covid-19, giá trị sản xuất ngành thương mại, dịch vụ giảm 22%, trong khi ngành công nghiệp – xây dựng tăng 21,3%. Năm 2021, ngành công nghiệp – xây dựng tiếp tục tăng 144,61%, trong khi thương mại, dịch vụ giảm 32,92%. Cơ cấu kinh tế chuyển dịch theo hướng công nghiệp chiếm tỷ trọng lớn nhất (59,1% năm 2021), ảnh hưởng đến nguồn thu ngân sách.

  3. Hiệu quả kiểm soát dự toán thu ngân sách: Năm 2020, 9/12 chỉ tiêu thu ngân sách vượt dự toán, trong đó tiền thuê mặt đất, mặt nước vượt 43%, thu phạt và nộp thuế chậm vượt 37,4%. Năm 2021, 10/12 chỉ tiêu đạt hoặc vượt dự toán, thể hiện sự cải thiện trong công tác kiểm soát thu ngân sách.

  4. Hạn chế trong kiểm soát thu ngân sách: Một số khoản thu chưa được đưa vào dự toán, đặc biệt là thu từ hộ kinh doanh cá thể; chưa lường hết biến động thị trường dẫn đến đề nghị tăng thu bổ sung; một số xã, phường chưa hoàn thành dự toán thu giao; công tác kiểm tra, giám sát còn hạn chế.

Thảo luận kết quả

Kết quả cho thấy công tác kiểm soát thu NSNN trên địa bàn thành phố Sầm Sơn đã đạt được những thành tựu nhất định, đặc biệt trong việc lập dự toán và thực hiện thu ngân sách vượt dự toán trong nhiều chỉ tiêu. Sự tăng trưởng thu ngân sách trong bối cảnh dịch bệnh Covid-19 phản ánh nỗ lực của chính quyền địa phương trong việc điều chỉnh chính sách, tăng cường kiểm soát và khai thác nguồn thu.

Tuy nhiên, các hạn chế như chưa bao quát hết các nguồn thu, sự biến động của thị trường và năng lực kiểm soát còn hạn chế ở một số đơn vị cho thấy cần có giải pháp đồng bộ để nâng cao hiệu quả kiểm soát. So sánh với các nghiên cứu trong ngành tài chính công, việc tăng cường ứng dụng công nghệ thông tin và nâng cao năng lực cán bộ kiểm soát là yếu tố then chốt để cải thiện công tác này.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ thể hiện biến động thu ngân sách theo từng khoản qua các năm, bảng so sánh dự toán và thực hiện thu ngân sách, cũng như sơ đồ tổ chức bộ máy kiểm soát thu ngân sách tại Phòng Tài chính – Kế hoạch thành phố Sầm Sơn.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường kiểm soát trước khi thu: Rà soát, cập nhật đầy đủ các nguồn thu, đặc biệt là các khoản thu từ hộ kinh doanh cá thể và các hoạt động kinh tế mới phát sinh. Phòng Tài chính – Kế hoạch phối hợp với các cơ quan thuế và UBND xã, phường thực hiện trong vòng 6 tháng tới nhằm đảm bảo dự toán thu sát thực tế.

  2. Nâng cao năng lực cán bộ kiểm soát: Tổ chức đào tạo, bồi dưỡng chuyên môn, nghiệp vụ kiểm soát thu ngân sách cho đội ngũ cán bộ tại Phòng Tài chính – Kế hoạch và các xã, phường. Mục tiêu nâng cao trình độ chuyên môn và kỹ năng ứng dụng công nghệ thông tin trong kiểm soát thu ngân sách trong năm 2022.

  3. Tăng cường kiểm soát trong khi thu: Áp dụng hệ thống quản lý thu ngân sách điện tử, giám sát chặt chẽ quy trình thu, tránh thất thoát và lạm thu. Triển khai trong 12 tháng tới với sự phối hợp của Kho bạc Nhà nước và Cục Thuế tỉnh Thanh Hóa.

  4. Kiểm soát sau khi thu và thanh tra, kiểm tra: Thực hiện kiểm tra, thanh tra định kỳ và đột xuất các đơn vị thu ngân sách, đặc biệt các khoản thu lớn như tiền sử dụng đất, thuế thu nhập cá nhân. Xây dựng kế hoạch thanh tra hàng năm, báo cáo kết quả và xử lý kịp thời các sai phạm.

  5. Cải thiện hệ thống thông tin và báo cáo: Phát triển hệ thống thông tin quản lý thu ngân sách đồng bộ, cập nhật số liệu kịp thời, minh bạch. Đảm bảo báo cáo thu ngân sách chính xác, phục vụ công tác ra quyết định và giám sát của các cấp chính quyền.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cán bộ quản lý ngân sách địa phương: Giúp nâng cao hiểu biết về quy trình, nguyên tắc và thực tiễn kiểm soát thu NSNN cấp huyện, từ đó cải thiện hiệu quả công tác quản lý ngân sách.

  2. Nhà nghiên cứu và sinh viên chuyên ngành Kế toán, Tài chính công: Cung cấp cơ sở lý luận và dữ liệu thực tiễn về kiểm soát thu ngân sách nhà nước, làm tài liệu tham khảo cho các nghiên cứu tiếp theo.

  3. Cơ quan thuế và Kho bạc Nhà nước: Hỗ trợ trong việc phối hợp kiểm soát thu ngân sách, đánh giá hiệu quả các biện pháp kiểm soát và đề xuất cải tiến quy trình.

  4. Lãnh đạo chính quyền địa phương và các tổ chức giám sát tài chính công: Tăng cường nhận thức về tầm quan trọng của kiểm soát thu ngân sách, từ đó nâng cao trách nhiệm và hiệu quả giám sát ngân sách nhà nước.

Câu hỏi thường gặp

  1. Kiểm soát thu ngân sách nhà nước là gì?
    Kiểm soát thu NSNN là quá trình liên tục từ lập dự toán, thực hiện thu, quyết toán đến thanh tra, kiểm tra nhằm đảm bảo thu đúng, đủ, kịp thời các khoản thu theo dự toán và quy định pháp luật. Ví dụ, Phòng Tài chính – Kế hoạch thành phố Sầm Sơn thực hiện kiểm soát dự toán và thu ngân sách hàng năm để phát hiện sai lệch và điều chỉnh kịp thời.

  2. Những nguyên tắc nào cần tuân thủ trong kiểm soát thu ngân sách?
    Nguyên tắc bao gồm phản ánh kế hoạch, phòng ngừa, trách nhiệm, tập trung vào điểm trọng yếu và tiết kiệm chi phí. Ví dụ, kiểm soát chú trọng phòng ngừa sai sót hơn là khắc phục sau khi xảy ra.

  3. Các yếu tố ảnh hưởng đến hiệu quả kiểm soát thu ngân sách là gì?
    Bao gồm chính sách nhà nước, cơ chế kiểm soát tài chính, tổ chức bộ máy và trình độ cán bộ, nhận thức lãnh đạo địa phương, sự hiểu biết pháp luật và hệ thống thông tin. Ví dụ, trình độ cán bộ kiểm soát ảnh hưởng trực tiếp đến khả năng phát hiện và xử lý sai phạm.

  4. Phương pháp nào được sử dụng để đánh giá thực trạng kiểm soát thu ngân sách?
    Phương pháp phân tích thống kê số liệu thu ngân sách, so sánh dự toán và thực hiện, kết hợp tổng hợp, phân tích định tính các yếu tố ảnh hưởng. Ví dụ, so sánh thu ngân sách năm 2020 và 2021 để đánh giá hiệu quả kiểm soát.

  5. Làm thế nào để nâng cao hiệu quả kiểm soát thu ngân sách tại địa phương?
    Tăng cường đào tạo cán bộ, áp dụng công nghệ thông tin, hoàn thiện quy trình kiểm soát, tăng cường thanh tra, kiểm tra và cải thiện hệ thống báo cáo. Ví dụ, triển khai hệ thống quản lý thu ngân sách điện tử giúp giám sát chặt chẽ hơn.

Kết luận

  • Luận văn đã hệ thống hóa cơ sở lý luận về thu ngân sách nhà nước và kiểm soát thu ngân sách cấp huyện, làm rõ các nguyên tắc và nội dung kiểm soát thu NSNN.
  • Phân tích thực trạng kiểm soát thu ngân sách trên địa bàn thành phố Sầm Sơn giai đoạn 2019-2021 cho thấy nhiều chỉ tiêu thu ngân sách đạt và vượt dự toán, phản ánh hiệu quả công tác kiểm soát.
  • Các hạn chế như chưa bao quát hết nguồn thu, năng lực kiểm soát còn hạn chế ở một số đơn vị được xác định rõ để làm cơ sở đề xuất giải pháp.
  • Đề xuất các giải pháp cụ thể nhằm nâng cao hiệu quả kiểm soát thu ngân sách, bao gồm tăng cường kiểm soát trước, trong và sau thu, nâng cao năng lực cán bộ và ứng dụng công nghệ thông tin.
  • Khuyến nghị các bước tiếp theo gồm triển khai đào tạo, hoàn thiện hệ thống thông tin, tăng cường thanh tra, kiểm tra và giám sát thu ngân sách trong năm 2022-2023 nhằm đảm bảo nguồn thu ngân sách ổn định và bền vững.

Để tiếp tục phát triển nghiên cứu và ứng dụng thực tiễn, các cơ quan quản lý ngân sách địa phương nên phối hợp chặt chẽ, áp dụng các giải pháp đề xuất và thường xuyên đánh giá hiệu quả công tác kiểm soát thu ngân sách.