## Tổng quan nghiên cứu

Ngân sách Nhà nước (NSNN) là huyết mạch của nền kinh tế, đóng vai trò quan trọng trong việc thúc đẩy phát triển kinh tế - xã hội bền vững, thực hiện chính sách xã hội, đảm bảo quốc phòng an ninh và điều tiết vĩ mô nền kinh tế. Trong hệ thống ngân sách Nhà nước, ngân sách cấp xã giữ vị trí quan trọng trong quản lý tài chính địa phương, góp phần nâng cao hiệu quả quản lý kinh tế - xã hội tại cơ sở. Trên địa bàn huyện Cẩm Khê, tỉnh Phú Thọ, với dân số khoảng 128.879 người và diện tích tự nhiên 23.425 ha, công tác quản lý ngân sách cấp xã có nhiều thuận lợi nhưng cũng tồn tại không ít hạn chế như công tác lập dự toán còn yếu kém, chấp hành dự toán chưa nghiêm, thất thoát thuế và lãng phí chi tiêu.

Mục tiêu nghiên cứu nhằm đánh giá thực trạng quản lý ngân sách Nhà nước cấp xã trên địa bàn huyện Cẩm Khê giai đoạn 2016-2018, từ đó đề xuất các giải pháp tăng cường quản lý ngân sách cấp xã phù hợp với điều kiện thực tế. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào công tác quản lý thu, chi ngân sách xã, trình độ chuyên môn của đội ngũ kế toán tài chính cấp xã tại 31 xã, thị trấn trên địa bàn huyện. Nghiên cứu có ý nghĩa khoa học và thực tiễn, cung cấp cơ sở dữ liệu và giải pháp cho công tác quản lý ngân sách cấp xã, góp phần thúc đẩy phát triển kinh tế - xã hội địa phương.

## Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

### Khung lý thuyết áp dụng

- **Lý thuyết quản lý ngân sách Nhà nước:** Ngân sách Nhà nước là toàn bộ các khoản thu chi được dự toán và thực hiện trong một khoảng thời gian nhất định, do cơ quan Nhà nước có thẩm quyền quyết định nhằm thực hiện các chức năng nhiệm vụ của Nhà nước. Ngân sách Nhà nước có hai chức năng chính: phân phối nguồn lực tài chính và giám sát quá trình huy động, sử dụng nguồn lực đó.
  
- **Mô hình chu trình ngân sách:** Chu trình ngân sách cấp xã bao gồm ba giai đoạn chính: lập dự toán, chấp hành dự toán và quyết toán ngân sách. Mỗi giai đoạn có sự tham gia của các chủ thể khác nhau với quyền hạn và trách nhiệm cụ thể.

- **Khái niệm quản lý ngân sách cấp xã:** Quản lý ngân sách cấp xã là hoạt động thu, chi, xử lý, kiểm tra, giám sát toàn bộ hoạt động kinh tế - tài chính của xã, bao gồm các hoạt động tài chính thuộc phân cấp của xã.

- **Các yếu tố ảnh hưởng đến quản lý ngân sách cấp xã:** Bao gồm yếu tố khách quan như cơ chế quản lý tài chính, điều kiện kinh tế - xã hội, và yếu tố chủ quan như nhận thức của địa phương, trình độ cán bộ quản lý, hệ thống thông tin và phương tiện quản lý.

### Phương pháp nghiên cứu

- **Nguồn dữ liệu:** Sử dụng dữ liệu thứ cấp từ các báo cáo chính thức của UBND huyện Cẩm Khê, các cơ quan tài chính - kế hoạch, niên giám thống kê tỉnh Phú Thọ giai đoạn 2016-2018; dữ liệu sơ cấp thu thập qua khảo sát, phỏng vấn trực tiếp 101 cán bộ quản lý và kế toán ngân sách cấp xã, huyện.

- **Phương pháp chọn mẫu:** Lựa chọn toàn bộ 31 xã, thị trấn trên địa bàn huyện Cẩm Khê, trong đó tập trung nghiên cứu sâu 3 đơn vị tiêu biểu: Thị trấn Sông Thao (nguồn thu lớn), xã Văn Bán (thu ngân sách tốt), xã Văn Khúc (nguồn thu thấp nhất).

- **Phương pháp phân tích:** Áp dụng phương pháp thống kê mô tả, so sánh, phân tích dãy số thời gian để đánh giá biến động thu chi ngân sách; sử dụng thang đo Likert 5 mức độ để đánh giá ý kiến cán bộ quản lý về các nội dung quản lý ngân sách.

- **Timeline nghiên cứu:** Thu thập dữ liệu sơ cấp và thứ cấp từ tháng 03/2019 đến tháng 04/2019; phân tích và tổng hợp dữ liệu trong các tháng tiếp theo.

## Kết quả nghiên cứu và thảo luận

### Những phát hiện chính

- **Thực trạng thu ngân sách:** Tổng thu ngân sách Nhà nước trên địa bàn huyện tăng từ 555,99 tỷ đồng năm 2016 lên 700 tỷ đồng năm 2018, tốc độ tăng trưởng bình quân 12,33%. Thu ngân sách chủ yếu từ thuế chuyển quyền sử dụng đất, thuế nhà đất, thuế tiêu thụ đặc biệt với tỷ lệ thu vượt dự toán từ 103% đến 174%.

- **Thực trạng chi ngân sách:** Tổng chi ngân sách huyện năm 2013 đạt 129 tỷ đồng, đạt 93,56% dự toán, trong đó chi đầu tư phát triển đạt trên 103% dự toán, chi sự nghiệp kinh tế đạt gần 90%. Chi ngân sách xã chủ yếu tập trung vào chi thường xuyên như tiền lương, chi hoạt động văn hóa, giáo dục, y tế và chi đầu tư phát triển cơ sở hạ tầng.

- **Cơ cấu tổ chức quản lý ngân sách:** 100% xã, thị trấn có Ban Tài chính xã gồm Chủ tịch UBND xã, kế toán và thủ quỹ. HĐND xã có vai trò quyết định dự toán, phê chuẩn quyết toán; UBND xã quản lý và tổ chức sử dụng ngân sách; Ban Tài chính xã giúp UBND xã xây dựng và thực hiện dự toán.

- **Các yếu tố ảnh hưởng:** Yếu tố khách quan như cơ chế quản lý tài chính, điều kiện kinh tế xã hội ổn định, sự phát triển kinh tế - xã hội tạo điều kiện thuận lợi cho công tác quản lý ngân sách. Yếu tố chủ quan gồm nhận thức của lãnh đạo địa phương, trình độ cán bộ quản lý, ứng dụng công nghệ thông tin còn hạn chế, đặc biệt ở các vùng dân tộc thiểu số.

### Thảo luận kết quả

Kết quả cho thấy công tác quản lý ngân sách cấp xã tại huyện Cẩm Khê đã có nhiều tiến bộ, thể hiện qua tăng trưởng thu ngân sách và chi tiêu hiệu quả, góp phần phát triển kinh tế - xã hội địa phương. Tuy nhiên, việc lập dự toán còn yếu kém, chấp hành dự toán chưa nghiêm, thất thoát thuế và lãng phí chi tiêu vẫn tồn tại. So với các địa phương như thành phố Việt Trì và huyện Quế Võ, huyện Cẩm Khê còn hạn chế về trình độ cán bộ và ứng dụng công nghệ thông tin trong quản lý ngân sách.

Dữ liệu có thể được trình bày qua các bảng số liệu về thu chi ngân sách theo năm, biểu đồ tăng trưởng thu ngân sách, cơ cấu chi ngân sách xã theo lĩnh vực, và sơ đồ tổ chức quản lý ngân sách cấp xã để minh họa rõ nét hơn thực trạng và các vấn đề tồn tại.

## Đề xuất và khuyến nghị

- **Tăng cường công tác lập dự toán ngân sách:** Xây dựng kế hoạch dự toán chính xác, sát thực tế, giảm thiểu việc điều chỉnh bổ sung dự toán trong năm. Chủ thể thực hiện: Ban Tài chính xã, UBND xã, Phòng Tài chính - Kế hoạch huyện. Thời gian: Triển khai ngay từ năm tài chính tiếp theo.

- **Hoàn thiện công tác chấp hành dự toán:** Nâng cao trách nhiệm của các đơn vị sử dụng ngân sách trong việc thực hiện đúng dự toán đã được phê duyệt, tăng cường kiểm soát chi tiêu. Chủ thể: UBND xã, Ban Tài chính xã, Kho bạc Nhà nước. Thời gian: Liên tục hàng năm.

- **Tăng cường công tác quyết toán ngân sách:** Đảm bảo quyết toán thu chi chính xác, kịp thời, phản ánh trung thực tình hình tài chính xã. Chủ thể: UBND xã, HĐND xã, Phòng Tài chính - Kế hoạch huyện. Thời gian: Hàng năm.

- **Nâng cao hiệu quả công tác thanh tra, kiểm tra, giám sát:** Tổ chức kiểm tra định kỳ, đột xuất, tăng cường vai trò giám sát của HĐND xã và các cơ quan chức năng nhằm phát hiện và xử lý kịp thời các sai phạm. Chủ thể: Thanh tra Nhà nước, Phòng Tài chính - Kế hoạch, HĐND xã. Thời gian: Thường xuyên.

- **Đào tạo, bồi dưỡng nâng cao trình độ cán bộ quản lý ngân sách:** Tập trung nâng cao năng lực chuyên môn, kỹ năng ứng dụng công nghệ thông tin cho đội ngũ kế toán, cán bộ tài chính xã. Chủ thể: UBND huyện, các cơ sở đào tạo. Thời gian: Kế hoạch đào tạo hàng năm.

## Đối tượng nên tham khảo luận văn

- **Lãnh đạo và cán bộ quản lý ngân sách cấp xã:** Nắm bắt thực trạng, các vấn đề và giải pháp quản lý ngân sách cấp xã để nâng cao hiệu quả công tác tài chính địa phương.

- **Cán bộ tài chính, kế toán xã:** Áp dụng các kiến thức, phương pháp quản lý ngân sách, nâng cao kỹ năng lập dự toán, chấp hành và quyết toán ngân sách.

- **Các nhà nghiên cứu, sinh viên ngành quản lý kinh tế, tài chính công:** Tham khảo cơ sở lý luận, phương pháp nghiên cứu và kết quả thực tiễn về quản lý ngân sách cấp xã.

- **Cơ quan quản lý nhà nước về tài chính, ngân sách:** Sử dụng luận văn làm tài liệu tham khảo để xây dựng chính sách, hướng dẫn nghiệp vụ quản lý ngân sách cấp xã phù hợp với thực tiễn địa phương.

## Câu hỏi thường gặp

1. **Ngân sách Nhà nước cấp xã gồm những khoản thu nào?**  
Ngân sách xã bao gồm các khoản thu 100% do xã quản lý như phí, lệ phí, thu từ hoạt động sự nghiệp, thu đấu thầu đất công ích, các khoản đóng góp tự nguyện, viện trợ không hoàn lại, thu chuyển nguồn và các khoản thu khác theo quy định. Ngoài ra còn có các khoản thu phân chia theo tỷ lệ với ngân sách cấp trên như thuế chuyển quyền sử dụng đất, thuế nhà đất, thuế môn bài với tỷ lệ hưởng tối thiểu 70%.

2. **Quy trình quản lý ngân sách cấp xã được thực hiện như thế nào?**  
Quy trình gồm ba bước chính: lập dự toán ngân sách dựa trên hướng dẫn của cấp trên và nhu cầu địa phương; chấp hành dự toán theo kế hoạch đã được phê duyệt; quyết toán ngân sách cuối năm và báo cáo kết quả cho các cơ quan có thẩm quyền. Công tác kiểm tra, giám sát được thực hiện xuyên suốt để đảm bảo tính minh bạch và hiệu quả.

3. **Những khó khăn chính trong quản lý ngân sách cấp xã tại huyện Cẩm Khê là gì?**  
Bao gồm công tác lập dự toán còn yếu, chấp hành dự toán chưa nghiêm, thất thoát thuế do kinh doanh nhỏ lẻ chưa được kiểm soát tốt, trình độ cán bộ kế toán hạn chế, ứng dụng công nghệ thông tin chưa đồng bộ, và khó khăn trong truyền đạt chính sách thuế đến các vùng dân tộc thiểu số.

4. **Các giải pháp nâng cao hiệu quả quản lý ngân sách cấp xã là gì?**  
Tăng cường lập dự toán chính xác, hoàn thiện chấp hành và quyết toán ngân sách, nâng cao công tác thanh tra kiểm tra, đào tạo cán bộ kế toán, ứng dụng công nghệ thông tin và tăng cường vai trò giám sát của HĐND xã.

5. **Vai trò của HĐND xã trong quản lý ngân sách cấp xã như thế nào?**  
HĐND xã có chức năng quyết định dự toán thu chi ngân sách xã, điều chỉnh dự toán khi cần thiết, phê chuẩn quyết toán ngân sách và quyết định chủ trương đầu tư các chương trình, dự án trong phạm vi phân quyền, đồng thời giám sát việc thực hiện ngân sách tại địa phương.

## Kết luận

- Luận văn đã hệ thống hóa cơ sở lý luận và thực tiễn về quản lý ngân sách Nhà nước cấp xã, làm rõ vai trò, chức năng và quy trình quản lý ngân sách cấp xã.

- Đánh giá thực trạng quản lý ngân sách cấp xã tại huyện Cẩm Khê giai đoạn 2016-2018 cho thấy nhiều kết quả tích cực nhưng vẫn còn tồn tại hạn chế về lập dự toán, chấp hành dự toán và kiểm soát thu chi.

- Đề xuất các giải pháp thiết thực nhằm tăng cường quản lý ngân sách cấp xã, bao gồm nâng cao chất lượng lập dự toán, hoàn thiện chấp hành và quyết toán, tăng cường thanh tra kiểm tra và đào tạo cán bộ.

- Nghiên cứu có ý nghĩa thực tiễn, góp phần nâng cao hiệu quả quản lý ngân sách cấp xã, thúc đẩy phát triển kinh tế - xã hội huyện Cẩm Khê và các địa phương tương tự.

- Khuyến nghị các bước tiếp theo tập trung vào triển khai các giải pháp đề xuất, đồng thời mở rộng nghiên cứu đánh giá tác động trong các giai đoạn tiếp theo để hoàn thiện công tác quản lý ngân sách cấp xã.

**Hành động tiếp theo:** Các cơ quan quản lý và địa phương cần phối hợp triển khai các giải pháp, tổ chức đào tạo cán bộ, nâng cao ứng dụng công nghệ thông tin và tăng cường kiểm tra giám sát nhằm đảm bảo quản lý ngân sách cấp xã hiệu quả, minh bạch và bền vững.