I. Tổng Quan Về Thực Trạng Tự Sử Dụng Thuốc Tân Dược Hiện Nay
Ngày nay, việc tự sử dụng thuốc, đặc biệt là thuốc tân dược, đã trở nên phổ biến trong cộng đồng. Mọi người thường tự điều trị các bệnh thông thường tại nhà như sốt, đau nhức, khó tiêu. Lý do chính là để tiết kiệm chi phí, thời gian hoặc do các vấn đề sức khỏe chưa đến mức phải khám bác sĩ. Theo WHO, tự sử dụng thuốc đúng cách có thể giúp ngăn ngừa và điều trị các bệnh không cần tư vấn y tế, đồng thời là giải pháp tiết kiệm chi phí. Tuy nhiên, cũng tiềm ẩn nhiều nguy cơ như chẩn đoán sai, kháng thuốc, sử dụng thuốc quá liều, thuốc hết hạn, tương tác thuốc và các rủi ro về độc tính. Các thống kê cho thấy tỷ lệ tự sử dụng thuốc biến động từ 2% đến 99% giữa các quốc gia. Tự sử dụng thuốc đang diễn ra tại các nước đang phát triển, trong đó có Việt Nam, do nhiều yếu tố như gia tăng dân số, hệ thống y tế còn yếu và kinh tế hộ gia đình còn hạn chế.
1.1. Khái niệm về Thuốc Tân Dược và tầm quan trọng của nó
Theo Luật Dược, thuốc là chế phẩm chứa dược chất hoặc dược liệu dùng cho người để phòng, chẩn đoán, chữa bệnh, điều trị, giảm nhẹ bệnh, điều chỉnh chức năng sinh lý. Thuốc tân dược (hay thuốc hóa dược) là thuốc có chứa dược chất đã được xác định thành phần, công thức, độ tinh khiết và đạt tiêu chuẩn làm thuốc. Nó bao gồm cả thuốc tiêm được chiết xuất từ dược liệu và thuốc có kết hợp dược chất với dược liệu đã được chứng minh về tính an toàn và hiệu quả. Nghiên cứu tập trung vào đánh giá hành vi tự sử dụng thuốc hóa dược của người dân.
1.2. Định nghĩa Tự Sử Dụng Thuốc Các Khía Cạnh Cần Lưu Ý
Tự sử dụng thuốc là hành vi sử dụng thuốc mà không có tư vấn hoặc đơn thuốc của bác sĩ. Giroud định nghĩa tự sử dụng thuốc là "hành động tự điều trị với các thuốc tự mua được và không có tư vấn của bác sĩ". Hành vi này giúp giảm số lần phải thăm khám bác sĩ, tiết kiệm thời gian và chi phí, nhưng nó có những hạn chế và nguy cơ nhất định. Tự sử dụng thuốc có thể bao gồm việc tái sử dụng các loại thuốc trong tủ thuốc gia đình hoặc từ bạn bè, người quen.
II. Vấn Đề Nghiêm Trọng Hậu Quả Của Tự Dùng Thuốc Tân Dược Bừa Bãi
Mặc dù tự sử dụng thuốc tân dược mang lại sự tiện lợi, nhưng cũng tiềm ẩn nhiều rủi ro nghiêm trọng. Việc sử dụng thuốc không đúng cách có thể dẫn đến chẩn đoán sai bệnh, làm bệnh tình trở nên tồi tệ hơn. Nguy cơ kháng thuốc, đặc biệt là kháng sinh, tăng lên do sử dụng thuốc không đủ liều hoặc không đúng thời gian. Tình trạng lạm dụng thuốc, phụ thuộc vào thuốc cũng có thể xảy ra. Bên cạnh đó, người bệnh có thể gặp phải các tác dụng phụ không mong muốn hoặc tương tác thuốc nguy hiểm. Các trường hợp ngộ độc thuốc, dị ứng thuốc do tự ý sử dụng cũng không hiếm gặp, gây ảnh hưởng lớn đến sức khỏe và thậm chí tính mạng người bệnh. Theo báo cáo năm 2018 của Trung tâm Y tế huyện Hoài Đức, đã ghi nhận nhiều trường hợp biến chứng do tự sử dụng thuốc như xuất huyết tiêu hóa, dị ứng, kháng kháng sinh.
2.1. Thiếu Kiến Thức Nguyên Nhân Gốc Rễ Của Sử Dụng Thuốc Sai Cách
Tự sử dụng thuốc là một lựa chọn điều trị mang tính kinh tế với các bệnh thông thường. Tuy vậy, kiến thức về lợi ích cũng những nguy cơ của hành vi này lại chưa được phổ biến. Một số nghiên cứu giữa các quần thể khác nhau cho thấy mọi người có kiến thức khá tốt về những lợi ích của việc tự dùng thuốc như tiết kiệm thời gian và kinh tế, không cần phải đi bác sĩ cho bệnh nhẹ và hiệu quả nhanh chóng, dễ dàng và thuận tiện. Bên cạnh đó các kiến thức của người tiêu dùng về các loại thuốc đang được sử dụng như đúng chỉ định, liều lượng và thời gian sử dụng và tác dụng phụ của thuốc lại không được đầy đủ.
2.2. Những Nguy Cơ Tiềm Ẩn Khi Tự Ý Sử Dụng Thuốc Tân Dược
Việc sử dụng bừa bãi không có kiểm soát các loại thuốc không kê đơn có thể gây ra phụ thuộc vào thuốc, sử dụng quá nhiều thuốc khi không cần thiết. Bên cạnh đó việc điều trị bệnh sẽ bị trì hoãn, không đúng cách dẫn đến bệnh nặng hơn, khó điều trị hơn. Một nguy cơ khác là sự lây lan các bệnh truyền nhiễm do không tuân thủ các biện pháp phòng ngừa. Người tự sử dụng thuốc có thể gặp phải tác dụng phụ của thuốc, tương tác thuốc nguy hiểm do không có sự hướng dẫn của bác sĩ hoặc dược sĩ.
III. Nghiên Cứu Thực Trạng Tự Dùng Thuốc Tân Dược Tại Sơn Đồng 2019
Nghiên cứu cắt ngang được thực hiện trên 412 người trưởng thành sử dụng thuốc tân dược trong 3 tháng vừa qua tại xã Sơn Đồng, Hoài Đức, Hà Nội từ tháng 3-9/2019. Mục tiêu là đánh giá thực trạng tự sử dụng thuốc và các yếu tố liên quan. Kết quả cho thấy 30.3% (125/412) đối tượng tự dùng thuốc. Trong nhóm này, đa số là nữ (56%), làm nghề tự do hoặc buôn bán (44%), học hết cấp 3 (43.2%), và có thu nhập từ 5-10 triệu đồng/tháng (76%). Triệu chứng thường gặp nhất là sốt (34.4%), sau đó là đau bụng (18.4%). Về kiến thức, tỷ lệ đối tượng biết về tên thuốc, tác dụng phụ, tương tác thuốc còn thấp (lần lượt là 15.2%, 12.8%, 28.8%).
3.1. Phân Tích Dữ Liệu Tỷ Lệ và Đặc Điểm Người Tự Sử Dụng Thuốc
Có 412 đối tượng sử dụng thuốc tân dược, tuổi từ 40-60 tuổi, chiếm 48%, chủ yếu là nữ giới chiếm 57,3%, tốt nghiệp cấp 2 và cấp 3 lần lượt là 31,5% và 34,9%. Tỷ lệ tự dùng thuốc tân dược chiếm 30,3% (125/412). Trong nhóm tự dùng thuốc, nữ chiếm 56%, nghề tự do hoặc buôn bán chiếm 44%, học hết cấp 3 chiếm 43,2% và có 76% những người tự dùng thuốc báo có thu nhập từ 5-10 triệu đồng/tháng. Trong 3 tháng vừa qua, những người này có triệu chứng sốt chiếm tỷ lệ cao nhất 34,4%, tiếp theo là đau bụng chiếm 18,4%.
3.2. Đánh Giá Kiến Thức và Thái Độ Về Tự Sử Dụng Thuốc
Về kiến thức: Tỷ lệ đối tượng tự sử dụng thuốc biết về thuốc gồm tên thuốc, biết tác dụng phụ, tương tác thuốc tương đối thấp, chiếm lần lượt là 15,2%, 12,8% và 28,8%. Về thái độ: Có 8,8% vẫn cho rằng dù tình trạng bệnh nhẹ, hay nặng thì họ cũng sẽ tự dùng thuốc, 4% cho rằng tự sử dụng thuốc không gây ra mất an toàn, có 15,2% họ sẵn sàng chia sẻ thuốc của họ hoặc nhận từ người khác để sử dụng, có 17,6% tin rằng tự mua thuốc điều trị sẽ tiết kiệm được tiền và thời gian và có 1,6% rất tin rằng tự đọc hướng dẫn để điều trị thuốc hợp lý quan trọng hơn là theo đơn hay không theo đơn.
IV. Yếu Tố Ảnh Hưởng Vì Sao Người Dân Sơn Đồng Tự Dùng Thuốc
Nghiên cứu đã chỉ ra một số yếu tố liên quan đến hành vi tự sử dụng thuốc tân dược tại Sơn Đồng. Khoảng cách từ nhà đến cơ sở y tế là một yếu tố quan trọng. Người dân ở xa cơ sở y tế hơn có xu hướng tự dùng thuốc nhiều hơn. Cụ thể, so với nhóm có khoảng cách <1 km, nhóm có khoảng cách 1-2 km ít tự dùng thuốc hơn. Phân tích cho thấy khi khoảng cách tăng lên 1 km, khả năng tự dùng thuốc tăng lên 8%. Ngoài ra, nguồn cung cấp thuốc cũng ảnh hưởng đến hành vi này. Đa số người tự sử dụng thuốc mua thuốc tại quầy dược gần nhà. Bên cạnh đó, lý do chính mà người dân tự mua thuốc là vì đã dùng nhiều lần thuốc đó (34%) hoặc bệnh nhẹ (18%).
4.1. Khoảng Cách Đến Cơ Sở Y Tế Một Rào Cản Trong Tiếp Cận Dịch Vụ
Về các yếu tố ảnh hưởng đến tự dùng thuốc gồm: khoảng cách trong bình từ nhà đến cơ sở y tế 1-2 km chiếm 71,2%. So với nhóm có khoảng cách từ nhà đến cơ sở y tế <1 km, nhóm có khoảng cách từ 1-2 km có khả năng ít tự dùng thuốc với tỷ suất chênh là 0,11 với p<0,01. Phân tích xu hướng cho thấy nếu ở xa cơ sở y tế tăng lên 1 km, thì khả năng tự dùng thuốc tăng lên 8%, có ý nghĩa thống kê với OR=1,08 95%CI (1,00 - 1,18).
4.2. Lý Do Tự Dùng Thuốc Tiết Kiệm Tiện Lợi Hay Thiếu Thông Tin
Trong nhóm tự sử dụng thuốc, lý do mà nhóm này trả lời là vì đã dùng nhiều lần thuốc nên quyết định tự mua sử dụng, chiếm 34%, lý do tiếp theo là vì bệnh nhẹ, chiếm 18%, vì khẩn cấp nên phải mua dùng ngay chiếm 13% và vì bận công việc nên phải mua dùng 8%.Điều này cho thấy một bộ phận người dân đã tự ý sử dụng thuốc dựa trên kinh nghiệm cá nhân, mà không có sự tư vấn của chuyên gia y tế. Vì vậy, cần có các biện pháp can thiệp phù hợp để nâng cao nhận thức và thay đổi hành vi của người dân.
V. Giải Pháp Khuyến Nghị Giảm Rủi Ro Tự Sử Dụng Thuốc Tân Dược
Để giảm thiểu rủi ro từ tự sử dụng thuốc tân dược, cần có các giải pháp đồng bộ từ nhiều phía. Cần tăng cường giáo dục sức khỏe cộng đồng về sử dụng thuốc an toàn, hợp lý, nhấn mạnh nguy cơ của việc tự ý dùng thuốc. Nâng cao vai trò của dược sĩ trong tư vấn, hướng dẫn sử dụng thuốc cho người dân. Cải thiện khả năng tiếp cận dịch vụ y tế, đặc biệt ở vùng sâu, vùng xa. Kiểm soát chặt chẽ việc bán thuốc không kê đơn, đảm bảo người dân được cung cấp thông tin đầy đủ, chính xác về thuốc. Xây dựng các chương trình truyền thông phù hợp để thay đổi nhận thức và hành vi của người dân về sử dụng thuốc.
5.1. Nâng Cao Nhận Thức Giáo Dục Về Sử Dụng Thuốc An Toàn
Cần tập trung vào việc cung cấp thông tin chính xác, dễ hiểu về các loại thuốc thông thường, cách sử dụng đúng liều lượng, thời gian, tác dụng phụ và tương tác thuốc. Đồng thời, cần nhấn mạnh tầm quan trọng của việc khám bác sĩ trước khi sử dụng thuốc, đặc biệt là các loại thuốc kê đơn hoặc khi có các triệu chứng bất thường.
5.2. Tăng Cường Tiếp Cận Dịch Vụ Y Tế Đặc Biệt Tại Vùng Sâu Vùng Xa
Cần đầu tư phát triển mạng lưới y tế cơ sở, nâng cao chất lượng dịch vụ và trang thiết bị tại các trạm y tế xã, phường. Đồng thời, cần có các chính sách hỗ trợ chi phí khám chữa bệnh cho người dân nghèo, người có hoàn cảnh khó khăn để họ có thể tiếp cận dịch vụ y tế một cách dễ dàng hơn.
VI. Kết Luận Hướng Đến Sử Dụng Thuốc An Toàn Cho Cộng Đồng
Nghiên cứu về thực trạng tự sử dụng thuốc tân dược tại xã Sơn Đồng đã cung cấp những bằng chứng quan trọng để xây dựng các kế hoạch can thiệp phù hợp. Kết quả cho thấy tỷ lệ tự sử dụng thuốc còn khá cao, đặc biệt ở nhóm người có khoảng cách xa cơ sở y tế và có kiến thức hạn chế về thuốc. Cần có sự phối hợp chặt chẽ giữa các cơ quan y tế, chính quyền địa phương và cộng đồng để nâng cao nhận thức, cải thiện khả năng tiếp cận dịch vụ y tế và kiểm soát chặt chẽ việc bán thuốc. Mục tiêu cuối cùng là hướng đến việc sử dụng thuốc an toàn, hợp lý, góp phần bảo vệ sức khỏe cộng đồng.
6.1. Tóm Tắt Kết Quả Những Điểm Cần Lưu Ý Về Tự Dùng Thuốc
Kết quả nghiên cứu đã chỉ ra thực trạng tự dùng thuốc và các yếu tố liên quan chính. Bằng chứng nghiên cứu này giúp cho ngành y tế của xã Sơn Đồng cải thiện thực trạng sử dụng thuốc an toàn ở cộng đồng. Khoảng cách đến cơ sở y tế, kiến thức về thuốc, thái độ và thực hành sử dụng thuốc là những yếu tố cần được quan tâm hàng đầu.
6.2. Kiến Nghị Chung Hợp Tác Để Nâng Cao Sức Khỏe Cộng Đồng
Để đạt được mục tiêu sử dụng thuốc an toàn và hợp lý, cần có sự phối hợp chặt chẽ giữa các bên liên quan, bao gồm: cơ quan y tế, chính quyền địa phương, dược sĩ, bác sĩ và cộng đồng. Chỉ khi đó, chúng ta mới có thể tạo ra một môi trường an toàn và hỗ trợ cho việc sử dụng thuốc, góp phần nâng cao sức khỏe cộng đồng.
