Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh đổi mới kinh tế và chuyển đổi mô hình quản lý từ tập trung quan liêu sang thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa, công tác quản lý ngân sách nhà nước (NSNN) cấp xã đóng vai trò then chốt trong việc đảm bảo nguồn lực tài chính cho phát triển kinh tế - xã hội địa phương. Huyện Gia Viễn, tỉnh Ninh Bình, với dân số khoảng 121.000 người và diện tích tự nhiên 176,48 km², là một điển hình nghiên cứu về quản lý NSNN cấp xã trong giai đoạn 2018-2020. Tổng thu NSNN của huyện tăng từ 540.598 triệu đồng năm 2018 lên 620.636 triệu đồng năm 2020, phản ánh sự phát triển kinh tế ổn định với tốc độ tăng trưởng bình quân 7%/năm. Tuy nhiên, công tác quản lý ngân sách cấp xã vẫn còn nhiều hạn chế như chậm trễ trong phê duyệt dự toán, phân cấp nguồn thu chưa phù hợp, và trình độ cán bộ kế toán còn hạn chế.

Mục tiêu nghiên cứu nhằm đánh giá thực trạng công tác quản lý NSNN cấp xã tại huyện Gia Viễn, làm rõ các yếu tố ảnh hưởng và đề xuất giải pháp hoàn thiện nhằm nâng cao hiệu quả quản lý ngân sách cấp xã trong giai đoạn 2022-2025. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào các nội dung: lập dự toán, chấp hành dự toán, quyết toán và kiểm tra, giám sát ngân sách cấp xã trên địa bàn huyện Gia Viễn, dựa trên số liệu thu thập từ năm 2018 đến 2020 và khảo sát thực tế năm 2021. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc góp phần nâng cao hiệu quả sử dụng nguồn ngân sách cấp xã, thúc đẩy phát triển kinh tế - xã hội bền vững tại địa phương.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên hai khung lý thuyết chính: lý thuyết quản lý ngân sách nhà nước và mô hình chu trình quản lý ngân sách. Lý thuyết quản lý ngân sách nhà nước nhấn mạnh vai trò của ngân sách như công cụ điều tiết kinh tế vĩ mô, phân phối và kiểm soát nguồn lực tài chính của Nhà nước. Mô hình chu trình quản lý ngân sách gồm ba khâu: lập dự toán, chấp hành dự toán và quyết toán ngân sách, được áp dụng để phân tích các bước trong công tác quản lý ngân sách cấp xã.

Các khái niệm chính bao gồm:

  • Ngân sách nhà nước cấp xã: Toàn bộ các khoản thu, chi được dự toán và thực hiện tại cấp xã nhằm đảm bảo chức năng, nhiệm vụ của chính quyền địa phương.
  • Dự toán ngân sách: Kế hoạch thu, chi ngân sách được lập và phê duyệt hàng năm.
  • Chấp hành dự toán: Việc thực hiện các khoản thu, chi theo dự toán đã được phê duyệt.
  • Quyết toán ngân sách: Tổng hợp, kiểm tra và báo cáo kết quả thực hiện dự toán thu, chi ngân sách.
  • Kiểm tra, giám sát ngân sách: Hoạt động nhằm đảm bảo tính minh bạch, hiệu quả và tuân thủ pháp luật trong quản lý ngân sách.

Phương pháp nghiên cứu

Nguồn dữ liệu nghiên cứu bao gồm số liệu thứ cấp từ các báo cáo của UBND huyện Gia Viễn, Phòng Tài chính - Kế hoạch, Kho bạc Nhà nước huyện, cùng các báo cáo thống kê và tài liệu pháp luật liên quan. Thông tin sơ cấp được thu thập qua khảo sát 90 phiếu phỏng vấn với các nhóm đối tượng: cán bộ quản lý ngân sách cấp huyện (15 người), cán bộ HĐND, UBND và kế toán cấp xã (30 người), và người dân liên quan (45 người).

Phương pháp chọn mẫu là chọn điểm nghiên cứu tại 3 xã đại diện cho các mức độ quản lý ngân sách khác nhau: Gia Thịnh (tốt), Gia Phú (trung bình), Gia Tiến (còn hạn chế). Phân tích số liệu sử dụng phương pháp thống kê mô tả, so sánh và tổng hợp, được xử lý trên phần mềm MS Excel. Ngoài ra, ý kiến chuyên gia được thu thập để đánh giá và đề xuất giải pháp.

Timeline nghiên cứu gồm: thu thập số liệu giai đoạn 2018-2020, khảo sát sơ cấp từ tháng 5 đến tháng 10 năm 2021, và đề xuất giải pháp cho giai đoạn 2022-2025.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Tăng trưởng thu ngân sách ổn định: Tổng thu NSNN huyện Gia Viễn tăng từ 540.598 triệu đồng năm 2018 lên 620.636 triệu đồng năm 2020, tốc độ tăng trưởng bình quân 7%/năm. Thu từ các khoản thuế, phí và nguồn bổ sung từ ngân sách cấp trên đều có xu hướng tăng, trong đó thu 100% ngân sách xã chiếm tỷ trọng lớn, góp phần đảm bảo nguồn lực cho chi thường xuyên và đầu tư phát triển.

  2. Cơ cấu chi ngân sách hợp lý nhưng còn hạn chế: Tổng chi ngân sách tăng từ 540.598 triệu đồng năm 2018 lên 620.636 triệu đồng năm 2020, trong đó chi đầu tư phát triển chiếm khoảng 8-10%, chi thường xuyên chiếm trên 60%. Chi cho các lĩnh vực giáo dục, y tế, quốc phòng và an ninh được đảm bảo, tuy nhiên chi cho đầu tư xây dựng cơ bản còn hạn chế do nguồn vốn có hạn.

  3. Chất lượng công tác lập dự toán và chấp hành dự toán còn nhiều tồn tại: Việc lập dự toán ngân sách xã chưa kịp thời, dự toán thu chưa phản ánh đầy đủ tiềm năng nguồn thu tại chỗ. Tỷ lệ chấp hành dự toán thu đạt khoảng 90-95%, trong khi chấp hành dự toán chi có lúc vượt dự toán, gây khó khăn trong cân đối ngân sách. Công tác quyết toán ngân sách xã còn mang tính hình thức, chưa phản ánh chính xác tình hình thực tế.

  4. Yếu tố ảnh hưởng đến quản lý ngân sách cấp xã: Bao gồm cơ chế quản lý tài chính công chưa đồng bộ, trình độ cán bộ kế toán và quản lý ngân sách cấp xã còn hạn chế, hệ thống thông tin và phương tiện quản lý ngân sách chưa hiện đại, cùng với sự thiếu quan tâm, giám sát chặt chẽ từ các cấp chính quyền và nhân dân.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân của những tồn tại trên xuất phát từ đặc thù quy mô ngân sách cấp xã nhỏ, nguồn thu chủ yếu phụ thuộc vào ngân sách cấp trên và các khoản thu 100% xã hưởng. Việc phân cấp nguồn thu, nhiệm vụ chi chưa phù hợp dẫn đến khó khăn trong cân đối ngân sách. Trình độ cán bộ kế toán còn hạn chế ảnh hưởng đến chất lượng lập dự toán, chấp hành và quyết toán ngân sách. So sánh với các huyện lân cận như Yên Khánh và Nho Quan, Gia Viễn có nhiều điểm tương đồng về cơ cấu thu chi và các khó khăn trong quản lý ngân sách cấp xã.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ tăng trưởng thu, chi ngân sách giai đoạn 2018-2020, bảng so sánh tỷ lệ chấp hành dự toán thu, chi giữa các xã nghiên cứu, và sơ đồ cơ cấu bộ máy quản lý ngân sách cấp huyện Gia Viễn để minh họa các yếu tố ảnh hưởng.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Hoàn thiện cơ chế phân cấp nguồn thu, nhiệm vụ chi: Đề xuất điều chỉnh cơ chế phân cấp ngân sách cấp xã phù hợp với đặc điểm kinh tế - xã hội địa phương, tăng tỷ lệ thu ngân sách xã hưởng 100%, đồng thời phân bổ nhiệm vụ chi rõ ràng, ưu tiên chi đầu tư phát triển. Chủ thể thực hiện: UBND tỉnh, Sở Tài chính; Thời gian: 2022-2023.

  2. Nâng cao năng lực cán bộ quản lý ngân sách cấp xã: Tổ chức đào tạo, bồi dưỡng chuyên môn, nghiệp vụ kế toán và quản lý ngân sách cho cán bộ cấp xã, đặc biệt là kế toán ngân sách. Chủ thể thực hiện: Phòng Tài chính - Kế hoạch huyện, Trường đào tạo cán bộ tài chính; Thời gian: 2022-2024.

  3. Ứng dụng công nghệ thông tin trong quản lý ngân sách: Triển khai phần mềm kế toán ngân sách hiện đại, xây dựng hệ thống thông tin quản lý ngân sách cấp xã đồng bộ, minh bạch, hỗ trợ công tác lập dự toán, chấp hành và quyết toán ngân sách. Chủ thể thực hiện: UBND huyện, Kho bạc Nhà nước; Thời gian: 2022-2025.

  4. Tăng cường công tác kiểm tra, giám sát và công khai ngân sách: Xây dựng quy trình kiểm tra, giám sát thường xuyên, nâng cao vai trò của HĐND xã và nhân dân trong giám sát ngân sách, đảm bảo tính minh bạch và hiệu quả sử dụng ngân sách. Chủ thể thực hiện: HĐND xã, UBND xã, các tổ chức chính trị - xã hội; Thời gian: 2022-2025.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cán bộ quản lý ngân sách cấp xã và huyện: Nghiên cứu giúp nâng cao hiểu biết về quy trình quản lý ngân sách, từ lập dự toán đến quyết toán, đồng thời áp dụng các giải pháp cải tiến công tác quản lý.

  2. Các nhà hoạch định chính sách tài chính địa phương: Tham khảo để điều chỉnh cơ chế phân cấp ngân sách, xây dựng chính sách phù hợp với đặc điểm kinh tế - xã hội địa phương.

  3. Giảng viên và sinh viên ngành quản lý kinh tế, tài chính công: Tài liệu tham khảo thực tiễn về quản lý ngân sách nhà nước cấp xã, bổ sung kiến thức chuyên ngành.

  4. Các tổ chức kiểm toán, thanh tra và giám sát ngân sách: Cung cấp cơ sở dữ liệu và phân tích để nâng cao hiệu quả công tác kiểm tra, giám sát ngân sách cấp xã.

Câu hỏi thường gặp

  1. Ngân sách nhà nước cấp xã là gì?
    Ngân sách nhà nước cấp xã là toàn bộ các khoản thu, chi được dự toán và thực hiện tại cấp xã nhằm đảm bảo chức năng, nhiệm vụ của chính quyền địa phương, bao gồm thu từ các khoản thuế, phí, lệ phí và nguồn bổ sung từ ngân sách cấp trên.

  2. Quy trình lập dự toán ngân sách cấp xã gồm những bước nào?
    Quy trình gồm: Bộ phận tài chính kế toán xã phối hợp với cơ quan thuế tính toán các khoản thu; các đơn vị thuộc UBND xã lập dự toán chi; tổng hợp và cân đối dự toán; trình UBND xã báo cáo HĐND xã phê duyệt; báo cáo cấp trên và Kho bạc Nhà nước để thực hiện.

  3. Những khó khăn chính trong quản lý ngân sách cấp xã tại huyện Gia Viễn là gì?
    Bao gồm: quy mô kinh tế nhỏ lẻ, nguồn thu chưa đa dạng, trình độ cán bộ kế toán hạn chế, hệ thống thông tin quản lý chưa hiện đại, và công tác kiểm tra, giám sát chưa thường xuyên.

  4. Làm thế nào để nâng cao hiệu quả quản lý ngân sách cấp xã?
    Cần hoàn thiện cơ chế phân cấp, nâng cao năng lực cán bộ, ứng dụng công nghệ thông tin, tăng cường kiểm tra, giám sát và công khai ngân sách để đảm bảo minh bạch và hiệu quả sử dụng nguồn lực.

  5. Vai trò của công tác kiểm tra, giám sát ngân sách cấp xã?
    Giúp phát hiện sai phạm, đảm bảo tuân thủ pháp luật, nâng cao hiệu quả sử dụng ngân sách, đồng thời tăng cường sự tham gia của nhân dân và các cơ quan chức năng trong quản lý tài chính công.

Kết luận

  • Công tác quản lý ngân sách nhà nước cấp xã tại huyện Gia Viễn đã đạt được những kết quả tích cực với sự tăng trưởng ổn định về thu, chi ngân sách trong giai đoạn 2018-2020.
  • Tuy nhiên, vẫn còn tồn tại các hạn chế về cơ chế phân cấp, chất lượng lập dự toán, chấp hành và quyết toán ngân sách, cũng như trình độ cán bộ và hệ thống quản lý thông tin.
  • Nghiên cứu đã làm rõ các yếu tố ảnh hưởng và đề xuất các giải pháp cụ thể nhằm hoàn thiện công tác quản lý ngân sách cấp xã trong giai đoạn 2022-2025.
  • Các giải pháp tập trung vào hoàn thiện cơ chế phân cấp, nâng cao năng lực cán bộ, ứng dụng công nghệ thông tin và tăng cường kiểm tra, giám sát ngân sách.
  • Đề nghị các cơ quan chức năng, chính quyền địa phương và các bên liên quan phối hợp triển khai thực hiện các giải pháp để nâng cao hiệu quả quản lý ngân sách, góp phần phát triển kinh tế - xã hội bền vững tại huyện Gia Viễn.

Hành động tiếp theo: Khuyến khích các cấp chính quyền huyện Gia Viễn tổ chức các khóa đào tạo, xây dựng hệ thống quản lý ngân sách điện tử và thiết lập cơ chế giám sát minh bạch, đồng thời theo dõi, đánh giá định kỳ hiệu quả các giải pháp đã triển khai.