Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh thế kỷ XXI – kỷ nguyên của nền kinh tế tri thức và toàn cầu hóa, đổi mới giáo dục trở thành yêu cầu cấp thiết nhằm đáp ứng nhu cầu phát triển kinh tế - xã hội. Tại Việt Nam, Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XII đã nhấn mạnh “Giáo dục là quốc sách hàng đầu”, coi con người vừa là mục tiêu, vừa là động lực phát triển. Trong đó, đổi mới phương pháp dạy học đóng vai trò then chốt để nâng cao chất lượng giáo dục, đặc biệt là ở bậc Trung học phổ thông (THPT).

Môn Giáo dục công dân (GDCD) giữ vị trí quan trọng trong việc hình thành nhân cách, phẩm chất và năng lực công dân trong thời đại mới. Phần “Công dân với kinh tế” là nội dung trọng tâm giúp học sinh hiểu về các quy luật kinh tế, trách nhiệm công dân trong phát triển kinh tế cá nhân và xã hội. Tuy nhiên, thực trạng dạy học môn GDCD tại các trường THPT trên địa bàn huyện Việt Yên, tỉnh Bắc Giang còn nhiều hạn chế, đặc biệt trong việc vận dụng phương pháp thảo luận nhóm – một phương pháp tích cực, lấy học sinh làm trung tâm.

Mục tiêu nghiên cứu là khảo sát thực trạng vận dụng phương pháp thảo luận nhóm trong dạy học môn GDCD – phần “Công dân với kinh tế” tại các trường THPT huyện Việt Yên, từ đó đề xuất quy trình tổ chức dạy học và các biện pháp nâng cao hiệu quả phương pháp này. Nghiên cứu được thực hiện trong năm học 2019-2020, tập trung vào lớp 11 của ba trường THPT tiêu biểu trên địa bàn.

Ý nghĩa nghiên cứu thể hiện qua việc góp phần nâng cao chất lượng dạy và học môn GDCD, phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo của học sinh, đồng thời cung cấp tài liệu tham khảo cho giáo viên và các nhà nghiên cứu giáo dục trong việc đổi mới phương pháp dạy học.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết và mô hình giáo dục hiện đại, trong đó:

  • Lý thuyết chủ nghĩa duy vật biện chứng và duy vật lịch sử làm nền tảng nhận thức về sự vận động và phát triển của xã hội, kinh tế và giáo dục.
  • Lý thuyết dạy học tích cực nhấn mạnh vai trò chủ động, sáng tạo của người học trong quá trình lĩnh hội kiến thức.
  • Mô hình thảo luận nhóm được hiểu là phương pháp dạy học trong đó lớp học được chia thành các nhóm nhỏ để học sinh trao đổi, bàn bạc, phân tích và trình bày ý kiến về một chủ đề cụ thể nhằm phát huy tối đa khả năng tư duy và hợp tác.
  • Các khái niệm chính bao gồm: phương pháp dạy học, phương pháp thảo luận nhóm, năng lực học sinh, đặc điểm tâm sinh lý lứa tuổi THPT, và nội dung môn GDCD phần “Công dân với kinh tế”.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng kết hợp các phương pháp lý thuyết và thực tiễn:

  • Phương pháp phân tích tổng hợp, diễn dịch và quy nạp để xây dựng cơ sở lý luận và khái quát thực trạng.
  • Phương pháp điều tra xã hội học qua bảng hỏi khảo sát 200 học sinh và 7 giáo viên giảng dạy môn GDCD tại ba trường THPT trên địa bàn huyện Việt Yên.
  • Phương pháp quan sát và phỏng vấn nhằm thu thập dữ liệu về quá trình thực nghiệm và nhận thức của giáo viên, học sinh.
  • Phương pháp thực nghiệm sư phạm được tiến hành tại lớp 11 của ba trường để kiểm chứng quy trình vận dụng phương pháp thảo luận nhóm.
  • Phương pháp thống kê toán học xử lý số liệu khảo sát, đánh giá mức độ sử dụng phương pháp và hiệu quả học tập.

Cỡ mẫu gồm 200 học sinh lớp 11 và 7 giáo viên, được chọn theo phương pháp chọn mẫu ngẫu nhiên có chủ đích nhằm đảm bảo tính đại diện cho các trường THPT tiêu biểu trên địa bàn huyện Việt Yên. Thời gian nghiên cứu tập trung trong năm học 2019-2020.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Nhận thức về vai trò môn GDCD: 100% giáo viên và 76% học sinh khẳng định môn GDCD rất quan trọng hoặc quan trọng trong việc hình thành nhân cách. Trong đó, 41% học sinh cho rằng môn học giữ vai trò chủ đạo trong giáo dục ý thức và hành vi công dân mới; 34,5% nhận thấy môn học trang bị phương pháp luận khoa học để học tốt các môn khác.

  2. Mức độ sử dụng phương pháp thảo luận nhóm: Chỉ 28,6% giáo viên thường xuyên sử dụng phương pháp thảo luận nhóm trong dạy học, thấp hơn nhiều so với phương pháp thuyết trình (100%) và đàm thoại (71,4%). 71,4% giáo viên chỉ sử dụng thảo luận nhóm đôi khi, không thường xuyên.

  3. Khó khăn khi vận dụng phương pháp thảo luận nhóm: 100% giáo viên cho rằng thói quen sử dụng phương pháp truyền thống và kỹ năng làm việc nhóm của học sinh còn hạn chế là những rào cản lớn. 85,7% giáo viên phản ánh số lượng học sinh đông gây khó khăn trong tổ chức thảo luận nhóm. 42,9% cho rằng chưa có quy trình thảo luận khoa học, hợp lý.

  4. Thái độ học tập của học sinh: 31% học sinh không hứng thú với môn GDCD, 15,5% ít hứng thú, chỉ 22,5% thể hiện thái độ hứng thú hoặc rất hứng thú. Thái độ học tập chưa tích cực ảnh hưởng trực tiếp đến hiệu quả vận dụng phương pháp thảo luận nhóm.

Thảo luận kết quả

Kết quả cho thấy mặc dù giáo viên và học sinh đều nhận thức đúng về tầm quan trọng của môn GDCD, việc vận dụng phương pháp thảo luận nhóm còn hạn chế do nhiều nguyên nhân khách quan và chủ quan. Số lượng học sinh đông, thói quen dạy học truyền thống, kỹ năng làm việc nhóm yếu kém và thiếu quy trình tổ chức bài bản là những rào cản chính.

So sánh với các nghiên cứu trong nước và quốc tế, việc vận dụng thảo luận nhóm được đánh giá là phương pháp hiệu quả trong phát huy năng lực tư duy, kỹ năng giao tiếp và hợp tác của học sinh. Tuy nhiên, để đạt hiệu quả cao, cần có sự chuẩn bị kỹ lưỡng về nội dung, kỹ năng tổ chức và điều kiện cơ sở vật chất.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ cột so sánh tỷ lệ sử dụng các phương pháp dạy học của giáo viên, biểu đồ tròn thể hiện thái độ học tập của học sinh, và bảng tổng hợp các khó khăn khi vận dụng phương pháp thảo luận nhóm.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Xây dựng quy trình vận dụng phương pháp thảo luận nhóm khoa học, hệ thống: Thiết kế các bước chuẩn bị, tổ chức, hỗ trợ và đánh giá thảo luận nhóm phù hợp với đặc điểm môn GDCD và đối tượng học sinh lớp 11. Thời gian thực hiện: 6 tháng. Chủ thể: Ban giám hiệu, tổ chuyên môn các trường THPT.

  2. Tập huấn nâng cao năng lực tổ chức thảo luận nhóm cho giáo viên: Tổ chức các khóa bồi dưỡng kỹ năng thiết kế nhiệm vụ học tập, quản lý lớp học, hỗ trợ học sinh trong thảo luận nhóm. Thời gian: 3 tháng. Chủ thể: Sở Giáo dục và Đào tạo, Trung tâm bồi dưỡng giáo viên.

  3. Phát triển kỹ năng làm việc nhóm cho học sinh: Lồng ghép các hoạt động rèn luyện kỹ năng giao tiếp, hợp tác, phản biện trong chương trình học và các hoạt động ngoại khóa. Thời gian: liên tục trong năm học. Chủ thể: Giáo viên chủ nhiệm, giáo viên bộ môn.

  4. Cải thiện điều kiện cơ sở vật chất và trang thiết bị hỗ trợ dạy học: Đầu tư phòng học thông minh, thiết bị trình chiếu, tài liệu trực quan để tạo môi trường học tập tích cực, sinh động. Thời gian: 1 năm. Chủ thể: Nhà trường, địa phương.

  5. Khuyến khích đổi mới phương pháp dạy học đa dạng, kết hợp thảo luận nhóm với các phương pháp khác: Tăng cường sử dụng phương pháp thuyết trình, nêu vấn đề, đóng vai để phát huy tối đa hiệu quả học tập. Chủ thể: Giáo viên bộ môn.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên môn Giáo dục công dân THPT: Nghiên cứu giúp nâng cao kỹ năng tổ chức thảo luận nhóm, đổi mới phương pháp dạy học, từ đó nâng cao chất lượng giảng dạy và tạo hứng thú học tập cho học sinh.

  2. Cán bộ quản lý giáo dục các trường THPT: Tham khảo để xây dựng kế hoạch bồi dưỡng giáo viên, cải thiện điều kiện dạy học và triển khai các giải pháp đổi mới phương pháp giảng dạy phù hợp với đặc điểm địa phương.

  3. Sinh viên ngành Giáo dục công dân, Giáo dục chính trị, và các ngành sư phạm liên quan: Tài liệu tham khảo bổ ích cho việc nghiên cứu, thực hành và phát triển năng lực sư phạm trong lĩnh vực giáo dục công dân.

  4. Nhà nghiên cứu giáo dục và các chuyên gia đổi mới phương pháp dạy học: Cung cấp dữ liệu thực nghiệm, phân tích thực trạng và đề xuất giải pháp cụ thể về vận dụng phương pháp thảo luận nhóm trong dạy học môn GDCD.

Câu hỏi thường gặp

  1. Phương pháp thảo luận nhóm là gì và tại sao nên áp dụng trong dạy học GDCD?
    Phương pháp thảo luận nhóm là hình thức dạy học trong đó học sinh được chia thành các nhóm nhỏ để trao đổi, phân tích và trình bày ý kiến về một chủ đề. Phương pháp này giúp phát huy tính tích cực, chủ động, kỹ năng giao tiếp và hợp tác của học sinh, phù hợp với đặc điểm tâm sinh lý lứa tuổi THPT.

  2. Những khó khăn phổ biến khi vận dụng phương pháp thảo luận nhóm là gì?
    Khó khăn gồm số lượng học sinh đông, thói quen dạy học truyền thống, kỹ năng làm việc nhóm của học sinh còn hạn chế, thiếu quy trình tổ chức bài bản và cơ sở vật chất chưa đáp ứng đủ.

  3. Làm thế nào để giáo viên tổ chức thảo luận nhóm hiệu quả?
    Giáo viên cần xây dựng câu hỏi thảo luận có tính vấn đề, chia nhóm phù hợp, phân công vai trò rõ ràng, quan sát và hỗ trợ kịp thời, đồng thời đánh giá và khích lệ học sinh tích cực tham gia.

  4. Phương pháp thảo luận nhóm có phù hợp với lớp học đông không?
    Phương pháp này gặp khó khăn khi lớp quá đông do việc quản lý và hỗ trợ học sinh khó khăn. Tuy nhiên, với quy trình tổ chức khoa học và sự hỗ trợ của cơ sở vật chất, thảo luận nhóm vẫn có thể áp dụng hiệu quả.

  5. Làm sao để nâng cao hứng thú học tập môn GDCD cho học sinh?
    Kết hợp vận dụng phương pháp thảo luận nhóm với các phương pháp dạy học tích cực khác, sử dụng tài liệu trực quan, liên hệ thực tiễn, tạo môi trường học tập thân thiện và khích lệ học sinh tham gia tích cực.

Kết luận

  • Phương pháp thảo luận nhóm là công cụ hiệu quả giúp phát huy năng lực tư duy, kỹ năng giao tiếp và hợp tác của học sinh trong dạy học môn GDCD – phần “Công dân với kinh tế”.
  • Thực trạng vận dụng phương pháp này tại các trường THPT huyện Việt Yên còn hạn chế do nhiều nguyên nhân khách quan và chủ quan.
  • Nghiên cứu đã đề xuất quy trình vận dụng và các biện pháp cụ thể nhằm nâng cao hiệu quả phương pháp thảo luận nhóm trong dạy học.
  • Kết quả nghiên cứu góp phần bổ sung tài liệu tham khảo cho giáo viên, cán bộ quản lý và nhà nghiên cứu giáo dục trong đổi mới phương pháp dạy học.
  • Các bước tiếp theo cần tập trung vào triển khai tập huấn, cải thiện điều kiện dạy học và phát triển kỹ năng làm việc nhóm cho học sinh nhằm đạt mục tiêu nâng cao chất lượng giáo dục công dân.

Hành động ngay hôm nay: Các trường THPT và giáo viên nên áp dụng quy trình vận dụng phương pháp thảo luận nhóm được đề xuất để nâng cao hiệu quả giảng dạy môn GDCD, góp phần phát triển toàn diện năng lực học sinh trong thời đại mới.