Tổng quan nghiên cứu

Ngân sách nhà nước (NSNN) là công cụ tài chính quan trọng trong việc điều tiết kinh tế vĩ mô và phát triển kinh tế - xã hội của quốc gia. Tại Việt Nam, ngân sách cấp xã giữ vai trò thiết yếu trong việc thực hiện các chức năng, nhiệm vụ của chính quyền cơ sở, góp phần ổn định chính trị, phát triển kinh tế và đảm bảo an ninh quốc phòng. Xã Phú Sơn, thị xã Nghi Sơn, tỉnh Thanh Hóa, với đặc điểm địa hình miền núi phức tạp và nền kinh tế phát triển đa dạng, là địa bàn nghiên cứu điển hình cho công tác quản lý ngân sách nhà nước cấp xã. Giai đoạn nghiên cứu từ 2020 đến 2022 tập trung phân tích thực trạng công tác quản lý ngân sách tại xã này, nhằm đánh giá hiệu quả lập dự toán, chấp hành và quyết toán ngân sách, đồng thời đề xuất các giải pháp nâng cao hiệu quả quản lý.

Mục tiêu nghiên cứu là hệ thống hóa cơ sở lý luận về ngân sách nhà nước cấp xã, phân tích thực trạng công tác quản lý ngân sách tại xã Phú Sơn, đánh giá kết quả và hạn chế, từ đó đề xuất các giải pháp phù hợp nhằm tăng cường công tác quản lý ngân sách nhà nước cấp xã. Nghiên cứu có phạm vi không gian tại xã Phú Sơn, thị xã Nghi Sơn, tỉnh Thanh Hóa và phạm vi thời gian từ năm 2020 đến 2022. Ý nghĩa nghiên cứu thể hiện qua việc cung cấp cơ sở khoa học cho việc hoàn thiện công tác quản lý ngân sách cấp xã, góp phần nâng cao hiệu quả sử dụng nguồn lực tài chính, thúc đẩy phát triển kinh tế - xã hội địa phương.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết và mô hình quản lý ngân sách nhà nước, tập trung vào:

  • Lý thuyết ngân sách nhà nước: NSNN là công cụ tài chính của Nhà nước để huy động và phân phối nguồn lực nhằm thực hiện các chức năng quản lý kinh tế - xã hội, an ninh quốc phòng và đối ngoại. NSNN bao gồm các khoản thu từ thuế, phí, lệ phí và các khoản chi cho phát triển kinh tế - xã hội, quốc phòng, an ninh và hoạt động bộ máy nhà nước.

  • Mô hình phân cấp quản lý ngân sách: Phân cấp quản lý ngân sách nhà nước theo nguyên tắc tập trung dân chủ, đảm bảo tính thống nhất và phù hợp với chức năng, nhiệm vụ của từng cấp chính quyền. Ngân sách cấp xã là cấp ngân sách cơ sở, chịu sự quản lý và giám sát của các cấp trên, đồng thời có trách nhiệm thực hiện các nhiệm vụ chi tiêu theo phân cấp.

  • Khái niệm quản lý ngân sách nhà nước cấp xã: Bao gồm các khâu lập dự toán, chấp hành dự toán, quyết toán và kiểm tra, giám sát ngân sách. Quản lý ngân sách cấp xã nhằm đảm bảo tính minh bạch, hiệu quả và tiết kiệm trong sử dụng nguồn lực tài chính.

Các khái niệm chính bao gồm: ngân sách nhà nước, ngân sách cấp xã, phân cấp quản lý ngân sách, lập dự toán ngân sách, chấp hành dự toán, quyết toán ngân sách, kiểm tra giám sát ngân sách.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp kết hợp thu thập và phân tích dữ liệu thứ cấp, bao gồm:

  • Nguồn dữ liệu: Số liệu thu chi ngân sách xã Phú Sơn giai đoạn 2020-2022 từ UBND xã, Phòng Tài chính - Kế hoạch thị xã Nghi Sơn, Kho bạc Nhà nước Nghi Sơn; các văn bản pháp luật liên quan đến quản lý ngân sách nhà nước; các báo cáo, tài liệu nghiên cứu có liên quan.

  • Phương pháp thu thập số liệu: Thu thập dữ liệu thứ cấp từ các cơ quan quản lý nhà nước và các báo cáo tài chính ngân sách xã.

  • Phương pháp phân tích: Sử dụng phương pháp thống kê mô tả để tổng hợp, phân loại và xử lý số liệu thu chi ngân sách; phương pháp so sánh để đánh giá mức độ thực hiện dự toán giữa các năm; phương pháp tổng hợp để đánh giá toàn diện thực trạng quản lý ngân sách.

  • Cỡ mẫu và chọn mẫu: Dữ liệu toàn bộ các báo cáo ngân sách xã Phú Sơn trong giai đoạn 2020-2022 được sử dụng để đảm bảo tính đại diện và đầy đủ.

  • Timeline nghiên cứu: Nghiên cứu tập trung phân tích dữ liệu trong giai đoạn 3 năm 2020-2022, với các bước thu thập, xử lý và phân tích dữ liệu được thực hiện liên tục trong quá trình nghiên cứu.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Thực trạng lập dự toán ngân sách: Dự toán thu ngân sách xã Phú Sơn giai đoạn 2020-2022 có xu hướng tăng trung bình trên 30% mỗi năm, chủ yếu từ các khoản thu phí, lệ phí và thu từ hoạt động kinh tế. Tuy nhiên, năm 2022 dự toán thu giảm đáng kể do ảnh hưởng của dịch Covid-19 và thiên tai, với mức giảm khoảng 92,78% so với năm 2021. Việc lập dự toán còn chậm và chưa tính toán hết khả năng thu thực tế, ảnh hưởng đến hiệu quả chấp hành dự toán.

  2. Cơ cấu bộ máy quản lý thu - chi ngân sách: Hội đồng nhân dân xã giữ vai trò quyết định và giám sát ngân sách, Chủ tịch UBND xã là chủ tài khoản, bộ phận tài chính - kế toán xã thực hiện lập dự toán và quản lý thu chi. Cơ cấu tổ chức rõ ràng nhưng còn hạn chế về năng lực chuyên môn và trình độ cán bộ tài chính.

  3. Chấp hành dự toán ngân sách: Việc thu ngân sách được tổ chức theo kế hoạch dự toán, phối hợp giữa cán bộ tài chính xã và các thôn, với sự giám sát của lãnh đạo xã. Tuy nhiên, việc thu chưa đạt kế hoạch đề ra do các yếu tố khách quan như dịch bệnh và thiên tai, cũng như hạn chế trong công tác vận động, tuyên truyền ý thức chấp hành pháp luật của người dân.

  4. Kiểm tra, giám sát và quyết toán ngân sách: Công tác kiểm tra, giám sát ngân sách xã được thực hiện bởi HĐND xã và cơ quan tài chính cấp trên, đảm bảo tính minh bạch và trung thực trong quản lý ngân sách. Quyết toán ngân sách được lập và phê duyệt đúng quy trình, tuy nhiên còn tồn tại một số sai sót nhỏ trong hạch toán và báo cáo.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân chính của những hạn chế trong quản lý ngân sách xã Phú Sơn bao gồm trình độ chuyên môn của cán bộ tài chính còn hạn chế, công tác lập dự toán chưa sát thực tế, và ảnh hưởng của các yếu tố khách quan như dịch bệnh Covid-19 và thiên tai. So sánh với các nghiên cứu trong ngành, kết quả này phù hợp với thực trạng chung của nhiều địa phương miền núi, nơi điều kiện kinh tế - xã hội còn nhiều khó khăn.

Việc lập dự toán chưa đầy đủ và chậm trễ dẫn đến khó khăn trong việc chấp hành dự toán, ảnh hưởng đến hiệu quả sử dụng ngân sách. Công tác kiểm tra, giám sát tuy được thực hiện nhưng cần tăng cường hơn nữa để phát hiện và xử lý kịp thời các sai phạm, nâng cao tính minh bạch và trách nhiệm trong quản lý ngân sách.

Dữ liệu có thể được trình bày qua các biểu đồ thể hiện xu hướng dự toán thu ngân sách qua các năm, bảng phân tích cơ cấu thu chi ngân sách, và sơ đồ tổ chức bộ máy quản lý ngân sách xã để minh họa rõ ràng hơn về thực trạng và các mối quan hệ quản lý.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Nâng cao năng lực cán bộ quản lý ngân sách xã: Tổ chức các khóa đào tạo chuyên sâu về lập dự toán, chấp hành và quyết toán ngân sách cho cán bộ tài chính xã Phú Sơn, nhằm nâng cao trình độ chuyên môn và kỹ năng quản lý. Thời gian thực hiện trong vòng 12 tháng, do UBND xã phối hợp với Phòng Tài chính - Kế hoạch thị xã tổ chức.

  2. Cải tiến quy trình lập dự toán ngân sách: Xây dựng quy trình lập dự toán chi tiết, dựa trên phân tích thực tế nguồn thu và nhu cầu chi tiêu, đảm bảo tính chính xác và kịp thời. Áp dụng từ năm tài chính tiếp theo, do bộ phận tài chính - kế toán xã chủ trì thực hiện.

  3. Tăng cường công tác tuyên truyền, vận động người dân: Phối hợp với Ủy ban Mặt trận Tổ quốc và các tổ chức chính trị xã hội để nâng cao nhận thức pháp luật về nghĩa vụ nộp ngân sách, giảm thiểu tình trạng nợ đọng thuế và các khoản thu khác. Thời gian triển khai liên tục, do UBND xã và các tổ chức đoàn thể thực hiện.

  4. Tăng cường kiểm tra, giám sát ngân sách: Thiết lập hệ thống kiểm tra, giám sát chặt chẽ hơn, bao gồm kiểm tra nội bộ và giám sát của cộng đồng nhằm phát hiện sớm các sai phạm, đảm bảo tính minh bạch và hiệu quả trong quản lý ngân sách. Thực hiện thường xuyên hàng năm, do HĐND xã và cơ quan tài chính cấp trên phối hợp thực hiện.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Lãnh đạo và cán bộ tài chính cấp xã: Nghiên cứu cung cấp cơ sở lý luận và thực tiễn để nâng cao hiệu quả quản lý ngân sách cấp xã, giúp cải thiện công tác lập dự toán, chấp hành và quyết toán ngân sách.

  2. Cơ quan quản lý nhà nước về tài chính - kế hoạch địa phương: Tham khảo để xây dựng chính sách, hướng dẫn và giám sát công tác quản lý ngân sách cấp xã phù hợp với đặc điểm địa phương.

  3. Nhà nghiên cứu và sinh viên chuyên ngành quản trị kinh doanh, tài chính công: Tài liệu tham khảo hữu ích cho việc nghiên cứu về quản lý ngân sách nhà nước, đặc biệt trong bối cảnh quản lý tài chính công cấp cơ sở.

  4. Các tổ chức xã hội và cộng đồng dân cư: Hiểu rõ hơn về vai trò và cơ chế quản lý ngân sách xã, từ đó tham gia giám sát và đóng góp ý kiến nâng cao hiệu quả sử dụng ngân sách địa phương.

Câu hỏi thường gặp

  1. Ngân sách xã là gì và vai trò của nó trong hệ thống ngân sách nhà nước?
    Ngân sách xã là bộ phận của ngân sách nhà nước được quản lý và sử dụng bởi chính quyền cấp xã để thực hiện các chức năng, nhiệm vụ phát triển kinh tế - xã hội và đảm bảo an ninh quốc phòng tại địa phương. Vai trò của ngân sách xã là cung cấp nguồn lực tài chính cho hoạt động của bộ máy chính quyền cơ sở và các chương trình phát triển địa phương.

  2. Quy trình lập dự toán ngân sách xã được thực hiện như thế nào?
    Quy trình gồm ba giai đoạn chính: hướng dẫn và thông báo số kiểm tra dự toán; lập và thảo luận dự toán thu, chi ngân sách; quyết định phân bổ và giao dự toán ngân sách. Quy trình này đảm bảo dự toán được xây dựng trên cơ sở kế hoạch phát triển kinh tế - xã hội và các quy định pháp luật hiện hành.

  3. Những khó khăn chính trong quản lý ngân sách xã Phú Sơn là gì?
    Khó khăn bao gồm trình độ cán bộ tài chính còn hạn chế, công tác lập dự toán chưa sát thực tế, ảnh hưởng của dịch bệnh và thiên tai làm giảm nguồn thu, cùng với việc tuyên truyền, vận động người dân chưa hiệu quả dẫn đến thu ngân sách chưa đạt kế hoạch.

  4. Làm thế nào để nâng cao hiệu quả quản lý ngân sách cấp xã?
    Cần nâng cao năng lực cán bộ quản lý, cải tiến quy trình lập dự toán, tăng cường tuyên truyền pháp luật về nghĩa vụ nộp ngân sách, đồng thời thiết lập hệ thống kiểm tra, giám sát chặt chẽ nhằm đảm bảo tính minh bạch và hiệu quả trong sử dụng ngân sách.

  5. Tại sao việc kiểm tra, giám sát ngân sách xã lại quan trọng?
    Kiểm tra, giám sát giúp phát hiện và xử lý kịp thời các sai phạm trong quản lý thu chi ngân sách, đảm bảo nguồn lực tài chính được sử dụng đúng mục đích, tiết kiệm và hiệu quả, góp phần xây dựng chính quyền địa phương trong sạch, vững mạnh.

Kết luận

  • Ngân sách nhà nước cấp xã giữ vai trò quan trọng trong việc đảm bảo nguồn lực tài chính cho phát triển kinh tế - xã hội và duy trì hoạt động bộ máy chính quyền cơ sở.
  • Thực trạng quản lý ngân sách xã Phú Sơn giai đoạn 2020-2022 cho thấy công tác lập dự toán, chấp hành và quyết toán ngân sách đã có nhiều tiến bộ nhưng vẫn còn tồn tại hạn chế do ảnh hưởng của yếu tố khách quan và năng lực cán bộ.
  • Các giải pháp đề xuất tập trung vào nâng cao năng lực cán bộ, cải tiến quy trình lập dự toán, tăng cường tuyên truyền và kiểm tra giám sát nhằm nâng cao hiệu quả quản lý ngân sách cấp xã.
  • Nghiên cứu cung cấp cơ sở khoa học và thực tiễn cho việc hoàn thiện công tác quản lý ngân sách nhà nước cấp xã tại Phú Sơn và các địa phương tương tự.
  • Các bước tiếp theo bao gồm triển khai các giải pháp đề xuất, theo dõi đánh giá hiệu quả và điều chỉnh phù hợp nhằm đảm bảo quản lý ngân sách ngày càng hiệu quả và minh bạch.

Để góp phần phát triển bền vững địa phương, các cơ quan quản lý và cán bộ tài chính cấp xã cần chủ động áp dụng các kiến thức và giải pháp từ nghiên cứu này, đồng thời tăng cường phối hợp với các cấp, ngành liên quan trong công tác quản lý ngân sách.