Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh văn hóa triều Nguyễn, thơ văn ngự chế của các vua Nguyễn là một kho tàng quý giá, tuy nhiên nhiều tác phẩm vẫn chưa được nghiên cứu sâu sắc. Vua Thiệu Trị, vị hoàng đế thứ ba của triều Nguyễn, trị vì trong giai đoạn thái bình thịnh trị (1841-1847), để lại một khối lượng thơ văn ngự chế đồ sộ với hàng ngàn bài thơ và nhiều tác phẩm lớn như Ngự đề đồ hội thi tập. Tác phẩm này gồm hơn 200 bài thơ, kết hợp hài hòa giữa thi ca và hội họa, phản ánh cảnh sắc thiên nhiên, cổ tích, nhân vật cùng tư tưởng đế vương sâu sắc. Văn bản hiện lưu giữ tại Viện Nghiên cứu Hán Nôm với 910 trang, gồm 14 quyển thơ và 2 quyển mục lục, tuy thiếu một số quyển nhưng vẫn giữ được giá trị nguyên vẹn về mặt văn bản học.

Mục tiêu nghiên cứu là khảo cứu toàn diện tác phẩm Ngự đề đồ hội thi tập về văn bản, nội dung, nghệ thuật và giá trị tư tưởng, nhằm giới thiệu một tác phẩm độc đáo trong kho tàng thơ văn ngự chế triều Nguyễn, đồng thời góp phần làm sáng tỏ quan niệm sáng tác và tư tưởng của vua Thiệu Trị. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào văn bản lưu giữ tại Viện Nghiên cứu Hán Nôm, kết hợp khảo sát các tư liệu liên quan và khảo sát thực địa tại các di tích cố đô Huế. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc bảo tồn, phát huy giá trị di sản văn hóa Hán Nôm, đồng thời cung cấp tư liệu cho các nghiên cứu về văn hóa, lịch sử và nghệ thuật triều Nguyễn.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết và mô hình nghiên cứu sau:

  • Lý thuyết văn bản học Hán Nôm: Áp dụng các phương pháp mô tả, giám định, phiên dịch và chú giải văn bản cổ để đảm bảo tính chính xác và nguyên bản của tác phẩm.
  • Lý thuyết mỹ học thi ca và hội họa truyền thống: Nghiên cứu mối quan hệ tương hỗ giữa thi và họa, dựa trên quan niệm “thi họa đồng chất”, “vô thanh thi” và “hữu thanh họa” trong văn hóa Á Đông.
  • Lý thuyết Nho giáo về văn chương và đạo đức: Phân tích quan niệm “văn dĩ tải đạo, thi dĩ ngôn chí” trong sáng tác của vua Thiệu Trị, thể hiện vai trò giáo hóa và chính trị trong thơ ngự chế.
  • Khái niệm “Thái bình thiên tử” và vai trò đế vương trong văn học: Giải mã tư tưởng và quan niệm sáng tác của vua Thiệu Trị qua các tác phẩm thơ văn.

Các khái niệm chính bao gồm: thơ ngự chế, thi họa đồng chất, văn bản học Hán Nôm, tư tưởng Nho giáo, thái bình thịnh trị, nghệ thuật thư pháp.

Phương pháp nghiên cứu

  • Nguồn dữ liệu: Văn bản Ngự đề đồ hội thi tập khắc in chữ Hán, ký hiệu A.1412/1-4, gồm 4 tập với tổng 910 trang, lưu giữ tại Viện Nghiên cứu Hán Nôm. Ngoài ra, nghiên cứu bổ sung các tác phẩm ngự chế khác của vua Thiệu Trị và tư liệu khảo sát thực địa tại các di tích cố đô Huế như bia đá, tranh kính, công trình kiến trúc.
  • Phương pháp chọn mẫu: Lựa chọn toàn bộ văn bản tác phẩm hiện còn lưu giữ làm mẫu nghiên cứu chính, kết hợp chọn lọc các bài thơ tiêu biểu trong từng phần để phân tích sâu.
  • Phương pháp phân tích:
    • Phân tích văn bản học để minh giải, phiên dịch và chú giải tác phẩm.
    • Phân tích nội dung để khai thác tư tưởng, quan niệm sáng tác và giá trị nghệ thuật.
    • So sánh đối chiếu với các tác phẩm ngự chế khác và các nghiên cứu trước nhằm làm rõ đặc điểm và giá trị riêng biệt.
    • Phân tích mỹ học để đánh giá sự kết hợp giữa thi ca, hội họa và thư pháp trong tác phẩm.
  • Timeline nghiên cứu: Nghiên cứu được thực hiện trong khoảng thời gian từ 2015 đến 2016, bao gồm khảo sát văn bản, phiên dịch, phân tích nội dung và hoàn thiện luận văn.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Văn bản tác phẩm có dung lượng lớn và bố cục rõ ràng: Ngự đề đồ hội thi tập gồm 14 quyển thơ và 2 quyển mục lục, hiện còn lưu giữ 12 quyển với tổng 338 bài thơ, chia thành ba phần chính: Ngự đề danh thắng đồ hội thi tập (114 bài), Ngự đề cổ tích đồ hội thi tập (33 bài), Ngự đề nhân vật đồ hội thi tập (117 bài). Văn bản được khắc in rõ nét, chữ khải và chữ hành, kèm tranh minh họa cho mỗi bài thơ, thể hiện sự kết hợp hài hòa giữa thi và họa.

  2. Tư tưởng sáng tác của vua Thiệu Trị mang đậm dấu ấn Nho giáo và vai trò đế vương: Vua Thiệu Trị sáng tác thơ không chỉ để giải trí mà nhằm “nói rõ chí hướng, đào luyện tính tình”, thể hiện tinh thần cần chính thương dân, giáo hóa nhân dân qua thơ văn. Thơ vua luôn gắn liền với chính sự, thể hiện quan niệm “văn dĩ tải đạo, thi dĩ ngôn chí” và vai trò “Thái bình thiên tử” trong việc duy trì thái bình thịnh trị.

  3. Giá trị nội dung thể hiện qua ba chủ đề lớn:

    • Thần kinh cảnh thắng: Tả cảnh đẹp chốn kinh đô Huế với sự hòa quyện giữa thiên nhiên và kiến trúc, thể hiện sự thịnh đạt của triều đại. Ví dụ, bài thơ “Lang tập quần phương” có 114 bài vịnh cảnh thắng, mô tả chi tiết các công trình và cảnh vật trong vườn Cơ Hạ, vườn Thường Mậu, tạo nên bức tranh sống động về một thời thái bình.
    • Dĩ cổ vi giám: Vịnh các tích cũ thời Nghiêu Thuấn, thể hiện sự kế thừa truyền thống và giáo huấn đạo đức qua các bài thơ cổ tích.
    • Lục hợp đình trừ: Vịnh nhân vật, hoa cỏ, muông thú, thể hiện sự thâu tóm sản vật thiên nhiên và vị thế đế vương của quốc gia độc lập.

  4. Nghệ thuật kết hợp thi, họa và thư pháp đạt đỉnh cao: Mỗi bài thơ đều kèm tranh minh họa được khắc in tinh xảo, tên tranh viết bằng chữ Triện, lời thơ và tựa đề sử dụng nhiều thể chữ khác nhau (Khải, Hành, Lệ), tạo nên một chỉnh thể nghệ thuật đa dạng và hài hòa. Đây là minh chứng cho quan niệm “thi họa đồng chất” và sự phát triển mỹ thuật thời Nguyễn.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu cho thấy Ngự đề đồ hội thi tập không chỉ là một tập thơ ngự chế thông thường mà còn là một kiệt tác nghệ thuật đa phương diện, phản ánh rõ nét tư tưởng và phong cách sáng tác của vua Thiệu Trị. Sự kết hợp giữa thơ ca, hội họa và thư pháp tạo nên một hình thức biểu đạt độc đáo, vừa mang tính giáo hóa vừa thể hiện sự thịnh vượng của triều đại.

So với các nghiên cứu trước đây tập trung vào các tác phẩm thơ riêng lẻ của vua Thiệu Trị, luận văn đã mở rộng phạm vi nghiên cứu toàn diện về một tác phẩm lớn, góp phần làm rõ hơn vai trò của thơ ngự chế trong văn hóa triều Nguyễn. Việc khảo cứu văn bản học kỹ lưỡng cũng giúp bảo tồn và phát huy giá trị di sản Hán Nôm.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ phân bố số lượng bài thơ theo từng phần, bảng so sánh các thể chữ sử dụng trong văn bản, và hình ảnh minh họa các tranh khắc đi kèm để minh họa sự kết hợp thi họa. Điều này giúp người đọc dễ dàng hình dung cấu trúc và giá trị nghệ thuật của tác phẩm.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường công tác bảo tồn và số hóa văn bản Hán Nôm: Đề xuất Viện Nghiên cứu Hán Nôm phối hợp với các đơn vị liên quan tiến hành số hóa toàn bộ văn bản Ngự đề đồ hội thi tập và các tác phẩm ngự chế khác, bảo quản bản gốc và tạo điều kiện truy cập trực tuyến cho nghiên cứu và giáo dục trong vòng 2 năm tới.

  2. Phát triển các chương trình nghiên cứu liên ngành về thơ ngự chế: Khuyến khích các trường đại học và viện nghiên cứu tổ chức hội thảo, dự án nghiên cứu kết hợp văn học, lịch sử, mỹ thuật và thư pháp để khai thác sâu hơn giá trị nội dung và hình thức của thơ ngự chế, nhằm nâng cao chất lượng nghiên cứu trong 3-5 năm tới.

  3. Xây dựng tài liệu giảng dạy và phổ biến kiến thức về thơ ngự chế: Soạn thảo giáo trình, tài liệu tham khảo và tổ chức các khóa học, hội thảo dành cho sinh viên, học giả và công chúng nhằm nâng cao nhận thức về giá trị văn hóa của thơ ngự chế, dự kiến thực hiện trong 1-2 năm.

  4. Ứng dụng tư liệu thơ ngự chế trong bảo tồn và phục dựng di tích: Sử dụng các tranh minh họa và mô tả trong Ngự đề đồ hội thi tập làm tư liệu tham khảo cho công tác phục dựng các công trình kiến trúc, cảnh quan tại cố đô Huế, phối hợp với các chuyên gia kiến trúc và bảo tồn di sản trong vòng 3 năm.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Nhà nghiên cứu văn hóa và lịch sử Việt Nam: Luận văn cung cấp tư liệu quý giá về thơ ngự chế triều Nguyễn, giúp hiểu sâu sắc hơn về văn hóa, tư tưởng và nghệ thuật thời kỳ này, hỗ trợ cho các nghiên cứu chuyên sâu về lịch sử văn hóa.

  2. Giảng viên và sinh viên chuyên ngành Hán Nôm, Văn học cổ điển: Tài liệu tham khảo hữu ích cho việc giảng dạy, học tập và nghiên cứu về văn bản học, thơ ca ngự chế, mỹ thuật thư pháp và mối quan hệ giữa thi và họa trong văn học cổ.

  3. Chuyên gia bảo tồn di sản văn hóa và kiến trúc: Luận văn cung cấp các hình ảnh minh họa và mô tả chi tiết về các công trình kiến trúc, cảnh quan trong thơ, làm cơ sở tư liệu phục dựng và bảo tồn các di tích cố đô Huế.

  4. Cộng đồng yêu thích văn hóa truyền thống và công chúng quan tâm: Giúp nâng cao nhận thức về giá trị di sản văn hóa Hán Nôm, góp phần xã hội hóa di sản và phát huy giá trị văn hóa dân tộc trong đời sống hiện đại.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tác phẩm Ngự đề đồ hội thi tập có đặc điểm gì nổi bật so với các tác phẩm thơ ngự chế khác?
    Ngự đề đồ hội thi tập nổi bật với dung lượng lớn (338 bài thơ), bố cục rõ ràng gồm ba phần chủ đề, kết hợp hài hòa giữa thơ ca và tranh minh họa, thể hiện sự giao thoa giữa thi và họa, đồng thời phản ánh tư tưởng và phong cách sáng tác của vua Thiệu Trị trong thời thái bình thịnh trị.

  2. Vua Thiệu Trị sáng tác thơ với mục đích gì?
    Vua Thiệu Trị sáng tác thơ không chỉ để giải trí mà nhằm truyền tải tư tưởng chính trị, giáo hóa nhân dân, thể hiện chí hướng của một vị đế vương “Thái bình thiên tử”, đồng thời dùng thơ để ca ngợi cảnh đẹp thiên nhiên và văn hóa đế đô.

  3. Phương pháp nghiên cứu văn bản tác phẩm được thực hiện như thế nào?
    Nghiên cứu áp dụng phương pháp văn bản học Hán Nôm gồm mô tả, giám định, phiên dịch và chú giải, kết hợp phân tích nội dung, so sánh đối chiếu với các tác phẩm ngự chế khác và khảo sát thực địa tại các di tích cố đô Huế để đảm bảo tính toàn diện và chính xác.

  4. Giá trị nghệ thuật của Ngự đề đồ hội thi tập thể hiện qua những yếu tố nào?
    Tác phẩm kết hợp thi ca, hội họa và thư pháp, với tranh minh họa đi kèm mỗi bài thơ, sử dụng nhiều thể chữ khác nhau, tạo nên một chỉnh thể nghệ thuật đa dạng, thể hiện quan niệm “thi họa đồng chất” và đỉnh cao mỹ thuật thời Nguyễn.

  5. Luận văn có đóng góp gì cho nghiên cứu văn hóa và bảo tồn di sản?
    Luận văn giới thiệu một tác phẩm thơ ngự chế độc đáo, góp phần làm sáng tỏ tư tưởng và nghệ thuật triều Nguyễn, đồng thời cung cấp tư liệu quý giá cho công tác bảo tồn, phục dựng di tích cố đô Huế và phát huy giá trị di sản văn hóa Hán Nôm.

Kết luận

  • Ngự đề đồ hội thi tập là tác phẩm thơ ngự chế đồ sộ, gồm 338 bài thơ, kết hợp hài hòa giữa thi ca, hội họa và thư pháp, phản ánh đỉnh cao nghệ thuật thời vua Thiệu Trị.
  • Tác phẩm thể hiện tư tưởng Nho giáo sâu sắc, vai trò giáo hóa và chính trị của thơ ngự chế trong thời thái bình thịnh trị.
  • Văn bản hiện lưu giữ tại Viện Nghiên cứu Hán Nôm với giá trị nguyên bản cao, là nguồn tư liệu quý cho nghiên cứu văn hóa, lịch sử và mỹ thuật.
  • Luận văn góp phần làm rõ quan niệm sáng tác và giá trị nội dung của vua Thiệu Trị, mở ra hướng nghiên cứu mới về thơ ngự chế triều Nguyễn.
  • Đề xuất các giải pháp bảo tồn, số hóa, nghiên cứu liên ngành và ứng dụng tư liệu trong bảo tồn di sản, nhằm phát huy giá trị văn hóa truyền thống trong tương lai.

Hành động tiếp theo: Khuyến khích các nhà nghiên cứu, cơ quan bảo tồn và giáo dục tiếp tục khai thác, phổ biến và ứng dụng giá trị của tác phẩm Ngự đề đồ hội thi tập trong nghiên cứu và phát triển văn hóa Việt Nam.