Một Số Tác Phẩm của Nam Cao Dưới Ánh Sáng của Phân Tích Diễn Ngôn và Dụng Học

• Tác giả: Vũ Văn Lăng
• Người hướng dẫn: GS TS Diệp Quang Ban
• Trường học: Học viện Khoa học Xã hội
• Chuyên ngành: Ngôn ngữ học ứng dụng
• Đề tài: Phân Tích Diễn Ngôn và Dụng Học trong Tác Phẩm của Nam Cao
• Loại tài liệu: luận án tiến sĩ
• Năm xuất bản: 2013
• Địa điểm: Hà Nội

• LỜI CAM ĐOAN
• MỞ ĐẦU
• 0.1. Lí do chọn đề tài
• 0.2. Tổng quan tình hình nghiên cứu
• 0.3. Phạm vi và đối tượng khảo sát
• 0.3.1. Phạm vi các vấn đề được khảo sát
• 0.3.2. Một số vấn đề thuộc cơ sở lí thuyết của Dụng học
• 0.3.3. Một số vấn đề thuộc cơ sở lí thuyết của Phân tích diễn ngôn
• 0.4. Đối tượng khảo sát
• 0.5. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu
• 0.6. Phương pháp nghiên cứu
• 0.6.1. Phương pháp Phân tích hội thoại
• 0.6.2. Phương pháp của Phân tích diễn ngôn
• 0.7. Giả thuyết nghiên cứu
• 0.8. Điểm mới của luận án
• 0.9. Bố cục của luận án
• 1. CHƯƠNG 1: PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU CỦA PHÂN TÍCH DIỄN NGÔN VÀ DỤNG HỌC
• 1.1. Phương pháp nghiên cứu của PTDN
• 1.1.1. Vài nét về quá trình hình thành PTDN
• 1.1.2. Về các đề tài và vấn đề là đối tượng của PTDN
• 1.1.3. Một số cách tiếp cận của PTDN
• 1.1.4. Phương pháp nghiên cứu của PTDN phê bình
• 1.2. Phương pháp nghiên cứu của Dụng học
• 1.2.1. Về các đề tài và vấn đề là đối tượng của Dụng học
• 1.2.2. Vấn đề “phương pháp luận” trong Dụng học
• 1.2.3. Các cách tiếp cận “phối cảnh” trong Dụng học
• 1.2.4. Mối quan hệ giữa Phương pháp nghiên cứu của PTDN và của Dụng học
• 1.3. Tiểu kết Chương 1
• 2. CHƯƠNG 2: TRUYỆN CHÍ PHÈO TỪ CÁCH TIẾP CẬN CỦA PHÂN TÍCH DIỄN NGÔN VÀ DỤNG HỌC
• 2.1. Bố cục chung của truyện Chí Phèo: truyện bắt đầu từ đâu?
• 2.2. Bảy ngày đêm cuối cùng trong cuộc đời của Chí Phèo
• 2.3. Quan hệ thời gian tần số trong truyện ngắn Chí Phèo
• 2.4. Nhân vật và tầm quan trọng của các nhân vật trong Chí Phèo
• 2.5. Mạng lưới nhân vật và quan hệ giữa các nhân vật
• 2.5.1. Bậc của tầm quan trọng của các nhân vật và cách đánh dấu chúng để phân tích
• 2.5.2. Mô hình cấu trúc chung trong cách tổ chức một số nhân vật trực tiếp liên quan đến lí/bá Kiến
• 2.5.3. Về nhóm nhân vật thuộc giai đoạn ông Kiến làm lí trưởng
• 2.5.4. Về nhóm nhân vật thuộc giai đoạn ông Kiến làm bá hộ
• 2.5.5. Đối chiếu tổng quát đặc trưng của từng đôi nhân vật
• 2.6. Phân tích lập luận trong truyện Chí Phèo
• 2.6.1. Lập luận trong các cuộc đối nhau của Chí Phèo bá Kiến
• 2.6.2. Lập luận của bà đội Tảo
• 2.7. Phân tích cách dùng ngôn ngữ của Nam Cao trong Chí Phèo
• 2.7.1. Phân tích về việc có dùng/ không dùng quan hệ từ
• 2.7.2. Phân tích về việc sắp xếp trật tự từ ngữ trong chuỗi liệt kê
• 2.7.3. Phân tích về cách viết câu
• 2.7.4. Nhận xét về những cách dùng ngôn ngữ trên đây
• 2.8. Một số dấu hiệu kí hiệu học xã hội trong truyện Chí Phèo
• 2.8.1. Tệ “mua quan bán chức”
• 2.8.2. Tệ “hối lộ”
• 2.8.3. Tệ “vu oan giá họa”
• 2.8.4. Tệ “ghen tuông”
• 2.8.5. Tệ tảo hôn
• 2.8.6. Tục “quyền huynh thế phụ”
• 2.8.7. Một số dấu hiệu kí hiệu học liên quan cách nhìn của tác giả
• 2.9. Tiểu kết Chương 2
• 3. CHƯƠNG 3: TIỂU THUYẾT SỐNG MÒN TỪ CÁCH TIẾP CẬN CỦA PHÂN TÍCH DIỄN NGÔN VÀ DỤNG HỌC
• 3.1. Bố cục của Sống mòn và quan hệ thời gian trong truyện
• 3.2. Về tuyến thời gian gắn với nhân vật Thứ trong quan hệ với tuyến thời gian thể hiện trong truyện kể
• 3.3. Đối chiếu tuyến thời gian trong cuộc đời của Thứ với trình tự thời gian được thể hiện trong truyện kể
• 3.4. Một số thời điểm cần xác định trong khoảng thời gian Thứ có vợ và dạy học tại trường của Đích
• 3.5. Truyện kể trong Sống mòn bắt đầu từ đâu và kết thúc ở đâu?
• 3.6. Các lớp nhân vật trong Sống mòn
• 3.6.1. Sơ bộ về lớp xã hội
• 3.6.2. Phân định các lớp xã hội trong Sống mòn
• 3.6.3. Tổng kết năm lớp nhân vật trong Sống mòn
• 3.7. Tính cách của Thứ – nhân vật chính
• 3.7.1. Chí tiến thủ và lí tưởng của Thứ
• 3.7.2. Lòng vị tha trong cách nhìn người của Thứ
• 3.7.3. Vài biểu hiện tiêu cực ở Thứ
• 3.8. Một số lập luận trong Sống mòn
• 3.8.1. Lập luận trong các cuộc bàn luận về việc học
• 3.8.2. Lập luận trong các cuộc bàn luận về quan hệ nam nữ
• 3.9. Phân tích cách dùng ngôn ngữ của Nam Cao trong Sống mòn
• 3.10. Một số dấu hiệu kí hiệu học xã hội trong Sống mòn
• 3.10.1. Tệ “mua quan bán chức”
• 3.10.2. Tệ “ghen tuông”
• 3.10.3. Tệ “mê tín dị đoan”
• 3.10.4. Tục “vợ không giá thú”
• 3.10.5. Cho con đi học là làm một việc buôn bán
• 3.10.6. Một số dấu hiệu liên quan cách nhìn của tác giả
• 3.11. Tiểu kết Chương 3
• DANH MỤC CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU CỦA NGHIÊN CỨU SINH
• TÀI LIỆU THAM KHẢO

I. Tổng Quan Về Diễn Ngôn và Dụng Học Trong Nam Cao

Đề tài luận án ứng dụng kết quả nghiên cứu của ngôn ngữ học vào phân tích ngữ liệu văn chương. Hướng nghiên cứu này được quan tâm trên thế giới và Việt Nam. Luận án này chọn đề tài vì sự chuyển hướng trong ngôn ngữ học và nghiên cứu văn học gần đây. Trong tiến trình lịch sử nghiên cứu ngôn ngữ học, kết quả nghiên cứu thường được chuyển dùng vào khoa học xã hội, đặc biệt là nghiên cứu văn học. Mấy mươi năm cuối thế kỷ XX, ngôn ngữ học chuyển sang nghiên cứu ngôn ngữ trong sử dụng, với kết quả nổi bật là Dụng học và Phân tích Diễn Ngôn. Các môn học mới này tác động mạnh mẽ đến văn học, đặc biệt trong phân tích ngôn ngữ văn chương. Phê bình ngôn ngữ học ứng dụng kết quả của Dụng học và thái độ phê bình mác-xít vào phân tích tác phẩm, để tìm đến cách nhìn của tác giả trong tác phẩm (diễn ngôn).

1.1. Sự Chuyển Hướng Trong Nghiên Cứu Ngôn Ngữ Học Hiện Đại

Nghiên cứu ngôn ngữ học từ đầu thế kỷ XX có một thực tế là các kết quả nghiên cứu được chuyển dùng vào các ngành khoa học xã hội, và trước hết là vào nghiên cứu văn học. Ngôn ngữ học chuyển sang lĩnh vực mới là nghiên cứu ngôn ngữ trong sử dụng. Kết quả nổi bật của giai đoạn này là Dụng học (Pragmatics) và Phân tích Diễn Ngôn (Discourse Analysis). Các môn học mới tác động mạnh mẽ đến văn học, nhất là phân tích ngôn ngữ văn chương.

1.2. Diễn Ngôn Trong Nghiên Cứu Văn Học Thay Đổi Quan Trọng

Trong nghiên cứu văn học, phương pháp nghiên cứu văn học chấp nhận các ảnh hưởng tích cực từ kết quả nghiên cứu của ngôn ngữ học. Người ta nói đến sự nối kết giữa ngôn ngữ học và văn học thông qua Phê bình ngôn ngữ học. Cách ngôn ngữ học tìm hiểu ngôn ngữ theo hướng chuyển sang giải thích 'ngôn ngữ là để làm gì', với sự quan tâm đến 'ý định' và 'cách sử dụng ngôn ngữ như thế nào' có một hệ quả quan trọng đối với việc nghiên cứu diễn ngôn.

II. Vấn Đề Nghiên Cứu Diễn Ngôn Dụng Học Trong Nam Cao

Mục tiêu của kết quả mới của ngôn ngữ học là chuyển trọng tâm của cách nhìn đối tượng nghiên cứu: từ việc tìm hiểu 'ngôn ngữ là cái gì' sang giải thích 'ngôn ngữ là để làm gì', nhằm tìm biết ý định của người dùng ngôn ngữ. Trong nghiên cứu văn học, việc phê bình căn cứ vào các 'ý' được diễn đạt sẵn trong tác phẩm, chưa đặt ra vấn đề các ý đó được tác giả diễn đạt như thế nào. Phân tích diễn ngôn (PTDN) và dụng học (DH) không phủ định cách làm việc đó, mà bổ sung cách phân tích việc sử dụng ngôn ngữ của tác giả để tìm đến cách nhìn con người, nhìn thế giới, tìm đến quan điểm của tác giả.

2.1. Phê Bình Ngôn Ngữ Học Hướng Tiếp Cận Mới Trong Văn Học

Phê bình ngôn ngữ học là ứng dụng các kết quả của Dụng học và thái độ phê bình mác-xít vào phân tích tác phẩm văn chương, để tìm đến cách nhìn của tác giả trong tác phẩm (diễn ngôn). Trong mọi diễn ngôn nghiêm chỉnh đều có thể truy đến cái ngọn nguồn ý thức hệ của nó. Chúng tôi chỉ dừng lại ở các cách nhìn cụ thể của tác giả, không nâng lên thành ý thức hệ, vì qua một vài trường hợp cụ thể chưa thể khẳng định cả một khuynh hướng chung.

2.2. Tìm Hiểu Cách Nam Cao Sử Dụng Ngôn Ngữ Mục Tiêu Chính

PTDN và DH thiên về cách tìm chứng cứ ngôn từ trong cách dùng ngôn ngữ của tác giả để nhận ra thái độ của tác giả, qua đó tìm đến những bài học sử dụng ngôn ngữ cụ thể từ tác giả. Cái mới của luận án là ở các thủ pháp phân tích và các kết quả phân tích. Ý nghĩa của thủ pháp phân tích là tính khả thi của việc sử dụng hướng nghiên cứu ngôn ngữ học hiện đại vào nghiên cứu ngôn ngữ văn chương.

III. Phân Tích Diễn Ngôn Truyện Chí Phèo Của Nam Cao

Nghiên cứu diễn ngôn trong truyện Chí Phèo, tập trung vào bố cục truyện, quan hệ thời gian, nhân vật và mạng lưới nhân vật. Phân tích lập luận trong các cuộc đối thoại, đặc biệt giữa Chí Phèo và Bá Kiến. Nghiên cứu cách dùng ngôn ngữ của Nam Cao, bao gồm việc sử dụng quan hệ từ và trật tự từ ngữ. Nhận xét về những cách dùng ngôn ngữ này và tìm hiểu dấu hiệu ký hiệu học xã hội trong truyện.

3.1. Bố Cục Và Thời Gian Trong Diễn Ngôn Truyện Chí Phèo

Nghiên cứu bố cục chung của truyện Chí Phèo: truyện bắt đầu từ đâu? Phân tích bảy ngày đêm cuối cùng trong cuộc đời của Chí Phèo. Nghiên cứu quan hệ thời gian tần số trong truyện ngắn Chí Phèo.

3.2. Nhân Vật Và Mối Quan Hệ Trong Diễn Ngôn Của Nam Cao

Nghiên cứu nhân vật và tầm quan trọng của các nhân vật trong Chí Phèo. Phân tích mạng lưới nhân vật và quan hệ giữa các nhân vật. Xác định bậc của tầm quan trọng của các nhân vật và cách đánh dấu chúng để phân tích.

3.3. Phân Tích Lập Luận Và Sử Dụng Ngôn Ngữ Trong Chí Phèo

Phân tích lập luận trong truyện Chí Phèo. Nghiên cứu lập luận trong các cuộc đối nhau của Chí Phèo và Bá Kiến. Phân tích cách dùng ngôn ngữ của Nam Cao trong Chí Phèo, chú ý đến việc có dùng/ không dùng quan hệ từ và cách sắp xếp trật tự từ ngữ trong chuỗi liệt kê.

IV. Phân Tích Diễn Ngôn Tiểu Thuyết Sống Mòn Của Nam Cao

Nghiên cứu diễn ngôn trong tiểu thuyết Sống Mòn, tập trung vào bố cục, quan hệ thời gian, các lớp nhân vật và tính cách của nhân vật chính, Thứ. Phân tích lập luận trong các cuộc bàn luận về việc học và quan hệ nam nữ. Nghiên cứu cách dùng ngôn ngữ của Nam Cao và dấu hiệu ký hiệu học xã hội trong tiểu thuyết.

4.1. Bố Cục Và Thời Gian Trong Diễn Ngôn Tiểu Thuyết Sống Mòn

Nghiên cứu bố cục của Sống mòn và quan hệ thời gian trong truyện. Phân tích tuyến thời gian gắn với nhân vật Thứ trong quan hệ với tuyến thời gian thể hiện trong truyện kể. Đối chiếu tuyến thời gian trong cuộc đời của Thứ với trình tự thời gian được thể hiện trong truyện kể.

4.2. Các Lớp Nhân Vật Trong Diễn Ngôn Tiểu Thuyết Sống Mòn

Nghiên cứu các lớp nhân vật trong Sống mòn. Phân định các lớp xã hội trong Sống mòn. Tổng kết năm lớp nhân vật trong Sống mòn và phân tích tính cách của Thứ – nhân vật chính.

4.3. Lập Luận Và Sử Dụng Ngôn Ngữ Trong Sống Mòn

Phân tích lập luận trong Sống mòn, tập trung vào các cuộc bàn luận về việc học và quan hệ nam nữ. Nghiên cứu cách dùng ngôn ngữ của Nam Cao trong Sống mòn và phân tích một số dấu hiệu ký hiệu học xã hội.

V. Dụng Học và Diễn Ngôn Phê Phán Trong Tác Phẩm Nam Cao

Áp dụng lý thuyết Dụng Học và Diễn Ngôn Phê Phán để phân tích sâu hơn về cách Nam Cao xây dựng nhân vật và diễn đạt ý tưởng. Sự dụng kết hợp hai phương pháp này giúp làm rõ các yếu tố xã hội, chính trị và văn hóa ẩn sau ngôn ngữ của nhân vật.

5.1. Phân Tích Hành Vi Ngôn Ngữ của Nhân Vật trong Nam Cao

Sử dụng Dụng Học để phân tích hành vi ngôn ngữ (speech acts) của các nhân vật trong tác phẩm Nam Cao. Điều này giúp hiểu rõ hơn về ý định, mục đích và hiệu quả của lời thoại trong các bối cảnh cụ thể. Ví dụ, phân tích lời nói dối, lời hứa, lời than vãn,... để khám phá tâm lý nhân vật.

5.2. Diễn Ngôn Phê Phán Giải Mã Quan Điểm Xã Hội Của Nam Cao

Áp dụng Diễn Ngôn Phê Phán để phân tích cách Nam Cao thể hiện quan điểm xã hội thông qua ngôn ngữ của nhân vật. Phương pháp này giúp nhận diện các thành kiến, bất bình đẳng và xung đột quyền lực được ẩn chứa trong lời nói và câu chuyện.

VI. Giá Trị và Ứng Dụng Của Phân Tích Dụng Học và Diễn Ngôn

Phân tích Dụng Học và Diễn Ngôn không chỉ giúp hiểu sâu hơn về tác phẩm Nam Cao mà còn cung cấp công cụ để phân tích ngôn ngữ trong nhiều lĩnh vực khác. Kết quả nghiên cứu có thể ứng dụng trong giảng dạy văn học, ngôn ngữ học, và truyền thông.

6.1. Ứng Dụng Trong Nghiên Cứu và Giảng Dạy Văn Học

Nghiên cứu này cung cấp một phương pháp tiếp cận mới để phân tích tác phẩm văn học, giúp sinh viên và nhà nghiên cứu hiểu sâu hơn về ý nghĩa, cấu trúc và phong cách của tác phẩm. Phân tích Dụng Học và Diễn Ngôn giúp làm rõ các tầng ý nghĩa ẩn sau bề mặt ngôn ngữ.

6.2. Mở Rộng Hiểu Biết Về Ngôn Ngữ và Giao Tiếp Xã Hội

Phân tích Dụng Học và Diễn Ngôn giúp chúng ta hiểu rõ hơn về cách ngôn ngữ được sử dụng trong giao tiếp xã hội. Nghiên cứu này cung cấp cái nhìn sâu sắc về các quy tắc, quy ước và chiến lược ngôn ngữ được sử dụng để đạt được mục tiêu giao tiếp.