Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh đổi mới giáo dục phổ thông năm 2018, năng lực giao tiếp và hợp tác (NLGT&HT) được xác định là một trong sáu năng lực cốt lõi cần phát triển cho học sinh (HS). Đặc biệt, môn Giáo dục Kinh tế và Pháp luật (GDKT&PL) lớp 10 đóng vai trò quan trọng trong việc trang bị kiến thức và kỹ năng thiết thực, giúp HS phát triển toàn diện về phẩm chất và năng lực công dân. Tại huyện Bắc Sơn, tỉnh Lạng Sơn, với đặc điểm là vùng miền núi còn nhiều khó khăn về kinh tế - xã hội, việc phát triển NLGT&HT cho HS trong dạy học môn GDKT&PL lớp 10 vừa mang tính cấp thiết vừa có ý nghĩa thực tiễn sâu sắc.

Nghiên cứu được thực hiện trong khoảng thời gian từ tháng 9/2022 đến tháng 3/2023, tập trung khảo sát 462 HS và 5 giáo viên (GV) dạy môn GDKT&PL tại 2 trường THPT trên địa bàn huyện Bắc Sơn. Mục tiêu chính của nghiên cứu là đánh giá thực trạng phát triển NLGT&HT cho HS trong dạy học môn GDKT&PL lớp 10, từ đó đề xuất các biện pháp phù hợp nhằm nâng cao năng lực này, đáp ứng yêu cầu đổi mới phương pháp giáo dục và phát triển nguồn nhân lực chất lượng cao trong thời đại công nghiệp 4.0.

Kết quả nghiên cứu không chỉ góp phần làm rõ vai trò của NLGT&HT trong giáo dục phổ thông mà còn cung cấp cơ sở khoa học cho GV và nhà trường trong việc đổi mới phương pháp dạy học, tạo môi trường học tập tích cực, phát huy tính chủ động, sáng tạo của HS. Qua đó, nâng cao hiệu quả học tập môn GDKT&PL, đồng thời phát triển kỹ năng mềm cần thiết cho HS trong học tập và cuộc sống.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết và mô hình về năng lực, giao tiếp và hợp tác trong giáo dục. Khái niệm năng lực được tiếp cận theo quan điểm tổng hợp tri thức, kỹ năng và thái độ tích cực nhằm giải quyết hiệu quả các tình huống thực tiễn. Cấu trúc năng lực gồm bốn thành phần chính: năng lực chuyên môn, năng lực phương pháp, năng lực xã hội và năng lực cá nhân.

Về năng lực giao tiếp, các tác giả nước ngoài như Burns, Martin và Spitzberg nhấn mạnh quá trình giao tiếp là sự trao đổi thông tin, cảm xúc nhằm đạt mục tiêu chung, đồng thời phát triển kỹ năng giao tiếp qua ba giai đoạn: nhận thức, mong muốn phát triển và thể hiện năng lực. Năng lực hợp tác được xây dựng dựa trên nguyên tắc xã hội, bao gồm các vai trò quản lý cộng tác, thông tin, hòa giải và năng suất trong nhóm.

Trong lĩnh vực giáo dục, NLGT&HT được hiểu là sự kết hợp giữa khả năng giao tiếp hiệu quả và hợp tác nhóm nhằm tổ chức, điều khiển các mối quan hệ động, đáp ứng yêu cầu học tập và rèn luyện của HS THPT. Các biểu hiện năng lực này được xác định rõ trong chương trình giáo dục phổ thông 2018, bao gồm xác định mục đích giao tiếp, thiết lập quan hệ xã hội, giải quyết mâu thuẫn, đề xuất mục tiêu hợp tác, nhận thức trách nhiệm cá nhân và tổ chức hoạt động nhóm.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp kết hợp giữa nghiên cứu lý thuyết và thực tiễn. Về lý thuyết, tác giả áp dụng phương pháp phân tích, tổng hợp tài liệu khoa học trong và ngoài nước, đồng thời sử dụng phương pháp lịch sử và logic để xây dựng hệ thống lý luận về phát triển NLGT&HT cho HS THPT trong dạy học môn GDKT&PL lớp 10.

Về thực tiễn, nghiên cứu tiến hành khảo sát xã hội học với cỡ mẫu gồm 5 GV và 195 HS tại các trường THPT huyện Bắc Sơn, sử dụng bảng hỏi với câu hỏi đóng và mở để thu thập ý kiến đánh giá về thực trạng phát triển NLGT&HT. Dữ liệu được xử lý bằng phần mềm SPSS và Excel nhằm phân tích thống kê mô tả và đánh giá mức độ thực hiện.

Ngoài ra, nghiên cứu thực nghiệm sư phạm được triển khai nhằm kiểm định giả thuyết khoa học và đánh giá hiệu quả, tính cần thiết và khả thi của các biện pháp phát triển NLGT&HT được đề xuất. Thời gian thực nghiệm kéo dài từ tháng 9/2022 đến tháng 3/2023, tại 2 trường THPT có giảng dạy môn GDKT&PL lớp 10 với tổng số 462 HS tham gia.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Nhận thức về vai trò phát triển NLGT&HT: Kết quả khảo sát cho thấy 90% GV và HS đánh giá phát triển NLGT&HT là rất quan trọng hoặc quan trọng trong dạy học môn GDKT&PL lớp 10. Cụ thể, 45% đánh giá rất quan trọng về việc phát triển kỹ năng giao tiếp hiệu quả, 44,5% về việc sử dụng ngôn ngữ kết hợp phương tiện phi ngôn ngữ đa dạng, và 47,5% về việc tôn trọng sự khác biệt trong giao tiếp.

  2. Thực trạng phát triển NLGT&HT của HS: Mức độ thực hiện NLGT&HT của HS còn hạn chế. Tỷ lệ HS có khả năng tổng hợp kết quả giao tiếp và hợp tác đạt thấp, chỉ khoảng 43%. Khả năng tự đánh giá và trao đổi ý kiến trong nhóm cũng chưa cao, với tỷ lệ đạt lần lượt 45,5% và 48,5%. Việc xác định vị trí, nhiệm vụ và phương thức hợp tác trong nhóm chỉ đạt khoảng 50%.

  3. Sử dụng phương pháp và kỹ thuật dạy học tích cực: GV chủ yếu sử dụng phương pháp thuyết trình truyền thống với tỷ lệ 44% không thường xuyên áp dụng các phương pháp tích cực như dự án, trò chơi, giải quyết vấn đề. Kỹ thuật đặt câu hỏi và sơ đồ tư duy được sử dụng thường xuyên ở mức 40-46%, trong khi kỹ thuật động não và khăn trải bàn còn hạn chế (mức độ sử dụng thường xuyên dưới 50%).

  4. Phương pháp đánh giá phát triển NLGT&HT: Việc đánh giá chủ yếu dựa trên điểm số truyền thống (73% GV sử dụng thường xuyên), trong khi đánh giá qua phiếu đánh giá nhóm và tự đánh giá của HS còn rất hạn chế, chỉ khoảng 7,5-19% GV thực hiện thường xuyên.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu phản ánh thực trạng phát triển NLGT&HT cho HS tại các trường THPT huyện Bắc Sơn còn nhiều khó khăn do điều kiện kinh tế - xã hội vùng miền núi, hạn chế về nguồn lực và phương pháp dạy học. Mức độ nhận thức cao về vai trò NLGT&HT cho thấy GV và HS đều hiểu tầm quan trọng của năng lực này trong học tập và cuộc sống.

Tuy nhiên, việc áp dụng các phương pháp dạy học tích cực và kỹ thuật hỗ trợ phát triển NLGT&HT chưa đồng đều, dẫn đến hiệu quả phát triển năng lực chưa cao. So sánh với các nghiên cứu trong nước và quốc tế, việc phát triển NLGT&HT cần được thực hiện đồng bộ qua đổi mới phương pháp, kỹ thuật dạy học và đánh giá, tạo môi trường học tập tích cực, khuyến khích sự chủ động, sáng tạo của HS.

Việc đánh giá NLGT&HT qua các hình thức đa dạng như tự đánh giá, đánh giá nhóm còn hạn chế, ảnh hưởng đến khả năng phản hồi và điều chỉnh quá trình học tập của HS. Do đó, cần thiết phải đổi mới công tác kiểm tra, đánh giá theo hướng phát triển năng lực toàn diện.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ cột thể hiện tỷ lệ sử dụng các phương pháp dạy học tích cực và kỹ thuật dạy học, bảng phân tích mức độ thực hiện NLGT&HT của HS theo từng biểu hiện cụ thể, giúp minh họa rõ nét thực trạng và các điểm cần cải thiện.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Đổi mới phương pháp dạy học: Khuyến khích GV sử dụng linh hoạt các phương pháp dạy học tích cực như dự án, giải quyết vấn đề, trò chơi và thảo luận nhóm nhằm phát triển NLGT&HT cho HS. Mục tiêu tăng tỷ lệ áp dụng các phương pháp này lên trên 70% trong vòng 1 năm học. Chủ thể thực hiện là các GV môn GDKT&PL phối hợp với ban giám hiệu nhà trường.

  2. Áp dụng kỹ thuật dạy học tích cực: Tăng cường sử dụng kỹ thuật đặt câu hỏi, sơ đồ tư duy, động não và khăn trải bàn trong các tiết học để kích thích tư duy và giao tiếp của HS. Mục tiêu đạt mức độ sử dụng thường xuyên trên 60% trong năm học tiếp theo. GV cần được tập huấn kỹ năng sử dụng các kỹ thuật này.

  3. Đổi mới công tác kiểm tra, đánh giá: Triển khai đánh giá phát triển NLGT&HT qua phiếu đánh giá cá nhân, nhóm và tự đánh giá của HS nhằm nâng cao tính phản hồi và tự điều chỉnh. Mục tiêu tăng tỷ lệ GV sử dụng các hình thức đánh giá này lên trên 50% trong 2 năm tới. Ban giám hiệu và tổ chuyên môn cần xây dựng bộ công cụ đánh giá phù hợp.

  4. Xây dựng môi trường học tập tích cực: Tổ chức các hoạt động ngoại khóa, trải nghiệm thực tế, dự án nhóm nhằm tạo điều kiện cho HS thực hành NLGT&HT trong môi trường thực tế. Mục tiêu tổ chức ít nhất 2 hoạt động ngoại khóa mỗi học kỳ. Nhà trường phối hợp với GV và phụ huynh thực hiện.

  5. Bồi dưỡng nâng cao năng lực cho GV: Tổ chức các khóa tập huấn, hội thảo về phát triển NLGT&HT và đổi mới phương pháp dạy học cho GV môn GDKT&PL. Mục tiêu 100% GV tham gia tập huấn trong năm học. Sở Giáo dục và Đào tạo phối hợp với trường đại học sư phạm thực hiện.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên môn Giáo dục Kinh tế và Pháp luật: Luận văn cung cấp cơ sở lý luận và thực tiễn về phát triển NLGT&HT, giúp GV đổi mới phương pháp, kỹ thuật dạy học và đánh giá, nâng cao hiệu quả giảng dạy.

  2. Ban giám hiệu các trường THPT: Tham khảo để xây dựng kế hoạch đào tạo, bồi dưỡng GV, tổ chức hoạt động ngoại khóa và đổi mới công tác kiểm tra, đánh giá nhằm phát triển năng lực toàn diện cho HS.

  3. Nhà nghiên cứu và sinh viên ngành Giáo dục: Tài liệu tham khảo quý giá về lý thuyết năng lực, phương pháp nghiên cứu và thực nghiệm sư phạm trong lĩnh vực phát triển kỹ năng mềm cho HS THPT.

  4. Cơ quan quản lý giáo dục địa phương: Cung cấp dữ liệu thực tiễn và đề xuất chính sách hỗ trợ phát triển NLGT&HT trong các trường THPT vùng miền núi, góp phần nâng cao chất lượng giáo dục toàn diện.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tại sao năng lực giao tiếp và hợp tác lại quan trọng trong giáo dục THPT?
    Năng lực này giúp HS phát triển kỹ năng sử dụng ngôn ngữ hiệu quả, xây dựng quan hệ xã hội, giải quyết mâu thuẫn và làm việc nhóm, từ đó nâng cao khả năng học tập và thích ứng với môi trường xã hội hiện đại.

  2. Phương pháp dạy học nào hiệu quả để phát triển NLGT&HT?
    Các phương pháp tích cực như dạy học dự án, giải quyết vấn đề, thảo luận nhóm và trò chơi được đánh giá cao vì tạo điều kiện cho HS tương tác, trao đổi ý kiến và hợp tác thực tế.

  3. Làm thế nào để đánh giá năng lực giao tiếp và hợp tác của HS?
    Ngoài đánh giá truyền thống bằng điểm số, cần áp dụng các hình thức đánh giá đa dạng như phiếu đánh giá cá nhân, nhóm và tự đánh giá để phản ánh chính xác năng lực và hỗ trợ HS tự điều chỉnh.

  4. Những khó khăn chính trong phát triển NLGT&HT tại các trường THPT vùng miền núi là gì?
    Khó khăn gồm điều kiện kinh tế - xã hội hạn chế, thiếu nguồn lực, GV chưa quen với phương pháp dạy học tích cực và HS còn ngại ngùng, thiếu tự tin trong giao tiếp và hợp tác nhóm.

  5. Làm thế nào để GV nâng cao năng lực phát triển NLGT&HT cho HS?
    GV cần được bồi dưỡng chuyên môn, kỹ năng sử dụng phương pháp và kỹ thuật dạy học tích cực, đồng thời xây dựng môi trường học tập thân thiện, khuyến khích HS tham gia tích cực vào các hoạt động giao tiếp và hợp tác.

Kết luận

  • Năng lực giao tiếp và hợp tác là năng lực cốt lõi, cần thiết cho HS THPT trong bối cảnh đổi mới giáo dục và hội nhập quốc tế.
  • Thực trạng phát triển NLGT&HT tại các trường THPT huyện Bắc Sơn còn nhiều hạn chế, đặc biệt trong việc áp dụng phương pháp dạy học tích cực và đánh giá năng lực.
  • Nghiên cứu đã đề xuất các biện pháp đổi mới phương pháp, kỹ thuật dạy học và đánh giá, cùng với xây dựng môi trường học tập tích cực nhằm nâng cao NLGT&HT cho HS.
  • Các biện pháp đề xuất có tính khả thi cao, phù hợp với điều kiện thực tế của các trường THPT vùng miền núi.
  • Đề nghị các bên liên quan triển khai đồng bộ các giải pháp trong thời gian tới để nâng cao chất lượng giáo dục và phát triển toàn diện năng lực cho HS.

Hành động tiếp theo: Các trường THPT huyện Bắc Sơn cần tổ chức tập huấn cho GV, đổi mới phương pháp dạy học và đánh giá, đồng thời xây dựng kế hoạch hoạt động ngoại khóa nhằm phát triển NLGT&HT cho HS. Các nhà quản lý giáo dục và GV có thể liên hệ để nhận hỗ trợ chuyên môn và tài liệu hướng dẫn chi tiết.