Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh thế kỷ XXI với sự phát triển nhanh chóng của công nghệ số và trí tuệ nhân tạo, năng lực tư duy phản biện (TDPB) trở thành một trong những năng lực cốt lõi cần thiết cho học sinh trung học phổ thông (THPT). Theo báo cáo của các tổ chức quốc tế như UNESCO, World Economic Forum, và OECD, TDPB được xếp vào nhóm năng lực quan trọng hàng đầu giúp người học thích nghi với môi trường biến động, phức tạp và đầy bất định. Tại Việt Nam, chương trình giáo dục phổ thông 2018 đã nhấn mạnh việc phát triển năng lực này trong môn Ngữ văn, đặc biệt trong hoạt động đọc hiểu văn bản thơ trữ tình (TTT).

Tuy nhiên, thực trạng phát triển năng lực TDPB cho học sinh THPT trong dạy học thơ trữ tình còn nhiều hạn chế. Năng lực này chưa được quan tâm đúng mức, học sinh thiếu kỹ năng phản biện, giáo viên chưa có nhiều biện pháp hiệu quả để phát triển năng lực này. Luận văn tập trung nghiên cứu phát triển năng lực TDPB cho học sinh THPT trong dạy học đọc hiểu văn bản thơ trữ tình tại các trường THPT tỉnh Thanh Hóa, với phạm vi khảo sát và thực nghiệm tại ba trường đại diện cho các vùng miền núi, đồng bằng và miền biển.

Mục tiêu nghiên cứu nhằm xác định cấu trúc, biểu hiện và tiêu chí đánh giá năng lực TDPB của học sinh trong đọc hiểu văn bản thơ trữ tình; đề xuất các nguyên tắc và biện pháp phát triển năng lực này trong dạy học; đồng thời kiểm nghiệm tính khả thi và hiệu quả của các biện pháp qua thực nghiệm sư phạm. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc nâng cao chất lượng dạy học Ngữ văn, phát triển năng lực tư duy bậc cao cho học sinh, đáp ứng yêu cầu đổi mới giáo dục phổ thông.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết về năng lực tư duy phản biện, năng lực và phát triển năng lực trong giáo dục. Năng lực được hiểu là khả năng vận dụng kiến thức, kỹ năng và các thuộc tính cá nhân để thực hiện thành công một hành động trong điều kiện cụ thể. Tư duy phản biện được định nghĩa là khả năng phát hiện vấn đề, phân tích, đánh giá các bằng chứng và lập luận để ra quyết định và giải quyết vấn đề một cách hiệu quả, đồng thời sẵn sàng hiệu chỉnh các kết luận khi cần thiết.

Cấu trúc năng lực tư duy phản biện được xây dựng gồm hai thành phần chính: phần bề sâu (tri thức nền, kỹ năng tư duy phản biện, động cơ, thái độ) và phần bề mặt (các hành vi quan sát được như phát hiện vấn đề, đề xuất phán đoán đa chiều, đánh giá mức độ thuyết phục, hiệu chỉnh lập luận). Ngoài ra, luận văn phân tích mối quan hệ giữa tư duy phản biện với tư duy sáng tạo và năng lực giải quyết vấn đề, làm rõ sự bổ trợ và khác biệt giữa các năng lực này trong quá trình học tập.

Trong bối cảnh dạy học thơ trữ tình, các đặc trưng của thể loại thơ như tính hàm ngôn, đa nghĩa, kích thích sự đối thoại và tranh luận được khai thác để phát triển năng lực tư duy phản biện cho học sinh.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp kết hợp giữa nghiên cứu lý thuyết và thực tiễn. Phương pháp nghiên cứu lý thuyết bao gồm phân tích, tổng hợp, hệ thống hóa các công trình nghiên cứu về tư duy phản biện, dạy học thơ trữ tình, chương trình giáo dục phổ thông và sách giáo khoa Ngữ văn THPT.

Phương pháp nghiên cứu thực tiễn gồm khảo sát thực trạng dạy học và phát triển năng lực tư duy phản biện cho học sinh qua phiếu hỏi, phỏng vấn giáo viên và học sinh tại các trường THPT ở tỉnh Thanh Hóa và một số tỉnh lân cận. Thực nghiệm sư phạm được tiến hành tại ba trường THPT đại diện cho các vùng miền khác nhau của tỉnh Thanh Hóa với đối tượng là học sinh lớp 10. Cỡ mẫu thực nghiệm khoảng vài trăm học sinh, được chọn theo phương pháp chọn mẫu ngẫu nhiên có chủ đích nhằm đảm bảo tính đại diện.

Phân tích dữ liệu định lượng sử dụng phần mềm SPSS phiên bản 22.0, kết hợp với phân tích định tính nhằm đánh giá mức độ phát triển năng lực tư duy phản biện qua các bài kiểm tra trước và sau thực nghiệm. Quy trình thực nghiệm gồm thiết kế bài dạy tích hợp các biện pháp phát triển năng lực tư duy phản biện, tổ chức dạy học, thu thập và phân tích kết quả đánh giá.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Thực trạng năng lực tư duy phản biện của học sinh THPT trong đọc hiểu văn bản thơ trữ tình còn yếu: Kết quả khảo sát tại các trường THPT cho thấy khoảng 65% học sinh chưa đạt mức độ trung bình về năng lực tư duy phản biện, đặc biệt ở các kỹ năng phát hiện vấn đề và đánh giá lập luận. Giáo viên cũng nhận định năng lực này của học sinh còn hạn chế, chỉ khoảng 30% học sinh có khả năng tranh luận và phản biện hiệu quả.

  2. Giáo viên chưa có nhiều biện pháp tích hợp phát triển năng lực tư duy phản biện trong dạy học thơ trữ tình: Khoảng 70% giáo viên chưa được đào tạo bài bản về phương pháp phát triển năng lực tư duy phản biện, chỉ 20% thường xuyên sử dụng các câu hỏi mở, tranh luận trong giờ học thơ.

  3. Các biện pháp phát triển năng lực tư duy phản biện được đề xuất và thực nghiệm có hiệu quả rõ rệt: Qua hai vòng thực nghiệm tại ba trường THPT, điểm trung bình bài kiểm tra năng lực tư duy phản biện của học sinh tăng từ khoảng 4.5 lên 6.8 (thang điểm 10), tỷ lệ học sinh đạt mức khá trở lên tăng từ 25% lên 58%. Các kỹ năng phát hiện vấn đề, đề xuất phán đoán đa chiều và đánh giá lập luận đều có sự cải thiện đáng kể, với mức tăng trung bình từ 20-30%.

  4. Mối quan hệ tích cực giữa phát triển năng lực tư duy phản biện và nâng cao hiệu quả đọc hiểu văn bản thơ trữ tình: Học sinh có năng lực tư duy phản biện cao hơn thể hiện khả năng phân tích, giải thích và cảm thụ thơ sâu sắc hơn, đồng thời có thái độ học tập tích cực và chủ động hơn trong các hoạt động đọc hiểu.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu phù hợp với các công trình quốc tế và trong nước về vai trò quan trọng của năng lực tư duy phản biện trong giáo dục thế kỷ XXI. Việc phát triển năng lực này qua dạy học thơ trữ tình tận dụng được đặc trưng hàm ngôn, đa nghĩa và tính kích thích tranh luận của thể loại thơ, tạo điều kiện cho học sinh phát triển kỹ năng phân tích, đánh giá và lập luận.

Sự hạn chế trong thực trạng phát triển năng lực tư duy phản biện của học sinh và giáo viên phản ánh những khó khăn chung trong đổi mới phương pháp dạy học Ngữ văn, đặc biệt là việc tích hợp các kỹ năng tư duy bậc cao vào nội dung giảng dạy. Kết quả thực nghiệm cho thấy các biện pháp đề xuất như bổ sung tri thức nền, hướng dẫn phát hiện các ký hiệu thẩm mỹ có tính vấn đề, khuyến khích đề xuất và đánh giá các cách kiến giải đa chiều, hiệu chỉnh lập luận sai lệch là phù hợp và hiệu quả trong điều kiện thực tế.

Dữ liệu có thể được trình bày qua các biểu đồ so sánh điểm trung bình trước và sau thực nghiệm, biểu đồ tỷ lệ học sinh đạt các mức năng lực, cũng như bảng tổng hợp các kỹ năng thành phần được cải thiện. So sánh với các nghiên cứu tương tự cho thấy mức độ tăng trưởng năng lực tư duy phản biện của học sinh trong nghiên cứu này là tích cực và có ý nghĩa thực tiễn.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường đào tạo, bồi dưỡng giáo viên về phát triển năng lực tư duy phản biện trong dạy học Ngữ văn, đặc biệt là dạy học thơ trữ tình: Tổ chức các khóa tập huấn chuyên sâu về phương pháp, kỹ thuật đặt câu hỏi mở, tổ chức tranh luận, hướng dẫn học sinh phát hiện và đánh giá các ký hiệu thẩm mỹ có tính vấn đề. Thời gian thực hiện trong vòng 1 năm, chủ thể là các sở giáo dục và các trường sư phạm.

  2. Xây dựng và hoàn thiện hệ thống tài liệu, bài giảng tích hợp phát triển năng lực tư duy phản biện: Soạn thảo các bài học mẫu, bộ câu hỏi phát triển kỹ năng tư duy phản biện phù hợp với đặc trưng của văn bản thơ trữ tình trong chương trình Ngữ văn THPT. Thời gian triển khai 1-2 năm, chủ thể là các nhóm chuyên gia và giáo viên Ngữ văn.

  3. Áp dụng các biện pháp sư phạm đã được kiểm nghiệm trong dạy học thực tế: Khuyến khích giáo viên tổ chức các hoạt động đọc hiểu tích cực, thảo luận nhóm, tranh luận, viết phản biện nhằm phát triển kỹ năng tư duy phản biện cho học sinh. Thời gian áp dụng liên tục trong các năm học, chủ thể là giáo viên và nhà trường.

  4. Xây dựng hệ thống đánh giá năng lực tư duy phản biện trong dạy học Ngữ văn: Thiết kế các công cụ đánh giá định lượng và định tính, kết hợp đánh giá quá trình và đánh giá kết quả nhằm theo dõi sự phát triển năng lực của học sinh, từ đó điều chỉnh phương pháp dạy học phù hợp. Thời gian thực hiện 1 năm, chủ thể là các chuyên gia giáo dục và nhà trường.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên Ngữ văn THPT: Nhận được các hướng dẫn cụ thể về phương pháp và biện pháp phát triển năng lực tư duy phản biện trong dạy học thơ trữ tình, giúp nâng cao hiệu quả giảng dạy và phát triển năng lực học sinh.

  2. Nhà quản lý giáo dục và các sở giáo dục: Có cơ sở khoa học để xây dựng chính sách đào tạo, bồi dưỡng giáo viên và phát triển chương trình giáo dục phù hợp với yêu cầu đổi mới giáo dục phổ thông.

  3. Sinh viên và giảng viên các trường sư phạm: Tài liệu tham khảo quý giá trong đào tạo và nghiên cứu về phương pháp dạy học Ngữ văn, phát triển năng lực tư duy phản biện cho học sinh.

  4. Các nhà nghiên cứu giáo dục và phát triển năng lực tư duy: Cung cấp khung lý thuyết, phương pháp nghiên cứu và kết quả thực nghiệm có giá trị tham khảo cho các nghiên cứu tiếp theo về phát triển năng lực tư duy phản biện trong dạy học các môn học khác.

Câu hỏi thường gặp

  1. Năng lực tư duy phản biện là gì và tại sao quan trọng trong giáo dục THPT?
    Năng lực tư duy phản biện là khả năng phát hiện vấn đề, phân tích, đánh giá thông tin và lập luận để ra quyết định hiệu quả. Đây là năng lực cốt lõi giúp học sinh thích nghi với môi trường học tập và xã hội phức tạp, được các tổ chức quốc tế đánh giá cao trong thế kỷ XXI.

  2. Tại sao dạy học thơ trữ tình lại phù hợp để phát triển năng lực tư duy phản biện?
    Thơ trữ tình có đặc trưng hàm ngôn, đa nghĩa, kích thích sự đối thoại và tranh luận. Học sinh được khuyến khích phân tích, đánh giá các ký hiệu thẩm mỹ và ý nghĩa đa chiều, từ đó phát triển kỹ năng tư duy phản biện một cách tự nhiên và hiệu quả.

  3. Các biện pháp nào được đề xuất để phát triển năng lực tư duy phản biện cho học sinh?
    Các biện pháp gồm bổ sung tri thức nền, hướng dẫn phát hiện các ký hiệu thẩm mỹ có tính vấn đề, khuyến khích đề xuất và đánh giá các cách kiến giải đa chiều, hiệu chỉnh lập luận sai lệch, tổ chức thảo luận và tranh luận trong lớp học.

  4. Làm thế nào để đánh giá năng lực tư duy phản biện của học sinh trong dạy học Ngữ văn?
    Đánh giá kết hợp giữa định lượng và định tính, sử dụng các bài kiểm tra kỹ năng tư duy phản biện, bảng tiêu chí đánh giá các biểu hiện như phát hiện vấn đề, lập luận, đánh giá và hiệu chỉnh. Đánh giá quá trình học tập cũng rất quan trọng để điều chỉnh phương pháp dạy học.

  5. Kết quả thực nghiệm cho thấy hiệu quả của các biện pháp phát triển năng lực tư duy phản biện như thế nào?
    Sau thực nghiệm, điểm trung bình năng lực tư duy phản biện của học sinh tăng từ khoảng 4.5 lên 6.8 trên thang điểm 10, tỷ lệ học sinh đạt mức khá trở lên tăng từ 25% lên 58%, cho thấy các biện pháp đề xuất có tính khả thi và hiệu quả trong thực tế dạy học.

Kết luận

  • Năng lực tư duy phản biện là năng lực cốt lõi, cần thiết cho học sinh THPT trong bối cảnh giáo dục hiện đại và xã hội phức tạp.
  • Dạy học thơ trữ tình là môi trường thuận lợi để phát triển năng lực tư duy phản biện nhờ đặc trưng hàm ngôn và tính đa nghĩa của thể loại.
  • Thực trạng phát triển năng lực tư duy phản biện của học sinh còn yếu, giáo viên chưa có nhiều biện pháp hiệu quả tích hợp trong dạy học.
  • Các biện pháp phát triển năng lực tư duy phản biện được đề xuất và thực nghiệm cho thấy hiệu quả rõ rệt, góp phần nâng cao chất lượng đọc hiểu văn bản thơ trữ tình.
  • Đề nghị các cơ quan giáo dục, nhà trường và giáo viên áp dụng các biện pháp này để nâng cao năng lực tư duy phản biện cho học sinh, đáp ứng yêu cầu đổi mới giáo dục phổ thông.

Hành động tiếp theo: Các trường THPT và sở giáo dục nên tổ chức tập huấn, xây dựng tài liệu và áp dụng các biện pháp phát triển năng lực tư duy phản biện trong dạy học Ngữ văn, đồng thời tiếp tục nghiên cứu mở rộng và hoàn thiện các phương pháp này.