Tổng quan nghiên cứu

Lạng Sơn, một tỉnh miền núi Đông Bắc Việt Nam, nổi bật với hơn 600 di tích lịch sử, văn hóa và hơn 300 lễ hội truyền thống đặc sắc, là vùng đất có tiềm năng phát triển du lịch văn hóa tâm linh. Trong đó, di tích đền Bắc Lệ và đền Mẫu Đồng Đăng cùng lễ hội thờ Mẫu gắn liền đã thu hút lượng lớn khách du lịch trong và ngoài nước, góp phần thúc đẩy kinh tế địa phương. Theo khảo sát thực tế, số lượng khách tham gia lễ hội thờ Mẫu tại hai địa điểm này tăng khoảng 15-20% mỗi năm, phản ánh sức hút ngày càng lớn của loại hình du lịch văn hóa tâm linh tại Lạng Sơn.

Nghiên cứu tập trung đánh giá các giá trị văn hóa, lịch sử, kiến trúc nghệ thuật của di tích và lễ hội thờ Mẫu, đồng thời khảo sát thực trạng khai thác, bảo tồn và phát huy các giá trị này trong phát triển du lịch văn hóa tại hai điểm đến trên. Phạm vi nghiên cứu bao gồm các hoạt động du lịch, tín ngưỡng và quản lý lễ hội tại đền Bắc Lệ (xã Tân Thành, huyện Hữu Lũng) và đền Mẫu Đồng Đăng (thị trấn Đồng Đăng, huyện Cao Lộc) từ năm 2010 đến nay. Mục tiêu nhằm đề xuất các giải pháp phát triển bền vững, góp phần bảo tồn bản sắc văn hóa dân tộc và nâng cao hiệu quả kinh tế xã hội cho địa phương.

Việc nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong bối cảnh du lịch văn hóa được xác định là ngành kinh tế mũi nhọn của Việt Nam, đồng thời giúp làm rõ vai trò của tín ngưỡng thờ Mẫu trong đời sống tâm linh và phát triển du lịch tại vùng biên cương, góp phần bảo tồn di sản văn hóa phi vật thể đặc sắc của dân tộc.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết và mô hình nghiên cứu về du lịch văn hóa, tín ngưỡng dân gian và phát triển bền vững. Hai khung lý thuyết chính được áp dụng gồm:

  1. Lý thuyết du lịch văn hóa: Theo Tổ chức Du lịch Thế giới (UNWTO), du lịch văn hóa là hoạt động khám phá, tìm hiểu các giá trị văn hóa, nghệ thuật, lễ hội và di tích lịch sử nhằm đáp ứng nhu cầu tinh thần và giải trí của du khách. Lý thuyết này giúp phân tích vai trò của di tích và lễ hội thờ Mẫu trong thu hút khách du lịch và phát triển sản phẩm du lịch đặc thù.

  2. Lý thuyết tín ngưỡng dân gian và thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu: Tín ngưỡng thờ Mẫu Tam Phủ, Tứ Phủ là hệ thống tín ngưỡng dân gian đặc trưng của người Việt, bao gồm các nghi lễ hầu đồng, hát chầu văn, thể hiện mối quan hệ giữa con người với thần linh. Lý thuyết này giúp hiểu sâu sắc về giá trị tâm linh, văn hóa và xã hội của lễ hội thờ Mẫu tại Lạng Sơn.

Các khái niệm chính được sử dụng gồm: du lịch văn hóa, lễ hội truyền thống, tín ngưỡng thờ Mẫu, di tích lịch sử - văn hóa, phát triển bền vững, bảo tồn di sản văn hóa.

Phương pháp nghiên cứu

Luận văn sử dụng phương pháp nghiên cứu liên ngành kết hợp định tính và định lượng nhằm đảm bảo tính toàn diện và khách quan:

  • Phương pháp khảo sát thực địa (điền dã): Tác giả trực tiếp thu thập dữ liệu tại đền Bắc Lệ và đền Mẫu Đồng Đăng, tham gia lễ hội, quan sát các hoạt động tín ngưỡng và du lịch.

  • Phương pháp xã hội học:

    • Khảo sát bằng bảng hỏi với cỡ mẫu 100 người, gồm 50 khách du lịch và 50 cư dân địa phương (mỗi điểm 25 khách và 25 cư dân), nhằm thu thập thông tin về nhận thức, thái độ và mức độ hài lòng đối với di tích và lễ hội.
    • Phỏng vấn sâu với các chủ tế đền, người thực hành tín ngưỡng và cán bộ quản lý để khai thác các góc nhìn chuyên sâu.
    • Quan sát tham gia trong các nghi lễ, công tác tổ chức lễ hội để ghi nhận thực trạng và các vấn đề phát sinh.

  • Phương pháp thống kê, phân tích và so sánh tổng hợp: Xử lý số liệu khảo sát, phân tích các đặc trưng, so sánh mức độ phát triển và hiệu quả khai thác giữa hai di tích.

  • Phương pháp nghiên cứu liên ngành: Kết hợp các góc độ văn hóa, xã hội học, lịch sử và du lịch để đánh giá toàn diện các giá trị và đề xuất giải pháp phát triển.

Thời gian nghiên cứu kéo dài từ năm 2019 đến 2021, tập trung vào các mùa lễ hội chính và khảo sát thực địa tại hai địa điểm nghiên cứu.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Giá trị văn hóa, lịch sử và tâm linh của di tích và lễ hội thờ Mẫu
    Đền Bắc Lệ và đền Mẫu Đồng Đăng là những di tích tiêu biểu lưu giữ các giá trị văn hóa lịch sử, kiến trúc nghệ thuật và tín ngưỡng thờ Mẫu đặc sắc. Đền Bắc Lệ được xây dựng từ thế kỷ XVI-XVII, là nơi thờ Bà Chúa Thượng Ngàn – vị thần bản địa gắn liền với tín ngưỡng Sơn Lâm Sơn Trang. Đền Mẫu Đồng Đăng nổi tiếng với truyền thuyết Thánh Mẫu Liễu Hạnh gặp Trạng Bùng Phùng Khắc Khoan, thể hiện sự giao thoa giữa tín ngưỡng và lịch sử. Khoảng 90% các vị thần thờ tại đền Bắc Lệ được xác định rõ, trong đó có sự hợp nhất độc đáo giữa Thánh Mẫu Liễu Hạnh và bà Diệu Tín Thiền Sư – vị thần bản địa vùng Lạng Sơn.

  2. Thực trạng khai thác và phát triển du lịch văn hóa
    Khảo sát cho thấy khoảng 65% khách du lịch đến Lạng Sơn tham gia lễ hội thờ Mẫu nhằm mục đích tìm hiểu văn hóa tâm linh và trải nghiệm lễ hội truyền thống. Tuy nhiên, công tác quản lý, tổ chức lễ hội và đầu tư cơ sở hạ tầng còn hạn chế, ảnh hưởng đến chất lượng dịch vụ và trải nghiệm du khách. Cơ sở vật chất tại đền Bắc Lệ và đền Mẫu Đồng Đăng mới chỉ đáp ứng khoảng 60% nhu cầu của khách trong mùa lễ hội cao điểm.

  3. Mức độ hài lòng và mong muốn quay lại của khách du lịch
    Theo khảo sát, 72% khách du lịch hài lòng với trải nghiệm tại lễ hội thờ Mẫu, trong đó 80% đánh giá cao giá trị văn hóa và không gian tâm linh. Tuy nhiên, chỉ có khoảng 55% khách bày tỏ mong muốn quay lại do hạn chế về dịch vụ lưu trú và tiện ích phụ trợ. So sánh với các điểm du lịch văn hóa khác trong khu vực, Lạng Sơn còn nhiều tiềm năng để nâng cao chất lượng dịch vụ.

  4. Những khó khăn và thách thức trong bảo tồn và phát huy giá trị di tích
    Các khó khăn chính gồm: thiếu nguồn lực tài chính cho tu bổ, quản lý lễ hội chưa chuyên nghiệp, nhận thức của cộng đồng và doanh nghiệp về phát triển du lịch bền vững còn hạn chế. Ngoài ra, sự giao thoa giữa tín ngưỡng truyền thống và nhu cầu du lịch hiện đại tạo ra những mâu thuẫn trong việc bảo tồn giá trị nguyên gốc của lễ hội.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu cho thấy di tích và lễ hội thờ Mẫu tại Lạng Sơn không chỉ có giá trị văn hóa, lịch sử đặc sắc mà còn là nguồn lực quan trọng để phát triển du lịch văn hóa tâm linh. Sự tăng trưởng khách du lịch hàng năm khoảng 15-20% phản ánh sức hấp dẫn của loại hình này. Tuy nhiên, việc khai thác chưa đồng bộ và thiếu bền vững khiến hiệu quả kinh tế chưa tương xứng với tiềm năng.

So sánh với các nghiên cứu về du lịch văn hóa tại các địa phương khác, như nghiên cứu về lễ hội truyền thống ở Bắc Ninh hay Huế, Lạng Sơn cần chú trọng hơn đến công tác quản lý, đào tạo nguồn nhân lực và phát triển hạ tầng kỹ thuật. Việc bảo tồn các giá trị tín ngưỡng truyền thống, đặc biệt là các nghi lễ hầu đồng, hát chầu văn, cần được kết hợp hài hòa với phát triển du lịch để tránh thương mại hóa quá mức làm mất đi bản sắc.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ tăng trưởng lượng khách du lịch, bảng đánh giá mức độ hài lòng của khách và sơ đồ mô tả cấu trúc tổ chức lễ hội, giúp minh họa rõ nét các phát hiện và đề xuất.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường đầu tư cơ sở hạ tầng và dịch vụ du lịch
    Nâng cấp hệ thống giao thông, nhà vệ sinh, khu vực nghỉ ngơi và dịch vụ lưu trú tại đền Bắc Lệ và đền Mẫu Đồng Đăng trong vòng 2 năm tới. Chủ thể thực hiện: chính quyền địa phương phối hợp với các doanh nghiệp du lịch.

  2. Đào tạo nguồn nhân lực chuyên nghiệp cho du lịch lễ hội
    Tổ chức các khóa đào tạo về quản lý lễ hội, hướng dẫn viên du lịch văn hóa, kỹ năng phục vụ khách nhằm nâng cao chất lượng trải nghiệm. Mục tiêu tăng tỷ lệ hài lòng khách lên trên 85% trong 3 năm. Chủ thể: Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Lạng Sơn phối hợp với các trường đại học.

  3. Xây dựng chương trình truyền thông, quảng bá du lịch văn hóa tâm linh
    Triển khai chiến dịch quảng bá trên các nền tảng truyền thông số, tổ chức sự kiện giới thiệu lễ hội thờ Mẫu, thu hút khách quốc tế và trong nước. Mục tiêu tăng lượng khách quốc tế đến Lạng Sơn 10% mỗi năm. Chủ thể: Ban quản lý di tích, Sở Du lịch.

  4. Bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa truyền thống trong lễ hội
    Thiết lập quy chế quản lý nghiêm ngặt các nghi lễ, bảo vệ các giá trị tín ngưỡng nguyên gốc, hạn chế thương mại hóa quá mức. Chủ thể: Ban quản lý lễ hội, các tổ chức tín ngưỡng, cộng đồng dân cư địa phương.

  5. Phát triển sản phẩm du lịch kết nối đa dạng
    Kết hợp di tích đền thờ Mẫu với các điểm du lịch sinh thái, lịch sử khác trong tỉnh để xây dựng các tuyến du lịch hấp dẫn, kéo dài thời gian lưu trú của khách. Chủ thể: Sở Du lịch, doanh nghiệp lữ hành.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Nhà quản lý du lịch và văn hóa địa phương
    Giúp hoạch định chính sách phát triển du lịch văn hóa bền vững, quản lý lễ hội hiệu quả, bảo tồn di sản văn hóa.

  2. Các nhà nghiên cứu văn hóa, tín ngưỡng và du lịch
    Cung cấp dữ liệu thực tiễn, phân tích sâu về tín ngưỡng thờ Mẫu và vai trò của lễ hội trong phát triển du lịch văn hóa.

  3. Doanh nghiệp du lịch và lữ hành
    Tham khảo để xây dựng sản phẩm du lịch đặc thù, nâng cao chất lượng dịch vụ, khai thác hiệu quả tiềm năng du lịch tâm linh.

  4. Cộng đồng dân cư địa phương và người thực hành tín ngưỡng
    Nâng cao nhận thức về giá trị di tích, lễ hội, tham gia bảo tồn và phát huy bản sắc văn hóa truyền thống.

Câu hỏi thường gặp

  1. Lễ hội thờ Mẫu có vai trò gì trong phát triển du lịch Lạng Sơn?
    Lễ hội thờ Mẫu là điểm nhấn văn hóa tâm linh thu hút khách du lịch, góp phần bảo tồn tín ngưỡng dân gian và tạo nguồn thu kinh tế cho địa phương.

  2. Khách du lịch đến đền Bắc Lệ và đền Mẫu Đồng Đăng chủ yếu vì lý do gì?
    Khoảng 65% khách đến để tìm hiểu văn hóa tâm linh, trải nghiệm nghi lễ hầu đồng và tham gia lễ hội truyền thống.

  3. Những khó khăn chính trong phát triển du lịch văn hóa tại hai di tích là gì?
    Thiếu đầu tư cơ sở hạ tầng, quản lý lễ hội chưa chuyên nghiệp, nhận thức cộng đồng và doanh nghiệp còn hạn chế, nguy cơ thương mại hóa làm mất bản sắc.

  4. Làm thế nào để bảo tồn giá trị tín ngưỡng thờ Mẫu trong bối cảnh phát triển du lịch?
    Cần xây dựng quy chế quản lý nghiêm ngặt, đào tạo nhân lực, kết hợp hài hòa giữa bảo tồn và phát triển, tránh thương mại hóa quá mức.

  5. Các giải pháp nâng cao trải nghiệm du khách tại lễ hội thờ Mẫu là gì?
    Nâng cấp dịch vụ lưu trú, cải thiện hạ tầng, đào tạo hướng dẫn viên chuyên nghiệp, tăng cường truyền thông quảng bá và phát triển sản phẩm du lịch đa dạng.

Kết luận

  • Đền Bắc Lệ và đền Mẫu Đồng Đăng cùng lễ hội thờ Mẫu là tài sản văn hóa, lịch sử và tâm linh quý giá, có sức hấp dẫn lớn trong phát triển du lịch văn hóa tại Lạng Sơn.
  • Thực trạng khai thác và phát triển du lịch tại hai di tích còn nhiều hạn chế, đặc biệt về cơ sở hạ tầng và quản lý lễ hội.
  • Khách du lịch đánh giá cao giá trị văn hóa và trải nghiệm lễ hội, tuy nhiên cần nâng cao chất lượng dịch vụ để tăng khả năng quay lại.
  • Luận văn đề xuất các giải pháp cụ thể về đầu tư, đào tạo, truyền thông và bảo tồn nhằm phát triển du lịch văn hóa bền vững.
  • Các bước tiếp theo bao gồm triển khai các giải pháp đề xuất, giám sát hiệu quả và mở rộng nghiên cứu sang các di tích, lễ hội khác trong tỉnh để phát huy tối đa tiềm năng du lịch văn hóa.

Hành động ngay hôm nay để bảo tồn và phát triển di sản văn hóa tâm linh độc đáo của Lạng Sơn, góp phần nâng cao đời sống kinh tế - xã hội địa phương!