Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh giáo dục hiện đại, phát triển năng lực giao tiếp toán học (NLGTTH) cho học sinh tiểu học, đặc biệt là lớp 5, được xem là một trong những nhiệm vụ trọng tâm nhằm nâng cao chất lượng dạy và học môn Toán. Theo khảo sát tại Trường Tiểu học Nam Sơn, huyện An Dương, thành phố Hải Phòng, chỉ có khoảng 33,33% học sinh lớp 5 có khả năng nghe hiểu, đọc và ghi chép các thông tin toán học trong bài tập, trong khi chỉ 17,5% học sinh tự tin trình bày, thảo luận và tranh luận trước lớp. Mặt khác, 60% giáo viên và cán bộ quản lý nhận thức đúng và đầy đủ về khái niệm NLGTTH, nhưng vẫn còn nhiều khó khăn trong việc áp dụng các phương pháp dạy học phát triển năng lực này.

Mục tiêu nghiên cứu nhằm đề xuất các biện pháp phát triển NLGTTH thông qua dạy học toán cho học sinh lớp 5, tập trung vào việc rèn luyện kỹ năng nghe, nói, đọc, viết bằng ngôn ngữ toán học, đồng thời nâng cao khả năng tư duy và biểu diễn toán học. Phạm vi nghiên cứu được giới hạn tại Trường Tiểu học Nam Sơn trong giai đoạn 2022-2023, với đối tượng khảo sát gồm 60 giáo viên, cán bộ quản lý và 120 học sinh lớp 5.

Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc nâng cao hiệu quả dạy học môn Toán, góp phần phát triển toàn diện năng lực giao tiếp toán học cho học sinh tiểu học, từ đó tạo nền tảng vững chắc cho việc học tập các môn học nâng cao và ứng dụng toán học trong thực tiễn. Các chỉ số như tỷ lệ học sinh có khả năng giao tiếp toán học và nhận thức của giáo viên về NLGTTH được sử dụng làm thước đo hiệu quả của các biện pháp đề xuất.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết về năng lực giao tiếp toán học, năng lực biểu diễn toán học và phương pháp dạy học tích cực. Theo chương trình giáo dục phổ thông 2018, NLGTTH được hiểu là khả năng truyền đạt kiến thức toán học qua văn bản hoặc lời nói, thể hiện sự tự tin khi trình bày, giải thích và đánh giá các khái niệm toán học. Lý thuyết về giao tiếp trong toán học nhấn mạnh vai trò của ngôn ngữ toán học, ký hiệu, biểu tượng và các hình thức biểu diễn trực quan như sơ đồ, hình vẽ trong việc hỗ trợ học sinh hiểu và truyền đạt ý tưởng toán học.

Các khái niệm chính bao gồm:

  • Năng lực giao tiếp toán học (NLGTTH): Khả năng sử dụng ngôn ngữ toán học để hiểu, trình bày và trao đổi các ý tưởng toán học.
  • Ngôn ngữ toán học (NNTH): Hệ thống các thuật ngữ, ký hiệu, biểu tượng và quy tắc sử dụng trong toán học.
  • Biểu diễn toán học: Việc sử dụng các hình ảnh, sơ đồ, ký hiệu để mô tả và giải thích các khái niệm toán học.
  • Phương pháp dạy học tích cực: Các phương pháp như giải quyết vấn đề, thảo luận nhóm, gợi mở-vấn đáp nhằm phát triển năng lực và kỹ năng cho học sinh.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp kết hợp giữa nghiên cứu lý luận và thực tiễn.

  • Nguồn dữ liệu: Thu thập từ khảo sát 60 giáo viên, cán bộ quản lý và 120 học sinh lớp 5 tại Trường Tiểu học Nam Sơn, cùng với quan sát thực nghiệm sư phạm và phỏng vấn chuyên gia.
  • Phương pháp phân tích: Sử dụng thống kê mô tả, lập bảng, biểu đồ để phân tích số liệu khảo sát; phương pháp tổng hợp, phân tích nội dung tài liệu lý luận; phương pháp thực nghiệm sư phạm để đánh giá tính khả thi của các biện pháp đề xuất.
  • Timeline nghiên cứu: Thu thập dữ liệu và khảo sát thực trạng trong năm học 2022-2023; thực nghiệm sư phạm và đánh giá kết quả trong cùng kỳ; tổng hợp và hoàn thiện luận văn vào đầu năm 2023.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Nhận thức của giáo viên về NLGTTH: Khoảng 60% giáo viên và cán bộ quản lý nhận thức đúng và đầy đủ về khái niệm NLGTTH, trong đó 60% cho rằng NLGTTH bao gồm việc sử dụng hiệu quả ngôn ngữ toán học kết hợp với ngôn ngữ thông thường và thể hiện sự tự tin khi trình bày, thảo luận. Tuy nhiên, 40% còn lại chưa hiểu đầy đủ hoặc có nhận thức hạn chế.
  2. Khả năng giao tiếp toán học của học sinh: Chỉ có 33,33% học sinh có khả năng nghe hiểu, đọc và ghi chép thông tin toán học; 28,33% sử dụng hiệu quả ngôn ngữ toán học; 20,83% có khả năng trình bày và diễn đạt ý tưởng toán học; 17,5% tự tin khi thảo luận và tranh luận trước lớp.
  3. Cơ hội phát triển NLGTTH qua các nội dung dạy học: 40% giáo viên cho rằng hoạt động giải toán là môi trường thuận lợi nhất để phát triển NLGTTH, tiếp theo là số và phép tính (23,33%), hình học và đo lường (20%), và thống kê xác suất (16,67%).
  4. Khó khăn trong phát triển NLGTTH: 33,33% giáo viên gặp khó khăn do tính trừu tượng của kiến thức toán học và ngôn ngữ toán học; 23,33% gặp khó khăn trong hướng dẫn học sinh đọc hiểu đề toán, viết bài giải và trình bày bảo vệ kết quả; 20% giáo viên hạn chế trong nhận thức và tiếp cận vấn đề mới; 23,33% phản ánh cơ sở vật chất chưa đáp ứng nhu cầu dạy học.

Thảo luận kết quả

Kết quả khảo sát cho thấy sự chênh lệch rõ rệt giữa nhận thức của giáo viên và năng lực thực tế của học sinh trong giao tiếp toán học. Nguyên nhân chính là do tính trừu tượng của toán học và ngôn ngữ toán học gây khó khăn cho học sinh trong việc hiểu và diễn đạt. Điều này phù hợp với các nghiên cứu trước đây cho thấy ngôn ngữ toán học là rào cản lớn đối với học sinh tiểu học.

Hoạt động giải toán được đánh giá là môi trường hiệu quả nhất để phát triển NLGTTH, bởi nó tạo điều kiện cho học sinh vận dụng kiến thức vào thực tiễn, rèn luyện kỹ năng tư duy và giao tiếp. Tuy nhiên, việc thiếu cơ sở vật chất và phương pháp dạy học tích cực hạn chế khả năng phát triển năng lực này.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ cột so sánh tỷ lệ phần trăm nhận thức giáo viên, năng lực học sinh và các khó khăn gặp phải, giúp minh họa rõ nét các điểm mạnh và hạn chế trong thực trạng hiện tại.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường đào tạo, bồi dưỡng giáo viên về NLGTTH: Tổ chức các khóa tập huấn chuyên sâu về phương pháp phát triển năng lực giao tiếp toán học, kỹ năng sử dụng ngôn ngữ toán học và thiết kế hoạt động dạy học tích cực. Mục tiêu nâng cao nhận thức và kỹ năng cho 100% giáo viên trong vòng 1 năm, do Sở Giáo dục và Đào tạo phối hợp với các trường đại học thực hiện.

  2. Xây dựng và áp dụng các hoạt động dạy học phát triển NLGTTH: Thiết kế các bài tập, tình huống thực tiễn và hoạt động nhóm nhằm rèn luyện kỹ năng nghe, nói, đọc, viết bằng ngôn ngữ toán học cho học sinh. Thời gian áp dụng từ đầu năm học tiếp theo, do giáo viên chủ nhiệm và tổ chuyên môn triển khai.

  3. Cải thiện cơ sở vật chất và trang thiết bị dạy học: Đầu tư bổ sung bảng tương tác, máy chiếu, tài liệu trực quan và phần mềm hỗ trợ dạy học toán nhằm tạo môi trường học tập sinh động, thuận lợi cho giao tiếp toán học. Kế hoạch thực hiện trong 2 năm, do nhà trường phối hợp với địa phương và các đơn vị tài trợ.

  4. Tăng cường đánh giá và phản hồi về NLGTTH: Xây dựng hệ thống đánh giá năng lực giao tiếp toán học qua các bài kiểm tra, quan sát và phỏng vấn học sinh để kịp thời điều chỉnh phương pháp dạy học. Thực hiện định kỳ mỗi học kỳ, do giáo viên bộ môn và ban giám hiệu quản lý.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên tiểu học: Nắm bắt các biện pháp phát triển NLGTTH, áp dụng vào thực tế giảng dạy để nâng cao hiệu quả học tập môn Toán lớp 5, đặc biệt trong việc thiết kế hoạt động giao tiếp toán học.

  2. Cán bộ quản lý giáo dục: Hiểu rõ thực trạng và khó khăn trong phát triển NLGTTH, từ đó xây dựng chính sách, kế hoạch đào tạo và đầu tư cơ sở vật chất phù hợp.

  3. Sinh viên, nghiên cứu sinh ngành Giáo dục Tiểu học: Tham khảo cơ sở lý luận, phương pháp nghiên cứu và kết quả thực nghiệm để phát triển đề tài nghiên cứu hoặc luận văn liên quan.

  4. Chuyên gia phát triển chương trình giáo dục: Sử dụng kết quả nghiên cứu để điều chỉnh nội dung, phương pháp dạy học trong chương trình giáo dục phổ thông, nhằm tăng cường phát triển năng lực giao tiếp toán học cho học sinh.

Câu hỏi thường gặp

  1. Năng lực giao tiếp toán học là gì?
    Năng lực giao tiếp toán học là khả năng sử dụng ngôn ngữ toán học để hiểu, trình bày và trao đổi các ý tưởng toán học qua lời nói hoặc văn bản, giúp học sinh tự tin giải thích và bảo vệ quan điểm của mình.

  2. Tại sao phát triển NLGTTH quan trọng với học sinh lớp 5?
    Phát triển NLGTTH giúp học sinh hiểu sâu hơn kiến thức toán học, nâng cao kỹ năng tư duy, giải quyết vấn đề và giao tiếp hiệu quả, tạo nền tảng cho học tập các môn học nâng cao và ứng dụng thực tiễn.

  3. Những khó khăn phổ biến khi phát triển NLGTTH là gì?
    Học sinh thường gặp khó khăn do tính trừu tượng của toán học, hạn chế về vốn ngôn ngữ toán học, thiếu tự tin khi trình bày và tranh luận, trong khi giáo viên còn hạn chế về phương pháp và cơ sở vật chất chưa đáp ứng.

  4. Các biện pháp hiệu quả để phát triển NLGTTH là gì?
    Bao gồm đào tạo giáo viên, thiết kế hoạt động dạy học tích cực, cải thiện cơ sở vật chất, và xây dựng hệ thống đánh giá năng lực giao tiếp toán học định kỳ.

  5. Làm thế nào để đánh giá năng lực giao tiếp toán học của học sinh?
    Có thể đánh giá qua quan sát học sinh trong các hoạt động thảo luận, trình bày, giải toán, phỏng vấn và bài kiểm tra viết, tập trung vào khả năng sử dụng ngôn ngữ toán học và sự tự tin khi giao tiếp.

Kết luận

  • Nghiên cứu đã làm rõ thực trạng phát triển năng lực giao tiếp toán học cho học sinh lớp 5 tại Trường Tiểu học Nam Sơn, với nhiều học sinh còn hạn chế về kỹ năng giao tiếp toán học.
  • Giáo viên và cán bộ quản lý có nhận thức tương đối tốt về NLGTTH nhưng còn gặp nhiều khó khăn trong áp dụng phương pháp dạy học phát triển năng lực này.
  • Hoạt động giải toán được xác định là môi trường thuận lợi nhất để phát triển NLGTTH cho học sinh.
  • Các biện pháp đề xuất tập trung vào đào tạo giáo viên, thiết kế hoạt động dạy học tích cực, cải thiện cơ sở vật chất và xây dựng hệ thống đánh giá năng lực giao tiếp toán học.
  • Tiếp theo, cần triển khai thực nghiệm các biện pháp này trong năm học tới và đánh giá hiệu quả để hoàn thiện mô hình phát triển NLGTTH cho học sinh tiểu học.

Hành động ngay: Các nhà giáo dục và quản lý giáo dục được khuyến khích áp dụng các biện pháp đề xuất nhằm nâng cao năng lực giao tiếp toán học cho học sinh lớp 5, góp phần nâng cao chất lượng giáo dục toàn diện.