Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh đổi mới giáo dục toàn diện của Việt Nam, việc chuyển đổi phương pháp dạy học từ truyền thống sang tiếp cận năng lực học sinh (NLHS) là một yêu cầu cấp thiết nhằm nâng cao chất lượng đào tạo và phát triển toàn diện phẩm chất, năng lực người học. Tỉnh Cao Bằng, với đặc thù địa lý miền núi, dân tộc thiểu số chiếm 94,2% dân số và điều kiện kinh tế xã hội còn nhiều khó khăn, đang đối mặt với thách thức trong việc triển khai hiệu quả chương trình giáo dục phổ thông mới, đặc biệt là môn Sinh học ở các trường trung học phổ thông (THPT). Năm học 2019-2020, tỉnh có 24 trường THPT với đội ngũ giáo viên được bồi dưỡng đổi mới phương pháp, tuy nhiên tỷ lệ giáo viên đạt chuẩn trên chuẩn chỉ khoảng 10,8%, cơ sở vật chất còn hạn chế.

Luận văn tập trung nghiên cứu quản lý hoạt động dạy học môn Sinh học theo tiếp cận năng lực ở các trường THPT tỉnh Cao Bằng trong giai đoạn từ tháng 3 đến tháng 10 năm 2021. Mục tiêu chính là đánh giá thực trạng quản lý, nhận thức và thực hiện các mục tiêu, nội dung, phương pháp dạy học theo hướng phát triển năng lực học sinh, từ đó đề xuất các biện pháp quản lý phù hợp nhằm nâng cao hiệu quả dạy học môn Sinh học, đáp ứng yêu cầu đổi mới chương trình giáo dục phổ thông 2018. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc hỗ trợ các nhà quản lý giáo dục và giáo viên tại địa phương miền núi phát triển năng lực chuyên môn, đổi mới phương pháp giảng dạy, góp phần nâng cao chất lượng giáo dục phổ thông.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên hai lý thuyết chính: lý thuyết dạy học theo tiếp cận năng lực và lý thuyết quản lý giáo dục. Lý thuyết dạy học theo tiếp cận năng lực nhấn mạnh việc tập trung vào kết quả học tập, phát triển năng lực nhận thức, kỹ năng và thái độ của học sinh, thay vì chỉ truyền đạt kiến thức. Các khái niệm trọng tâm bao gồm năng lực học sinh, dạy học theo chuẩn đầu ra, phương pháp dạy học tích cực như giải quyết vấn đề, dạy học dự án, thí nghiệm và thực hành. Lý thuyết quản lý giáo dục tập trung vào quá trình lập kế hoạch, tổ chức, chỉ đạo và kiểm tra hoạt động dạy học nhằm đạt mục tiêu giáo dục, với vai trò chủ đạo của hiệu trưởng và tổ chuyên môn trong quản lý hoạt động dạy học môn Sinh học theo hướng tiếp cận năng lực.

Ba khái niệm chính được làm rõ là:

  • Năng lực học sinh (NLHS): Khả năng vận dụng kiến thức, kỹ năng và thái độ để giải quyết các nhiệm vụ học tập và thực tiễn.
  • Dạy học theo tiếp cận năng lực: Phương pháp dạy học lấy học sinh làm trung tâm, phát triển toàn diện năng lực và phẩm chất người học.
  • Quản lý hoạt động dạy học: Quá trình tác động có tổ chức của người quản lý nhằm sử dụng hiệu quả nguồn lực để đạt mục tiêu dạy học.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp hỗn hợp kết hợp nghiên cứu lý thuyết và thực tiễn.

  • Nguồn dữ liệu:

    • Khảo sát 30 cán bộ quản lý (hiệu trưởng, phó hiệu trưởng, tổ trưởng chuyên môn) và 30 giáo viên dạy môn Sinh học tại các trường THPT tỉnh Cao Bằng.
    • Phỏng vấn sâu một số nhà quản lý và giáo viên có kinh nghiệm.
    • Phân tích các văn bản pháp luật, chính sách giáo dục, tài liệu khoa học liên quan đến dạy học theo tiếp cận năng lực và quản lý giáo dục.

  • Phương pháp phân tích:

    • Sử dụng phiếu khảo sát với thang điểm 1-5 để đánh giá thực trạng nhận thức, thực hiện mục tiêu, nội dung, phương pháp và quản lý dạy học môn Sinh học theo tiếp cận năng lực.
    • Phân tích số liệu bằng phần mềm Excel để tính điểm trung bình, mức độ thực hiện và so sánh các chỉ số.
    • Phân tích định tính từ phỏng vấn để làm rõ nguyên nhân và đề xuất giải pháp.

  • Timeline nghiên cứu: Từ tháng 3/2021 đến tháng 10/2021, bao gồm giai đoạn thu thập dữ liệu, xử lý số liệu, phân tích và đề xuất biện pháp.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Nhận thức về vai trò dạy học theo tiếp cận năng lực:

    • Điểm trung bình nhận thức về vai trò "tạo cơ hội kết nối kiến thức lý thuyết với thực tiễn" đạt 4,63/5, cao nhất trong các vai trò được khảo sát.
    • Vai trò "tạo điều kiện cho học sinh tham gia toàn bộ quá trình học tập" đạt 4,57/5.
    • Tuy nhiên, vai trò "hình thành tư duy phản biện, năng lực hợp tác và ứng dụng tri thức" chỉ đạt 2,80/5, thấp nhất, cho thấy còn hạn chế trong phát triển năng lực này.

  2. Thực hiện mục tiêu dạy học môn Sinh học theo tiếp cận năng lực:

    • Mục tiêu phát triển năng lực đặc thù (nhận thức kiến thức sinh học, tìm tòi, vận dụng thực tiễn) được đánh giá cao nhất với điểm trung bình 4,63.
    • Mục tiêu phát triển năng lực chung (tự chủ, giao tiếp, giải quyết vấn đề) đạt 4,57.
    • Mục tiêu giáo dục phẩm chất (tình yêu thiên nhiên, trách nhiệm công dân) đạt 4,56.

  3. Thực trạng thực hiện nội dung chương trình:

    • Việc dạy theo chương trình sách giáo khoa hiện hành đạt điểm trung bình 4,63.
    • Nội dung về trao đổi chất, sinh trưởng, sinh sản đạt 4,57.
    • Nội dung về tiến hóa và các đặc tính chung của thế giới sống chỉ đạt 2,80, cho thấy khó khăn trong triển khai các nội dung phức tạp.
    • Các chuyên đề học tập nâng cao đạt điểm thấp nhất 2,68, phản ánh hạn chế trong việc mở rộng và nâng cao kiến thức cho học sinh.

  4. Phương pháp và hình thức tổ chức dạy học:

    • Giáo viên chủ yếu sử dụng phương pháp truyền thống, chưa đa dạng hóa các phương pháp tích cực như dạy học dự án, thí nghiệm thực tế, thảo luận nhóm.
    • Việc ứng dụng công nghệ thông tin còn hạn chế do điều kiện cơ sở vật chất và năng lực giáo viên.

Thảo luận kết quả

Kết quả khảo sát cho thấy nhận thức của cán bộ quản lý và giáo viên về vai trò của dạy học theo tiếp cận năng lực là tích cực, đặc biệt trong việc kết nối kiến thức với thực tiễn và tạo điều kiện cho học sinh tham gia tích cực. Tuy nhiên, việc phát triển năng lực tư duy phản biện và hợp tác còn hạn chế, có thể do thói quen dạy học truyền thống và thiếu kỹ năng đổi mới phương pháp của giáo viên.

Mục tiêu dạy học được thực hiện tương đối tốt, nhất là các mục tiêu về năng lực đặc thù và năng lực chung, phản ánh sự quan tâm của nhà trường và giáo viên trong việc phát triển toàn diện học sinh. Tuy nhiên, việc triển khai nội dung chương trình còn gặp khó khăn ở các chủ đề phức tạp và chuyên đề nâng cao, do hạn chế về năng lực giáo viên và điều kiện dạy học.

Phương pháp dạy học chưa thực sự đổi mới toàn diện, ảnh hưởng đến hiệu quả phát triển năng lực học sinh. Điều này phù hợp với các nghiên cứu trước đây cho thấy việc đổi mới phương pháp dạy học ở các tỉnh miền núi còn nhiều thách thức do điều kiện cơ sở vật chất và năng lực đội ngũ giáo viên chưa đồng đều.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ cột so sánh điểm trung bình nhận thức, thực hiện mục tiêu và thực hiện nội dung chương trình giữa các nhóm nội dung để minh họa sự khác biệt rõ ràng trong các khía cạnh quản lý dạy học.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường bồi dưỡng nâng cao năng lực cho cán bộ quản lý và giáo viên:

    • Tổ chức các khóa đào tạo chuyên sâu về chương trình giáo dục phổ thông 2018, phương pháp dạy học tích cực và đánh giá theo năng lực.
    • Mục tiêu: 100% giáo viên môn Sinh học được bồi dưỡng trong vòng 12 tháng.
    • Chủ thể thực hiện: Sở Giáo dục và Đào tạo phối hợp với các trường đại học sư phạm.

  2. Phát triển và hoàn thiện kế hoạch dạy học theo tiếp cận năng lực:

    • Hướng dẫn các trường xây dựng kế hoạch dạy học chi tiết, phù hợp với đặc điểm học sinh và điều kiện địa phương.
    • Mục tiêu: 100% trường THPT có kế hoạch dạy học môn Sinh học theo tiếp cận năng lực được phê duyệt trong năm học tiếp theo.
    • Chủ thể thực hiện: Hiệu trưởng và tổ chuyên môn.

  3. Đổi mới phương pháp và hình thức tổ chức dạy học:

    • Khuyến khích áp dụng phương pháp dạy học dự án, giải quyết vấn đề, thí nghiệm thực hành và học tập trải nghiệm.
    • Tăng cường sử dụng công nghệ thông tin trong dạy học.
    • Mục tiêu: Tăng 30% số tiết dạy sử dụng phương pháp tích cực trong năm học tới.
    • Chủ thể thực hiện: Giáo viên, tổ chuyên môn, Ban giám hiệu.

  4. Nâng cao chất lượng kiểm tra, đánh giá theo năng lực:

    • Xây dựng tiêu chí đánh giá rõ ràng, đa dạng hình thức đánh giá (tự luận, trắc nghiệm, quan sát, sản phẩm học tập).
    • Mục tiêu: 90% giáo viên áp dụng đánh giá đa dạng và phản hồi kịp thời cho học sinh.
    • Chủ thể thực hiện: Tổ chuyên môn, giáo viên.

  5. Cải thiện điều kiện cơ sở vật chất và tài nguyên học tập:

    • Huy động nguồn lực đầu tư trang thiết bị dạy học, phòng thí nghiệm, thiết bị công nghệ thông tin.
    • Mục tiêu: 80% trường THPT có đủ thiết bị tối thiểu phục vụ dạy học môn Sinh học theo tiếp cận năng lực trong 2 năm tới.
    • Chủ thể thực hiện: Sở GD&ĐT, UBND tỉnh, các nhà tài trợ.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cán bộ quản lý giáo dục các trường THPT:

    • Lợi ích: Nắm bắt thực trạng và các giải pháp quản lý dạy học theo tiếp cận năng lực, từ đó nâng cao hiệu quả quản lý chuyên môn.
    • Use case: Xây dựng kế hoạch, tổ chức bồi dưỡng giáo viên, giám sát thực hiện chương trình.

  2. Giáo viên môn Sinh học THPT:

    • Lợi ích: Hiểu rõ mục tiêu, nội dung, phương pháp dạy học theo tiếp cận năng lực, cải tiến phương pháp giảng dạy và đánh giá học sinh.
    • Use case: Thiết kế bài giảng, áp dụng phương pháp tích cực, đánh giá năng lực học sinh.

  3. Nhà nghiên cứu và sinh viên ngành Quản lý giáo dục:

    • Lợi ích: Tham khảo cơ sở lý luận, phương pháp nghiên cứu và kết quả thực tiễn về quản lý dạy học theo tiếp cận năng lực trong bối cảnh địa phương miền núi.
    • Use case: Phát triển đề tài nghiên cứu, luận văn, luận án liên quan đến đổi mới giáo dục.

  4. Cơ quan quản lý giáo dục cấp tỉnh và sở GD&ĐT:

    • Lợi ích: Đánh giá thực trạng, xây dựng chính sách, chương trình bồi dưỡng và hỗ trợ các trường THPT trong việc đổi mới dạy học.
    • Use case: Lập kế hoạch phát triển giáo dục, phân bổ nguồn lực, giám sát chất lượng giáo dục.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tiếp cận năng lực trong dạy học môn Sinh học là gì?
    Tiếp cận năng lực là phương pháp dạy học tập trung vào phát triển khả năng vận dụng kiến thức, kỹ năng và thái độ của học sinh để giải quyết các vấn đề thực tiễn, thay vì chỉ truyền đạt kiến thức lý thuyết. Ví dụ, học sinh không chỉ học về tế bào mà còn biết cách quan sát, phân tích và ứng dụng kiến thức đó trong thực tế.

  2. Tại sao quản lý hoạt động dạy học theo tiếp cận năng lực lại quan trọng?
    Quản lý giúp đảm bảo việc triển khai chương trình, phương pháp và đánh giá được thực hiện đồng bộ, hiệu quả, từ đó nâng cao chất lượng dạy học và phát triển năng lực học sinh. Nếu không có quản lý tốt, việc đổi mới sẽ gặp nhiều khó khăn và không đạt kết quả mong muốn.

  3. Những khó khăn chính khi triển khai dạy học theo tiếp cận năng lực ở tỉnh Cao Bằng là gì?
    Khó khăn gồm nhận thức chưa đồng đều của giáo viên, hạn chế về phương pháp dạy học tích cực, cơ sở vật chất thiếu thốn, đặc biệt là thiết bị thí nghiệm và công nghệ thông tin, cũng như điều kiện kinh tế xã hội khó khăn ảnh hưởng đến việc học tập của học sinh.

  4. Làm thế nào để giáo viên có thể đổi mới phương pháp dạy học hiệu quả?
    Giáo viên cần được bồi dưỡng chuyên môn thường xuyên, áp dụng các phương pháp như dạy học dự án, giải quyết vấn đề, thí nghiệm thực hành, kết hợp công nghệ thông tin và tăng cường hoạt động nhóm, thảo luận để phát huy tính tích cực, chủ động của học sinh.

  5. Các biện pháp quản lý nào được đề xuất để nâng cao hiệu quả dạy học môn Sinh học?
    Các biện pháp gồm bồi dưỡng nâng cao năng lực giáo viên và cán bộ quản lý, xây dựng kế hoạch dạy học chi tiết, đổi mới phương pháp và hình thức tổ chức dạy học, nâng cao chất lượng kiểm tra đánh giá, cải thiện cơ sở vật chất và tài nguyên học tập.

Kết luận

  • Quản lý hoạt động dạy học môn Sinh học theo tiếp cận năng lực tại các trường THPT tỉnh Cao Bằng đã được quan tâm nhưng còn nhiều hạn chế về nhận thức, phương pháp và điều kiện thực hiện.
  • Mục tiêu phát triển năng lực đặc thù và năng lực chung của học sinh được thực hiện tương đối tốt, tuy nhiên nội dung chương trình phức tạp và chuyên đề nâng cao còn gặp khó khăn.
  • Phương pháp dạy học truyền thống vẫn chiếm ưu thế, cần đẩy mạnh đổi mới phương pháp tích cực và ứng dụng công nghệ thông tin.
  • Các yếu tố chủ quan như năng lực cán bộ quản lý, giáo viên và ý thức học sinh cùng các yếu tố khách quan như cơ sở vật chất, điều kiện kinh tế xã hội ảnh hưởng lớn đến hiệu quả quản lý dạy học.
  • Đề xuất các biện pháp đồng bộ, khả thi nhằm nâng cao năng lực đội ngũ, đổi mới phương pháp, hoàn thiện kế hoạch và cải thiện điều kiện dạy học trong thời gian tới.

Next steps: Triển khai các khóa bồi dưỡng, xây dựng kế hoạch chi tiết, đầu tư cơ sở vật chất và giám sát thực hiện trong năm học tiếp theo.

Call to action: Các nhà quản lý và giáo viên cần phối hợp chặt chẽ, chủ động đổi mới để nâng cao chất lượng dạy học môn Sinh học theo tiếp cận năng lực, góp phần phát triển nguồn nhân lực chất lượng cao cho địa phương và đất nước.