HỆ THỐNG DI TÍCH TIỀN ĐÔNG SƠN Ở PHÚ THỌ VÀ VỊ TRÍ CỦA CHÚNG TRONG THỜI ĐẠI ĐỒ ĐỒNG CHÂU THỔ SÔNG HỒNG

• Tác giả: Hoàng Văn Diệp
• Người hướng dẫn: PGS.TS Đặng Hồng Sơn
• Trường học: Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn, Đại học Quốc gia Hà Nội
• Chuyên ngành: Khảo cổ học
• Đề tài: Hệ Thống Di Tích Tiền Đông Sơn Ở Phú Thọ Và Vị Trí Của Chúng Trong Thời Đại Đồ Đồng Châu Thổ Sông Hồng
• Loại tài liệu: Luận án Tiến sĩ
• Năm xuất bản: 2024
• Địa điểm: Hà Nội

• LỜI CAM ĐOAN
• LỜI CẢM ƠN
• 1. MỤC LỤC
• 1.1. DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT
• 1.2. DANH MỤC BẢNG THỐNG KÊ
• 1.3. DANH MỤC PHỤ LỤC HÌNH MINH HOẠ
• 1.4. Tính cấp thiết của đề tài
• 1.5. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu
• 1.6. Câu hỏi, mục đích và giả thuyết nghiên cứu
• 1.7. Phương pháp nghiên cứu
• 1.8. Bố cục của luận án
• 1.9. TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU
• 1.9.1. Giai đoạn nghiên cứu 1 (1959 – 1971)
• 1.9.2. Giai đoạn nghiên cứu 2 (1972 – 1995)
• 1.9.3. Giai đoạn nghiên cứu 3 (1996 – 2022)
• 1.10. ĐẶC ĐIỂM DI TÍCH CỦA HỆ THỐNG DI TÍCH TIỀN ĐÔNG SƠN Ở PHÚ THỌ
• 1.10.1. Vài nét về địa lý tự nhiên tỉnh Phú Thọ
• 1.10.2. Vị trí địa lý
• 1.10.3. Đặc điểm địa hình, địa mạo
• 1.10.4. Thông tin và hiện trạng các di tích tiền Đông Sơn ở Phú Thọ
• 1.10.5. Các loại hình di tích của hệ thống di tích tiền Đông Sơn ở Phú Thọ
• 1.10.5.1. Di tích di chỉ cư trú
• 1.10.5.2. Di chỉ - xưởng
• 1.10.5.3. Di chỉ - mộ táng
• 1.10.6. Đặc điểm tầng văn hoá
• 1.10.6.1. Di tích trong tầng văn hoá
• 1.10.6.2. Di tích hố đất đen
• 1.10.6.3. Di tích bếp lửa
• 1.10.6.4. Di tích nền đất vàng
• 1.10.6.5. Di tích hầm thóc
• 1.10.6.6. Di tích mộ táng
• 1.11. ĐẶC ĐIỂM DI VẬT CỦA HỆ THỐNG DI TÍCH TIỀN ĐÔNG SƠN Ở PHÚ THỌ
• 1.11.1. Di vật đồng
• 1.11.2. Di vật gốm
• 1.11.3. Di vật xương
• 1.12. NIÊN ĐẠI, CÁC GIAI ĐOẠN PHÁT TRIỂN VÀ ĐỜI SỐNG CƯ DÂN TIỀN ĐÔNG SƠN Ở PHÚ THỌ
• 1.12.1. Quá trình phát triển các di tích tiền Đông Sơn ở Phú Thọ
• 1.12.2. Chuyển biến văn hoá của hệ thống các di tích tiền Đông Sơn
• 1.12.3. Chuyển biến không gian phân bố
• 1.12.4. Sự phát triển của nông nghiệp
• 1.12.5. Sự xuất hiện và phát triển của công cụ bằng đồng thau
• 1.12.6. Chuyển biến trên đồ đá
• 1.12.7. Chuyển biến trên đồ gốm
• 1.12.8. Chuyển biến môi trường thời kỳ tiền Đông Sơn ở châu thổ sông Hồng
• 1.12.9. Đời sống cư dân
• 1.12.10. Đời sống kinh tế
• 1.12.11. Đời sống tinh thần
• 1.13. HỆ THỐNG DI TÍCH TIỀN ĐÔNG SƠN Ở PHÚ THỌ TRONG BỐI CẢNH THỜI ĐẠI ĐỒ ĐỒNG CHÂU THỔ SÔNG HỒNG VÀ BỐI CẢNH RỘNG HƠN
• 1.13.1. Hệ thống di tích tiền Đông Sơn ở Phú Thọ với các di tích tiền Đông Sơn các khu vực khác của châu thổ sông Hồng
• 1.13.2. Hệ thống di tích tiền Đông Sơn ở Phú Thọ với các di tích vùng duyên hải Đông Bắc
• 1.13.3. Hệ thống di tích tiền Đông Sơn ở Phú Thọ với các di tích vùng núi các tỉnh phía Bắc
• 1.13.4. Hệ thống di tích tiền Đông Sơn ở Phú Thọ với các di tích tiền Đông Sơn ở lưu vực sông Mã
• 1.13.5. Hệ thống di tích tiền Đông Sơn ở Phú Thọ với các di tích tiền Đông Sở lưu vực sông Cả
• 1.14. DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC CỦA TÁC GIẢ LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN
• 1.15. TÀI LIỆU THAM KHẢO
• DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT
• DANH MỤC BẢNG THỐNG KÊ
• DANH MỤC PHỤ LỤC HÌNH MINH HOẠ

I. Tổng Quan Hệ Thống Di Tích Tiền Đông Sơn Phú Thọ 55 ký tự

Việc phát hiện và xác lập các văn hóa Tiền Đông Sơn là một thành tựu lớn của khảo cổ học Việt Nam. Những bằng chứng từ các văn hóa Tiền Đông Sơn đã chứng minh thuyết phục về nguồn gốc bản địa của văn hóa Đông Sơn. Quá trình phát triển từ Tiền Đông Sơn đến Đông Sơn là một quá trình phát triển liên tục không đứt quãng mà mỗi di tích Tiền Đông Sơn là một mắt xích quan trọng trong quá trình phát triển. Ở châu thổ sông Hồng, Phú Thọ là một trong những địa bàn có mật độ tập trung cao các di tích Tiền Đông Sơn. Phú Thọ nằm giữa vùng Đông Bắc và Tây Bắc, giữa khu vực địa hình chuyển tiếp từ vùng núi xuống châu thổ Bắc Bộ, nơi hội tụ của các dòng sông lớn như sông Lô, sông Hồng và sông Đà. Những điều kiện địa văn hóa, địa hình, khí hậu và môi trường thuận lợi đã sớm biến Phú Thọ thành khu vực sinh sống của con người, với hơn 70 di tích thuộc văn hoá Sơn Vi và hơn 50 di tích thuộc các văn hóa Tiền Đông Sơn và Đông Sơn.

1.1. Vị trí địa lý tỉnh Phú Thọ trong bối cảnh lịch sử

Phú Thọ đóng vai trò quan trọng trong lịch sử Việt Nam, đặc biệt trong giai đoạn hình thành nhà nước Văn Lang. Vị trí địa lý của Phú Thọ, nằm giữa vùng núi và đồng bằng, đã tạo điều kiện cho sự giao lưu và tiếp thu văn hóa giữa các vùng miền. Theo GS.TS Lâm Thị Mỹ Dung, Phú Thọ là nơi hội tụ của nhiều dòng chảy văn hóa, từ văn hóa Sơn Vi đến văn hóa Đông Sơn. Các di tích khảo cổ tại đây cung cấp bằng chứng về sự phát triển liên tục của các nền văn hóa trong khu vực. Việc nghiên cứu các di tích Tiền Đông Sơn ở Phú Thọ giúp chúng ta hiểu rõ hơn về quá trình hình thành và phát triển của nền văn minh sông Hồng.

1.2. Tầm quan trọng của nghiên cứu di tích Tiền Đông Sơn

Nghiên cứu các di tích Tiền Đông Sơn ở Phú Thọ có ý nghĩa quan trọng trong việc làm sáng tỏ nhiều vấn đề lịch sử và văn hóa của Việt Nam. Theo PGS.TS Đặng Hồng Sơn, các di tích này là bằng chứng về sự phát triển liên tục của các nền văn hóa từ thời đại đồ đá đến thời đại đồ đồng. Việc nghiên cứu các di tích Tiền Đông Sơn giúp chúng ta hiểu rõ hơn về quá trình chuyển đổi từ xã hội nguyên thủy sang xã hội có giai cấp, cũng như về sự hình thành và phát triển của nhà nước Văn Lang. Hơn nữa, các di tích này còn cung cấp thông tin quan trọng về đời sống kinh tế, xã hội và văn hóa của người Việt cổ.

II. Thách Thức Nghiên Cứu Thời Đại Đồ Đồng Phú Thọ 58 ký tự

Trong giai đoạn nghiên cứu đề tài Hùng Vương dựng nước, các văn hóa Tiền Đông Sơn ở Phú Thọ về cơ bản đã được xác lập. Diện mạo và tính chất di tích cơ bản đã được làm rõ. Cho đến nay những chuyên khảo tổng hợp có giá trị đã được công bố như: Khảo cổ học Việt Nam tập 2 của tập thể tác giả Viện Khảo cổ học, do Hà Văn Tấn chủ biên, Văn hóa Phùng Nguyên của Hán Văn Khẩn; Văn hóa Gò Mun của Hà Văn Phùng, Đồ gốm văn hoá Phùng Nguyên của Bùi Thu Phương và các chuyên khảo viết riêng về từng di tích, hay từng loại hình hiện vật của các di tích Tiền Đông Sơn ở Phú Thọ. Các công trình đó được thực hiện một cách công phu, nghiêm túc và có giá trị khoa học cao, nhưng chỉ tập trung vào một giai đoạn văn hóa hay một đối tượng cụ thể mà chưa có bất kỳ một công trình nào đã công bố nghiên cứu một cách tổng quát nhất về các di tích Tiền Đông Sơn ở Phú Thọ.

2.1. Vấn đề còn bỏ ngỏ trong nghiên cứu Tiền Đông Sơn

Một số vấn đề về các di tích Tiền Đông Sơn ở Phú Thọ vẫn còn chưa rõ ràng như mối quan hệ giữa môi trường và sự phân bố các di tích hay chuyển dịch địa bàn cư trú; về giai đoạn văn hóa Đồng Đậu ở Phú Thọ, nguyên nhân, động lực của quá trình phát triển, mối quan hệ văn hoá… Chính vì vậy, đề tài Hệ thống di tích Tiền Đông Sơn ở Phú Thọ và vị trí của chúng trong thời đại đồ đồng châu thổ sông Hồng sẽ tập hợp toàn bộ những tư liệu và nghiên cứu trước đây về các di tích Tiền Đông Sơn đã được phát hiện ở Phú Thọ.

2.2. Hướng giải quyết và mục tiêu nghiên cứu chính

Trên cơ sở đó kiến giải những vấn đề chính đã nói trên của thời kỳ Tiền Đông Sơn ở trên mảnh đất này. Từ đó đóng góp một số nhận thức về một thời kỳ lịch sử quan trọng, là một trong những nền tảng để hình thành nên văn hóa - văn minh Đông Sơn của người Việt Cổ. Mục đích nghiên cứu là tập hợp và hệ thống hoá các tài liệu về các di tích tiền Đông Sơn ở Phú Thọ. Làm rõ những đặc trưng cơ bản về di tích, di vật thuộc các văn hóa Tiền Đông Sơn ở Phú Thọ. Từ đó làm rõ quá trình phát triển, tính kế thừa các giá trị vật chất và tinh thần của các văn hóa Tiền Đông Sơn ở Phú Thọ.

III. Phương Pháp Nghiên Cứu Di Tích Khảo Cổ Phú Thọ 59 ký tự

Nghiên cứu này sử dụng kết hợp nhiều phương pháp để thu thập và xử lý tư liệu. Các phương pháp chính bao gồm: điền dã, thám sát, khai quật khảo cổ học, đo vẽ, chụp ảnh, thống kê và mô tả di tích di vật. Các phương pháp luận nghiên cứu bao gồm: Phương pháp loại hình học: đây là phương pháp cổ điển của khảo cổ học. Phương pháp này được ứng dụng phổ biến trong nghiên cứu khảo cổ học. Phương pháp này phân chia các di tích, di vật theo từng loại hình cụ thể. Đối với luận án, các di vật được phân loại theo chất liệu, sau chất liệu là chức năng, trong chức năng phân chia thành các loại hình cụ thể.

3.1. Khai quật và chỉnh lý di tích Cách tiếp cận thực địa

Việc tham gia trực tiếp vào quy trình khai quật chỉnh lý là cách lý tưởng nhất để theo dõi diễn biến di tích di vật và địa tầng. Nghiên cứu sinh đã tham gia điều tra nhiều di tích tiền Đông Sơn ở Phú Thọ như Gò Mun, Phùng Nguyên, Khu Đường, Đồng Sấu, Gò Bông, Gò Non Sấu, Gò Thế, Gò Gai, Gò Tro Trên, Gò Tro Dưới, Gò Con Cá, Gò Đồng Sấu, Gò Chùa, Đoan Thượng, Đồi Giàm, Xóm Rền, An Đạo, Thành Dền, Gò Chùa Cao, Gò Ghệ, Gò Dạ…Trong đó trực tiếp tham gia khai quật, chỉnh lý các di tích Gò Chiền, Đồi Giàm (2 lần), Khu Đường, Gò Đồng Xấu, Gò Tro Trên, Gò Non Sấu, Đoan Thượng, Phùng Nguyên và một số di tích tiền Đông Sơn ở khu vực khác.

3.2. Phân tích loại hình học và địa tầng khảo cổ

Phương pháp này giúp NCS phân loại và định vị các di vật vào các nhóm khác nhau. Từ đó cung cấp thông tin về sự tương đồng, dị biệt giữa các di tích, giữa các nhóm di tích và giữa các giai đoạn phát triển. Phương pháp địa tầng khảo cổ học: là phương pháp nghiên cứu quá trình phát triển dựa trên sự chồng xếp các tầng văn hóa khảo cổ. Các tầng văn hóa được hình thành trước sẽ nằm ở phía dưới, các tầng văn hóa muộn hơn sẽ nằm ở phía trên. Do đó, dựa trên sự chồng xếp về địa tầng có thể xác định được quá trình phát triển. Phương pháp này trong luận án được gắn liền với phương pháp loại hình. Trên cơ sở kết hợp giữa loại hình học và địa tầng học làm rõ quá trình phát triển và biến đổi các loại hình hiện vật từ sớm đến muộn.

IV. Đặc Điểm Di Tích và Di Vật Tiền Đông Sơn 52 ký tự

Hệ thống di tích Tiền Đông Sơn ở Phú Thọ bao gồm nhiều loại hình khác nhau, từ di chỉ cư trú, di chỉ - xưởng đến di chỉ - mộ táng. Các di tích này có đặc điểm chung là tầng văn hoá dày, phát triển liên tục và chứa đựng nhiều di vật có giá trị. Các di vật tiêu biểu bao gồm công cụ sản xuất bằng đá, đồ gốm, đồ đồng và đồ trang sức. Sự đa dạng về loại hình di tích và di vật cho thấy sự phát triển cao của văn hóa Đông Sơn ở Phú Thọ. Đặc biệt, sự xuất hiện của đồ đồng cho thấy sự chuyển biến quan trọng trong kỹ thuật sản xuất và đời sống kinh tế của người Việt cổ.

4.1. Phân loại các loại hình di tích Tiền Đông Sơn

Các loại hình di tích của hệ thống di tích tiền Đông Sơn ở Phú Thọ bao gồm: Di tích di chỉ cư trú, Di chỉ - xưởng, Di chỉ - mộ táng. Các di tích này cung cấp bằng chứng về đời sống kinh tế, xã hội và văn hóa của người Việt cổ trong thời đại đồ đồng. Theo các nhà khảo cổ học, các di tích cư trú thường có tầng văn hóa dày và chứa đựng nhiều di vật như công cụ sản xuất, đồ gốm và đồ trang sức. Các di tích - xưởng là nơi sản xuất công cụ và đồ dùng, cho thấy sự phát triển của kỹ thuật sản xuất. Các di tích - mộ táng là nơi chôn cất người chết, cung cấp thông tin về táng tục thời Đông Sơn và quan niệm về thế giới bên kia.

4.2. Đặc điểm của di vật đồng gốm và đá

Các di vật đồng, gốm và đá là những hiện vật quan trọng trong hệ thống di tích Tiền Đông Sơn ở Phú Thọ. Đồ đồng bao gồm các công cụ sản xuất, vũ khí và đồ trang sức, cho thấy sự phát triển của kỹ thuật luyện kim và vai trò của kim loại trong đời sống. Đồ gốm bao gồm các loại hình bát, nồi, bình và thố, được sử dụng trong sinh hoạt hàng ngày và có giá trị thẩm mỹ cao. Các loại hình hoa văn trên gốm cũng rất đa dạng. Công cụ sản xuất bằng đá vẫn được sử dụng rộng rãi, cho thấy sự kết hợp giữa kỹ thuật chế tác đá truyền thống và kỹ thuật luyện kim mới. Đặc biệt, việc phân tích các di vật này giúp chúng ta hiểu rõ hơn về kỹ thuật sản xuất, đời sống kinh tế và văn hóa của người Việt cổ.

V. Quá trình phát triển và đời sống cư dân 50 ký tự

Quá trình phát triển của các di tích Tiền Đông Sơn ở Phú Thọ trải qua nhiều giai đoạn, từ văn hóa Phùng Nguyên đến văn hóa Gò Mun. Trong quá trình này, có sự chuyển biến về không gian phân bố, kỹ thuật sản xuất và đời sống văn hóa. Sự xuất hiện và phát triển của công cụ bằng đồng thau là một bước tiến quan trọng, đánh dấu sự chuyển đổi từ xã hội nguyên thủy sang xã hội có giai cấp. Đời sống kinh tế của cư dân Tiền Đông Sơn chủ yếu dựa vào nông nghiệp, chăn nuôi và khai thác tài nguyên thiên nhiên. Đời sống tinh thần của họ thể hiện qua các nghi lễ, tín ngưỡng và nghệ thuật.

5.1. Chuyển biến văn hóa và không gian phân bố

Trong quá trình phát triển từ Phùng Nguyên cho đến ở Gò Mun, ở Phú Thọ có sự chuyển dịch về không gian phân bố và chuyển biến văn hóa. Sự thay đổi của môi trường đã dẫn tới sự chuyển dịch và chuyển biến văn hóa. Theo các nhà nghiên cứu, sự chuyển dịch về không gian phân bố có thể do nhiều yếu tố tác động, như biến đổi khí hậu, thay đổi mực nước biển và sự cạnh tranh về tài nguyên. Sự chuyển biến văn hóa thể hiện qua sự thay đổi về kỹ thuật sản xuất, loại hình di vật và phong tục tập quán.

5.2. Đời sống kinh tế và tinh thần của cư dân

Đời sống kinh tế của cư dân Tiền Đông Sơn chủ yếu dựa vào nông nghiệp, chăn nuôi và khai thác tài nguyên thiên nhiên. Họ trồng lúa nước, chăn nuôi gia súc và khai thác các loại khoáng sản như đồng và đá. Đời sống tinh thần của họ thể hiện qua các nghi lễ, tín ngưỡng và nghệ thuật. Các di vật như đồ trang sức, đồ thờ cúng và các tác phẩm nghệ thuật cho thấy sự phát triển cao của đời sống tinh thần. Nghiên cứu về đời sống kinh tế và tinh thần của cư dân Tiền Đông Sơn giúp chúng ta hiểu rõ hơn về xã hội và văn hóa của người Việt cổ.

VI. Vị trí trong bối cảnh thời đại đồ đồng châu thổ 59 ký tự

Hệ thống di tích Tiền Đông Sơn ở Phú Thọ có vị trí quan trọng trong bối cảnh thời đại đồ đồng châu thổ sông Hồng. Các di tích này có mối quan hệ chặt chẽ với các di tích Tiền Đông Sơn ở các khu vực khác của châu thổ sông Hồng, vùng duyên hải Đông Bắc, vùng núi các tỉnh phía Bắc và lưu vực sông Mã. Sự tương đồng và khác biệt giữa các di tích cho thấy sự giao lưu và tiếp thu văn hóa giữa các vùng miền. Việc nghiên cứu hệ thống di tích Tiền Đông Sơn ở Phú Thọ trong bối cảnh rộng hơn giúp chúng ta hiểu rõ hơn về quá trình hình thành và phát triển của văn hóa Đông Sơn và lịch sử Việt Nam thời kỳ dựng nước.

6.1. So sánh với các di tích khác ở châu thổ sông Hồng

Hệ thống di tích tiền Đông Sơn ở Phú Thọ với các di tích tiền Đông Sơn các khu vực khác của châu thổ sông Hồng. Nghiên cứu mối liên hệ này giúp chúng ta hiểu rõ hơn về sự tương đồng và khác biệt giữa các nền văn hóa trong khu vực. Sự tương đồng có thể do giao lưu và tiếp thu văn hóa, trong khi sự khác biệt có thể do điều kiện tự nhiên và lịch sử riêng của từng vùng miền.

6.2. Mối liên hệ với các khu vực lân cận khác

Hệ thống di tích tiền Đông Sơn ở Phú Thọ với các di tích vùng duyên hải Đông Bắc. Hệ thống di tích tiền Đông Sơn ở Phú Thọ với các di tích vùng núi các tỉnh phía Bắc. Hệ thống di tích tiền Đông Sơn ở Phú Thọ với các di tích tiền Đông Sở lưu vực sông Mã. Nghiên cứu mối liên hệ này giúp chúng ta hiểu rõ hơn về sự giao lưu và tiếp thu văn hóa giữa các vùng miền, cũng như về quá trình hình thành và phát triển của văn hóa Đông Sơn trong bối cảnh rộng lớn hơn.