I. Tổng Quan Về Bệnh Tăng Huyết Áp Kiến Thức Cần Biết
Bệnh tăng huyết áp là một vấn đề sức khỏe toàn cầu, ảnh hưởng đến hàng triệu người trên thế giới. Theo Tổ chức Y tế Thế giới (WHO), khoảng 22,3% dân số thế giới từ 18 tuổi trở lên mắc bệnh này. Tại Việt Nam, con số này cũng đang gia tăng, với 47,3% người trưởng thành (≥ 25 tuổi) được chẩn đoán tăng huyết áp. Điều đáng lo ngại là một tỷ lệ lớn những người mắc bệnh không được phát hiện hoặc điều trị hiệu quả. Tăng huyết áp được mệnh danh là "kẻ giết người thầm lặng" vì thường không có triệu chứng rõ ràng cho đến khi gây ra các biến chứng nghiêm trọng. Việc hiểu rõ về bệnh, các yếu tố nguy cơ và cách phòng ngừa là vô cùng quan trọng. Theo khuyến cáo của các tổ chức y tế, việc điều trị tăng huyết áp bao gồm sử dụng thuốc và điều chỉnh thay đổi lối sống. Điều chỉnh thay đổi lối sống dựa trên các bằng chứng khoa học cùng với các tuân thủ điều trị khác có giá trị kiểm soát tăng huyết áp.
1.1. Định Nghĩa và Phân Loại Tăng Huyết Áp Hiện Nay
Theo Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) năm 2003, một người trưởng thành được chẩn đoán tăng huyết áp khi huyết áp tâm thu (HATT) ≥ 140 mmHg và/hoặc huyết áp tâm trương (HATTr) ≥ 90 mmHg. Trị số huyết áp được tính trung bình cộng của ít nhất 2 lần đo liên tiếp với cách đo chuẩn. Hiện nay, có nhiều cách phân loại tăng huyết áp, nhưng theo "Khuyến cáo về chẩn đoán, điều trị và dự phòng tăng huyết áp năm 2018" của Hội tim mạch Việt Nam, dựa trên hướng dẫn của Ủy ban liên quốc gia về tăng huyết áp - JNC 8 (2014), tăng huyết áp được phân độ như sau: Huyết áp tối ưu, Huyết áp bình thường, Huyết áp bình thường cao, Tăng huyết áp độ 1,2,3 và Tăng huyết áp tâm thu đơn độc.
1.2. Các Yếu Tố Nguy Cơ Gây Bệnh Huyết Áp Cao Cần Lưu Ý
Các yếu tố nguy cơ của tăng huyết áp được chia thành hai nhóm chính: nhóm không thay đổi được (tuổi tác, giới tính, yếu tố di truyền) và nhóm có thể thay đổi được (ăn mặn, hút thuốc lá, uống nhiều rượu/bia, ít hoạt động thể lực, stress, thừa cân, béo phì). Tuổi tác có mối liên quan chặt chẽ với tăng huyết áp, nhiều nghiên cứu đã chỉ ra rằng tuổi càng cao thì HA càng tăng. Người cao tuổi là nam giới có tỷ lệ mắc tăng huyết áp cao hơn nữ giới. Tiền sử gia đình có người cùng huyết thống mắc bệnh tăng huyết áp, nhất là trực hệ (bố, mẹ, anh chị, em ruột) thì người đó có nguy cơ mắc bệnh tăng huyết áp cao hơn những người không có tiền sử gia đình.
II. Thách Thức Trong Thay Đổi Lối Sống Cho Bệnh Nhân THA
Mặc dù thay đổi lối sống là một phần quan trọng trong điều trị tăng huyết áp, nhưng việc thực hiện nó không hề dễ dàng. Nhiều bệnh nhân gặp khó khăn trong việc tuân thủ chế độ ăn uống lành mạnh, tập thể dục thường xuyên, bỏ thuốc lá hoặc giảm căng thẳng. Các yếu tố như thiếu kiến thức, thiếu động lực, môi trường sống không thuận lợi và chi phí điều trị có thể cản trở quá trình thay đổi lối sống. Tại Việt Nam, hầu hết các nghiên cứu về tăng huyết áp tập trung vào thực trạng, các yếu tố nguy cơ và tuân thủ điều trị. Nhiều nghiên cứu can thiệp về tuân thủ điều trị trong đó bao hàm thay đổi lối sống nhưng kết quả cải thiện kiến thức và thực hành lối sống không nhiều. Các nghiên cứu trọng tâm vào thay đổi lối sống để giảm huyết áp chưa được quan tâm nhiều để thấy rõ sự cần thiết và giá trị của vấn đề này.
2.1. Thực Trạng Kiến Thức và Thực Hành Về Kiểm Soát Huyết Áp
Thực trạng kiến thức và thực hành về lối sống kiểm soát tăng huyết áp của người bệnh còn hạn chế: Điểm trung bình kiến thức của người bệnh tham gia nghiên cứu chỉ đạt 10,03 ± 2,94 điểm trên tổng 17 điểm. Tỷ lệ người bệnh có kiến thức đúng về lối sống kiểm soát tăng huyết áp là 67,3%; tỷ lệ người bệnh thực hành đạt về hoạt động thể lực là 49,5%, tỷ lệ người bệnh thực hành đạt về chế độ nghỉ ngơi là 35,5%. Điều này cho thấy cần có những can thiệp giáo dục sức khỏe hiệu quả hơn để nâng cao nhận thức và hành vi của người bệnh.
2.2. Các Rào Cản Tâm Lý Khi Thay Đổi Thói Quen Sinh Hoạt
Các rào cản tâm lý có thể bao gồm sự thiếu tự tin vào khả năng thay đổi lối sống, cảm giác cô đơn hoặc bị cô lập khi phải tuân thủ chế độ ăn uống hoặc tập luyện khác biệt so với gia đình và bạn bè, và sự lo lắng về các tác dụng phụ của thuốc điều trị. Ngoài ra, một số người bệnh có thể cảm thấy nản lòng khi không thấy kết quả ngay lập tức hoặc khi gặp phải những khó khăn trong quá trình thay đổi lối sống.
III. Giáo Dục Sức Khỏe Chìa Khóa Thay Đổi Lối Sống Cho Bệnh Nhân
Giáo dục sức khỏe đóng vai trò then chốt trong việc giúp bệnh nhân tăng huyết áp hiểu rõ về bệnh, các yếu tố nguy cơ và tầm quan trọng của việc thay đổi lối sống. Thông qua giáo dục sức khỏe, bệnh nhân có thể được trang bị kiến thức, kỹ năng và động lực để thực hiện những thay đổi tích cực trong chế độ ăn uống, tập luyện, bỏ thuốc lá và giảm căng thẳng. Điều dưỡng là nhóm nhân viên y tế có sự giao tiếp gần gũi nhất với người bệnh, hiểu rõ hơn về nhu cầu giáo dục của người bệnh và có thể theo dõi, quản lý huyết áp, thay đổi lối sống của họ và đây cũng là một trong những nhiệm vụ chính của điều dưỡng.
3.1. Vai Trò Của Nhân Viên Y Tế Trong Tư Vấn Sức Khỏe
Nhân viên y tế, đặc biệt là điều dưỡng, đóng vai trò quan trọng trong việc cung cấp thông tin, hướng dẫn và hỗ trợ bệnh nhân tăng huyết áp trong quá trình thay đổi lối sống. Họ có thể giúp bệnh nhân xây dựng kế hoạch thay đổi lối sống phù hợp với điều kiện cá nhân, theo dõi tiến trình và giải quyết các vấn đề phát sinh. Nhân viên y tế cũng có thể kết nối bệnh nhân với các nguồn lực hỗ trợ khác, chẳng hạn như các nhóm hỗ trợ hoặc các chuyên gia dinh dưỡng.
3.2. Phương Pháp Giáo Dục Sức Khỏe Hiệu Quả Cho Bệnh Nhân
Các phương pháp giáo dục sức khỏe hiệu quả có thể bao gồm tư vấn cá nhân, tư vấn nhóm, cung cấp tài liệu in ấn, sử dụng các phương tiện truyền thông (video, website, ứng dụng di động) và tổ chức các buổi nói chuyện, hội thảo. Quan trọng là phải sử dụng ngôn ngữ đơn giản, dễ hiểu và phù hợp với trình độ học vấn của bệnh nhân. Ngoài ra, cần tạo môi trường thoải mái, khuyến khích bệnh nhân đặt câu hỏi và chia sẻ kinh nghiệm.
IV. Nghiên Cứu Tại Bệnh Viện Quảng Trị Kết Quả Thay Đổi Lối Sống
Nghiên cứu "Thay đổi lối sống ở người bệnh tăng huyết áp điều trị ngoại trú tại Bệnh viện đa khoa Quảng Trị năm 2019 sau giáo dục sức khỏe" đã cho thấy hiệu quả rõ rệt của việc giáo dục sức khỏe trong việc cải thiện kiến thức và thực hành về lối sống của người bệnh. Sau can thiệp, điểm kiến thức của đối tượng nghiên cứu tăng đáng kể, tỷ lệ người bệnh có kiến thức đúng về chế độ ăn uống, tập luyện, bỏ thuốc lá và giảm căng thẳng cũng tăng lên. Kết quả này khẳng định tầm quan trọng của việc giáo dục sức khỏe trong việc kiểm soát huyết áp và nâng cao chất lượng cuộc sống của người bệnh.
4.1. Sự Thay Đổi Kiến Thức Sau Giáo Dục Sức Khỏe
Trước can thiệp, điểm kiến thức của ĐTNC chỉ đạt ở mức trung bình là 10,03 ± 2,94 điểm trên tổng điểm là 17 điểm, nhưng đã có sự thay đổi tích cực sau can thiệp 4 tuần đạt 14,01 ± 2,64 điểm và duy trì sau can thiệp 8 tuần là 13,64 ± 2,91 điểm. Tỷ lệ kiến thức đúng sau can thiệp 4 tuần tăng lên là 93,5% và duy trì sau 8 tuần là 87,9%. Điều này cho thấy giáo dục sức khỏe giúp người bệnh hiểu rõ hơn về bệnh và các biện pháp thay đổi lối sống.
4.2. Cải Thiện Thực Hành Về Lối Sống Sau Can Thiệp
Sau can thiệp 4 tuần tỷ lệ người bệnh thực hành về hoạt động thể lực đạt 71%, sau 4 tuần tăng lên 72%; sau 4 tuần tỷ lệ người bệnh thực hành về chế độ nghỉ ngơi đạt 58,9% và sau 8 tuần tăng lên 62,6%. Kết quả này cho thấy giáo dục sức khỏe không chỉ giúp người bệnh nâng cao kiến thức mà còn thúc đẩy họ thực hiện những thay đổi tích cực trong lối sống.
V. Thay Đổi Lối Sống Bí Quyết Sống Khỏe Cho Người Bệnh THA
Thay đổi lối sống là một quá trình liên tục và đòi hỏi sự kiên trì, quyết tâm của người bệnh. Tuy nhiên, những lợi ích mà nó mang lại là vô cùng lớn, bao gồm kiểm soát huyết áp hiệu quả, giảm nguy cơ biến chứng tim mạch, cải thiện chất lượng cuộc sống và kéo dài tuổi thọ. Để thay đổi lối sống thành công, người bệnh cần có kiến thức đầy đủ, động lực mạnh mẽ, sự hỗ trợ từ gia đình và nhân viên y tế, và một kế hoạch cụ thể, phù hợp với điều kiện cá nhân.
5.1. Chế Độ Dinh Dưỡng Cho Người Tăng Huyết Áp
Chế độ dinh dưỡng cho người tăng huyết áp cần đảm bảo cung cấp đủ chất dinh dưỡng, hạn chế muối, chất béo bão hòa và cholesterol. Nên ăn nhiều rau xanh, trái cây, ngũ cốc nguyên hạt và các loại protein nạc. Hạn chế ăn các loại thực phẩm chế biến sẵn, đồ ăn nhanh và đồ uống có đường. WHO đưa ra khuyến nghị mỗi người trưởng thành nên sử dụng ít hơn 6 gam (hoặc 2,4 gam Natri hoặc một thìa cà phê) muối/ngày, nếu ăn nhiều hơn gọi là ăn mặn.
5.2. Vận Động Cho Người Tăng Huyết Áp Lựa Chọn Phù Hợp
Vận động cho người tăng huyết áp cần được thực hiện thường xuyên, đều đặn và phù hợp với sức khỏe. Nên lựa chọn các bài tập aerobic như đi bộ, chạy bộ, bơi lội hoặc đạp xe. Theo khuyến cáo của Hội tim mạch học Việt Nam, nên hoạt động đều đặn 30 phút/ngày với cường độ trung bình, ít nhất 5 lần/tuần, tức 150 phút/tuần hoặc với cường độ cao ít nhất 75 phút/tuần.
VI. Kết Luận Tương Lai Của Giáo Dục Sức Khỏe Cho Bệnh Nhân
Nghiên cứu tại Bệnh viện đa khoa Quảng Trị đã chứng minh hiệu quả của giáo dục sức khỏe trong việc thay đổi lối sống của người bệnh tăng huyết áp. Trong tương lai, cần tiếp tục đẩy mạnh công tác giáo dục sức khỏe, áp dụng các phương pháp tiếp cận mới, sáng tạo và phù hợp với từng đối tượng bệnh nhân. Đồng thời, cần tăng cường sự phối hợp giữa nhân viên y tế, gia đình và cộng đồng để tạo môi trường hỗ trợ tốt nhất cho người bệnh thay đổi lối sống và kiểm soát huyết áp hiệu quả.
6.1. Ứng Dụng Công Nghệ Trong Giáo Dục Sức Khỏe Từ Xa
Ứng dụng công nghệ trong giáo dục sức khỏe từ xa có thể giúp tiếp cận được nhiều bệnh nhân hơn, đặc biệt là những người ở vùng sâu, vùng xa hoặc những người có khó khăn trong việc di chuyển. Các ứng dụng di động, website hoặc video trực tuyến có thể cung cấp thông tin, hướng dẫn và hỗ trợ bệnh nhân thay đổi lối sống một cách thuận tiện và hiệu quả.
6.2. Phát Triển Các Mô Hình Chăm Sóc Tăng Huyết Áp Toàn Diện
Phát triển các mô hình chăm sóc tăng huyết áp toàn diện, bao gồm giáo dục sức khỏe, tư vấn dinh dưỡng, hướng dẫn tập luyện, hỗ trợ tâm lý và theo dõi huyết áp thường xuyên, có thể giúp người bệnh kiểm soát huyết áp hiệu quả hơn và giảm nguy cơ biến chứng tim mạch. Các mô hình này cần được thiết kế phù hợp với điều kiện kinh tế, xã hội và văn hóa của từng địa phương.
