Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh toàn cầu hóa và sự phát triển nhanh chóng của khoa học công nghệ, việc đổi mới giáo dục trở thành yêu cầu cấp thiết nhằm nâng cao chất lượng nguồn nhân lực. Tại Việt Nam, đặc biệt là các trường trung học phổ thông (THPT) ở các vùng miền núi như huyện Phước Sơn, tỉnh Quảng Nam, việc quản lý hoạt động dạy học môn Sinh học theo tiếp cận phát triển năng lực học sinh (PTNL) đóng vai trò quan trọng trong việc nâng cao hiệu quả giáo dục. Theo báo cáo của ngành, tỷ lệ tốt nghiệp THPT tại huyện Phước Sơn luôn duy trì trên 80%, trong đó môn Sinh học góp phần phát triển năng lực khoa học tự nhiên cho học sinh, đáp ứng yêu cầu đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục.

Mục tiêu nghiên cứu nhằm đánh giá thực trạng quản lý hoạt động dạy học môn Sinh học theo tiếp cận PTNL tại các trường THPT huyện Phước Sơn, phân tích các yếu tố ảnh hưởng và đề xuất các biện pháp quản lý hiệu quả. Nghiên cứu tập trung trong giai đoạn từ năm 2018 đến 2020, tại các trường THPT trên địa bàn huyện, với đối tượng khảo sát gồm cán bộ quản lý, giáo viên và học sinh. Ý nghĩa của nghiên cứu thể hiện qua việc góp phần nâng cao chất lượng dạy học môn Sinh học, phát triển năng lực học sinh, đồng thời hỗ trợ công tác quản lý giáo dục trong bối cảnh đổi mới chương trình phổ thông.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên hai lý thuyết chính: lý thuyết phát triển năng lực và lý thuyết quản lý giáo dục. Lý thuyết phát triển năng lực, theo OECD, định nghĩa năng lực là khả năng đáp ứng hiệu quả các yêu cầu phức hợp trong bối cảnh cụ thể, bao gồm kiến thức, kỹ năng và thái độ. Mô hình năng lực trong dạy học nhấn mạnh việc xác định, phát triển và đánh giá năng lực học sinh dựa trên kết quả đầu ra. Lý thuyết quản lý giáo dục tập trung vào tác động có tổ chức, có mục đích của chủ thể quản lý lên đối tượng quản lý nhằm đạt mục tiêu giáo dục, trong đó quản lý dạy học theo tiếp cận PTNL là quản lý toàn diện các thành tố của quá trình dạy học như mục tiêu, nội dung, phương pháp, phương tiện, hình thức tổ chức và kiểm tra đánh giá.

Các khái niệm chuyên ngành được sử dụng gồm: năng lực, phát triển năng lực, dạy học theo tiếp cận phát triển năng lực, quản lý dạy học, quản lý dạy học theo tiếp cận phát triển năng lực, hoạt động dạy học môn Sinh học theo tiếp cận PTNL. Luận văn cũng tham khảo các văn bản pháp luật như Thông tư số 32/2018/TT-BGDĐT quy định mục tiêu và nội dung môn Sinh học theo tiếp cận PTNL.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp hỗn hợp, kết hợp nghiên cứu lý luận và thực tiễn. Nguồn dữ liệu chính gồm: tài liệu chuyên ngành, văn bản pháp luật, kết quả khảo sát thực trạng tại các trường THPT huyện Phước Sơn. Cỡ mẫu khảo sát gồm 61 cán bộ quản lý, giáo viên và khoảng 300 học sinh, được chọn mẫu ngẫu nhiên có chủ đích nhằm đảm bảo tính đại diện.

Phương pháp thu thập dữ liệu bao gồm: điều tra bằng bảng hỏi với thang đo 4 mức độ (rất cần thiết đến không cần thiết; rất thường xuyên đến chưa thực hiện; tốt đến yếu), quan sát thực tế hoạt động dạy học, phỏng vấn sâu cán bộ quản lý và giáo viên. Dữ liệu thu thập được xử lý bằng phần mềm SPSS với các phân tích thống kê mô tả, kiểm định mức độ cần thiết và thực hiện các tiêu chí quản lý dạy học.

Timeline nghiên cứu kéo dài từ tháng 1/2019 đến tháng 12/2020, bao gồm các giai đoạn: tổng hợp lý thuyết, thiết kế công cụ khảo sát, thu thập dữ liệu, phân tích kết quả và đề xuất giải pháp.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Nhận thức về tầm quan trọng của quản lý dạy học theo tiếp cận PTNL: Trung bình 85% cán bộ quản lý và giáo viên đánh giá rất cần thiết hoặc cần thiết việc nâng cao nhận thức về quản lý dạy học theo tiếp cận PTNL. Tuy nhiên, chỉ khoảng 60% thực hiện thường xuyên các hoạt động nâng cao nhận thức này.

  2. Thực trạng quản lý mục tiêu và nội dung dạy học: 70% giáo viên và cán bộ quản lý cho biết mục tiêu dạy học môn Sinh học theo tiếp cận PTNL được xây dựng và thực hiện tương đối đầy đủ. Tuy nhiên, chỉ 55% giáo viên thực hiện nghiêm túc việc thiết kế nội dung phù hợp với năng lực học sinh.

  3. Phương pháp và hình thức tổ chức dạy học: Khoảng 65% giáo viên áp dụng đa dạng phương pháp dạy học tích cực như vấn đáp, thí nghiệm, dự án, tuy nhiên chỉ 50% tổ chức hình thức dạy học linh hoạt theo nhóm hoặc cá nhân. Việc sử dụng phương tiện dạy học hiện đại còn hạn chế, với chỉ 40% giáo viên thường xuyên sử dụng công nghệ thông tin trong giảng dạy.

  4. Kiểm tra, đánh giá kết quả dạy học: 60% giáo viên áp dụng các hình thức kiểm tra đa dạng, trong đó kiểm tra thực hành và đánh giá sản phẩm học tập chiếm tỷ lệ thấp hơn (khoảng 35%). Công tác quản lý kiểm tra, đánh giá còn thiếu sự đồng bộ và chưa có tiêu chí đánh giá rõ ràng theo năng lực.

Thảo luận kết quả

Kết quả khảo sát cho thấy công tác quản lý hoạt động dạy học môn Sinh học theo tiếp cận PTNL tại các trường THPT huyện Phước Sơn đã có những bước tiến tích cực, đặc biệt trong nhận thức và xây dựng mục tiêu dạy học. Tuy nhiên, việc thực hiện các phương pháp dạy học tích cực và kiểm tra đánh giá theo năng lực còn nhiều hạn chế do thiếu nguồn lực, cơ sở vật chất và năng lực chuyên môn của giáo viên.

So sánh với các nghiên cứu trong nước và quốc tế, kết quả này tương đồng với thực trạng chung của các trường vùng miền núi, nơi điều kiện vật chất và trình độ đội ngũ giáo viên còn nhiều khó khăn. Việc sử dụng phần mềm SPSS để phân tích dữ liệu giúp minh họa rõ ràng mức độ thực hiện các tiêu chí quản lý qua biểu đồ cột thể hiện tỷ lệ phần trăm các mức độ đánh giá, từ đó làm cơ sở đề xuất giải pháp phù hợp.

Ý nghĩa của kết quả nghiên cứu là làm rõ các điểm mạnh và hạn chế trong quản lý dạy học môn Sinh học theo tiếp cận PTNL, từ đó góp phần nâng cao chất lượng giáo dục, phát triển năng lực học sinh, đáp ứng yêu cầu đổi mới giáo dục phổ thông.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường bồi dưỡng nâng cao nhận thức cho cán bộ quản lý, giáo viên và học sinh về tầm quan trọng của quản lý dạy học theo tiếp cận PTNL, thông qua các hội thảo, tập huấn chuyên đề định kỳ hàng năm do Sở GD&ĐT phối hợp với các trường đại học tổ chức.

  2. Đổi mới và nâng cao chất lượng xây dựng mục tiêu, nội dung dạy học bằng cách thành lập các nhóm chuyên môn nòng cốt tại từng trường để thiết kế giáo án theo hướng phát triển năng lực, đảm bảo phù hợp với đặc điểm học sinh địa phương, thực hiện trong vòng 1-2 năm.

  3. Đa dạng hóa phương pháp và hình thức tổ chức dạy học, khuyến khích giáo viên áp dụng các phương pháp tích cực như dạy học theo dự án, thí nghiệm thực hành, học nhóm, kết hợp sử dụng công nghệ thông tin hiện đại nhằm tăng cường trải nghiệm sáng tạo cho học sinh. Thời gian triển khai từ năm học tiếp theo.

  4. Củng cố và hoàn thiện công tác kiểm tra, đánh giá theo năng lực, xây dựng bộ tiêu chí đánh giá rõ ràng, khách quan, kết hợp kiểm tra thực hành và đánh giá sản phẩm học tập, đồng thời tổ chức các cuộc thi học sinh giỏi, thí nghiệm thực hành để thúc đẩy học sinh phát triển toàn diện. Chủ thể thực hiện là Ban giám hiệu và tổ chuyên môn, áp dụng trong 1-3 năm.

  5. Đầu tư nâng cấp cơ sở vật chất, trang thiết bị dạy học, đặc biệt là phòng thí nghiệm, thiết bị công nghệ thông tin để hỗ trợ hiệu quả hoạt động dạy học theo tiếp cận PTNL. Huy động nguồn lực từ ngân sách nhà nước và xã hội hóa giáo dục, kế hoạch thực hiện trong 3-5 năm.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cán bộ quản lý giáo dục các trường THPT: Nghiên cứu cung cấp cơ sở lý luận và thực tiễn để nâng cao năng lực quản lý hoạt động dạy học theo tiếp cận PTNL, giúp xây dựng kế hoạch và chỉ đạo hiệu quả.

  2. Giáo viên bộ môn Sinh học: Tham khảo các phương pháp dạy học, hình thức tổ chức và kiểm tra đánh giá theo năng lực, từ đó đổi mới phương pháp giảng dạy, nâng cao chất lượng bài giảng và phát triển năng lực học sinh.

  3. Nhà nghiên cứu và sinh viên ngành Quản lý giáo dục: Luận văn là tài liệu tham khảo quý giá về quản lý dạy học theo tiếp cận phát triển năng lực, cung cấp mô hình nghiên cứu và phương pháp khảo sát thực tiễn.

  4. Các cơ quan quản lý giáo dục cấp sở, phòng giáo dục: Sử dụng kết quả nghiên cứu để xây dựng chính sách, chương trình bồi dưỡng giáo viên và cán bộ quản lý, đồng thời hỗ trợ các trường trong việc đổi mới quản lý và dạy học.

Câu hỏi thường gặp

  1. Quản lý hoạt động dạy học theo tiếp cận phát triển năng lực là gì?
    Quản lý hoạt động dạy học theo tiếp cận PTNL là quá trình tác động có tổ chức, có mục đích của cán bộ quản lý lên giáo viên và học sinh nhằm đảm bảo chất lượng dạy học, phát triển toàn diện năng lực kiến thức, kỹ năng và thái độ của học sinh.

  2. Tại sao cần đổi mới phương pháp dạy học môn Sinh học theo tiếp cận PTNL?
    Phương pháp dạy học đổi mới giúp học sinh phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo, vận dụng kiến thức vào thực tiễn, từ đó phát triển năng lực giải quyết vấn đề và kỹ năng thực hành, phù hợp với yêu cầu giáo dục hiện đại.

  3. Các yếu tố nào ảnh hưởng đến hiệu quả quản lý dạy học môn Sinh học theo tiếp cận PTNL?
    Bao gồm nhận thức và năng lực của cán bộ quản lý, giáo viên và học sinh; cơ sở vật chất, trang thiết bị dạy học; sự hỗ trợ của các văn bản pháp luật và môi trường xã hội; cũng như sự phối hợp giữa các bên liên quan.

  4. Làm thế nào để kiểm tra, đánh giá kết quả học tập theo tiếp cận PTNL hiệu quả?
    Cần sử dụng đa dạng hình thức kiểm tra như tự luận, trắc nghiệm, thực hành, đánh giá sản phẩm học tập và tổ chức đánh giá qua thuyết trình, đồng thời xây dựng tiêu chí đánh giá rõ ràng, khách quan, phản ánh đúng năng lực học sinh.

  5. Các trường THPT miền núi có thể áp dụng các biện pháp quản lý nào để nâng cao chất lượng dạy học môn Sinh học?
    Các trường nên tập trung bồi dưỡng nâng cao nhận thức và năng lực giáo viên, đổi mới phương pháp dạy học, đầu tư cơ sở vật chất, tăng cường kiểm tra đánh giá theo năng lực, đồng thời xây dựng môi trường học tập tích cực, sáng tạo cho học sinh.

Kết luận

  • Quản lý hoạt động dạy học môn Sinh học theo tiếp cận phát triển năng lực học sinh tại các trường THPT huyện Phước Sơn đã đạt được những kết quả tích cực về nhận thức và xây dựng mục tiêu dạy học.
  • Việc áp dụng phương pháp dạy học tích cực và kiểm tra đánh giá theo năng lực còn hạn chế do nhiều yếu tố khách quan và chủ quan.
  • Các yếu tố ảnh hưởng đến quản lý gồm năng lực cán bộ quản lý, giáo viên, học sinh và điều kiện cơ sở vật chất, môi trường quản lý.
  • Đề xuất các biện pháp quản lý thiết thực nhằm nâng cao chất lượng dạy học, phát triển năng lực học sinh trong giai đoạn 1-5 năm tới.
  • Khuyến khích các trường, cán bộ quản lý và giáo viên tiếp tục nghiên cứu, áp dụng và hoàn thiện quản lý dạy học theo tiếp cận PTNL để đáp ứng yêu cầu đổi mới giáo dục phổ thông.

Hành động tiếp theo: Các trường THPT huyện Phước Sơn cần triển khai ngay các biện pháp đề xuất, đồng thời phối hợp với Sở GD&ĐT tổ chức bồi dưỡng, nâng cao năng lực quản lý và giảng dạy cho đội ngũ giáo viên nhằm nâng cao chất lượng giáo dục môn Sinh học theo hướng phát triển năng lực học sinh.