Tổng quan nghiên cứu

Ẩn dụ ý niệm là một công cụ tri nhận quan trọng trong ngôn ngữ học tri nhận, giúp con người hiểu và biểu đạt các khái niệm trừu tượng thông qua các hình ảnh cụ thể, sinh động. Trong thơ thiếu nhi, đặc biệt là thơ của nhà thơ Trần Đăng Khoa, ẩn dụ ý niệm không chỉ làm phong phú ngôn ngữ mà còn phản ánh sâu sắc thế giới quan và tâm hồn trẻ thơ. Tập thơ “Góc sân và khoảng trời” của Trần Đăng Khoa, sáng tác khi tác giả mới 10 tuổi, chứa đựng 64 sự vật, hiện tượng thiên nhiên được biểu đạt qua 241 từ ngữ với 284 lần xuất hiện, tạo nên một thế giới thiên nhiên phong phú, sinh động và gần gũi với đời sống trẻ thơ nông thôn Việt Nam.

Mục tiêu nghiên cứu của luận văn là khảo sát, thống kê và phân tích các mô hình ẩn dụ ý niệm thiên nhiên trong thơ thiếu nhi của Trần Đăng Khoa, nhằm làm sáng tỏ đặc điểm thế giới thơ thiếu nhi của ông từ góc nhìn ngôn ngữ học tri nhận. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào tập thơ “Góc sân và khoảng trời” xuất bản năm 1968, phản ánh thế giới thiên nhiên và đời sống nông thôn Việt Nam trong giai đoạn kháng chiến chống Mỹ. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc làm rõ cách thức tổ chức ngôn từ và tư duy thơ của một nhà thơ thiếu nhi tài năng, đồng thời góp phần phát triển nghiên cứu ẩn dụ ý niệm trong văn học thiếu nhi Việt Nam.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên nền tảng lý thuyết ngôn ngữ học tri nhận, đặc biệt là lý thuyết ẩn dụ ý niệm của Lakoff và Johnson. Theo đó, ẩn dụ ý niệm là sự ánh xạ có tính hệ thống giữa miền nguồn (cụ thể, vật chất) và miền đích (trừu tượng), giúp con người tri nhận thế giới. Ba loại ẩn dụ chính được áp dụng gồm:

  • Ẩn dụ cấu trúc (Structural metaphors): Cấu trúc hóa ý niệm miền đích dựa trên miền nguồn, ví dụ như ẩn dụ “Thời gian là vàng”.
  • Ẩn dụ bản thể (Ontological metaphors): Vật thể hóa các khái niệm trừu tượng, giúp con người định hình và hiểu các hiện tượng trừu tượng như vật thể cụ thể.
  • Ẩn dụ định hướng (Orientational metaphors): Tổ chức hệ thống ý niệm dựa trên các hướng không gian như trên-dưới, trước-sau, thể hiện các trạng thái cảm xúc và tư duy.

Ngoài ra, luận văn sử dụng các khái niệm về ý niệm, tính nghiệm thân và mô hình tri nhận để phân tích cách thức con người, đặc biệt là trẻ thơ, nhận thức và biểu đạt thiên nhiên qua ngôn ngữ.

Phương pháp nghiên cứu

Luận văn sử dụng phương pháp nghiên cứu định tính kết hợp định lượng theo quan điểm ngôn ngữ học tri nhận, cụ thể:

  • Nguồn dữ liệu: Tập thơ “Góc sân và khoảng trời” của Trần Đăng Khoa gồm 105 bài thơ, xuất bản năm 1968.
  • Phương pháp thu thập: Thống kê tần số xuất hiện của các từ ngữ biểu đạt thiên nhiên, phân loại các từ ngữ theo nhóm động vật, thực vật, hiện tượng tự nhiên và vật thể tự nhiên.
  • Phương pháp phân tích:
    • Phân tích ngữ nghĩa – tri nhận của các từ ngữ biểu đạt thiên nhiên.
    • Xác lập mối tương ứng giữa miền nguồn CON NGƯỜI và miền đích THIÊN NHIÊN.
    • Lập mô hình cấu trúc ẩn dụ ý niệm thiên nhiên trong thơ thiếu nhi.
  • Timeline nghiên cứu: Nghiên cứu được thực hiện trong năm 2023, tập trung khảo sát và phân tích toàn bộ tập thơ, kết hợp tham khảo các công trình lý thuyết về ngôn ngữ học tri nhận và ẩn dụ ý niệm.

Cỡ mẫu là toàn bộ tập thơ 105 bài, lựa chọn phương pháp phân tích ngôn ngữ học tri nhận nhằm làm rõ cơ chế ẩn dụ ý niệm trong thơ thiếu nhi, phù hợp với mục tiêu nghiên cứu.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Sự phong phú của thế giới thiên nhiên trong thơ thiếu nhi Trần Đăng Khoa:
    Tập thơ “Góc sân và khoảng trời” đề cập đến 64 sự vật, hiện tượng thiên nhiên với 241 từ ngữ biểu đạt và 284 lần xuất hiện. Trong đó, có 24 từ ngữ chỉ động vật, 26 từ ngữ chỉ thực vật, 8 từ ngữ chỉ hiện tượng tự nhiên và 6 từ ngữ chỉ vật thể tự nhiên. Ví dụ, từ “ông trăng” xuất hiện 38 lần, thể hiện sự gần gũi và thân thiết của thiên nhiên với tuổi thơ.

  2. Các hình thức ngôn ngữ biểu đạt thiên nhiên chủ yếu gồm từ xưng hô, từ chỉ bộ phận cơ thể và từ chỉ hoạt động, trạng thái, tính chất:

    • Từ xưng hô xuất hiện 72 lần, tạo sự nhân hóa và gần gũi với thiên nhiên (ví dụ: ông, cô, chú).
    • Từ chỉ bộ phận cơ thể chiếm 42,5% trong nhóm động vật và 40% trong nhóm thực vật, như đầu, tay, răng, mắt.
    • Từ chỉ hoạt động, trạng thái, tính chất chiếm 38,8% trong nhóm động vật và 32,6% trong nhóm thực vật, như vui chơi, vẫy gọi, nhảy múa.

  3. Mô hình ẩn dụ ý niệm THIÊN NHIÊN LÀ CON NGƯỜI được thể hiện rõ qua các ẩn dụ bộ phận:

    • Thiên nhiên được nhân hóa thành người thân, ví dụ cây đa gọi, vẫy, nuôi già; con trâu cười, răng sún, chân giậm.
    • Bộ phận cơ thể thiên nhiên tương ứng với bộ phận cơ thể con người, như “mắt na hé mở”, “đôi mắt tròn” của gà, “đuôi mừng ngoáy tít” của chó.
    • Hoạt động, trạng thái thiên nhiên được gán cho hoạt động, trạng thái con người, ví dụ “gió chị khoác chiếc áo xanh”, “mây áo trắng đến nhà cô”.

  4. Tính nghiệm thân và sự gắn bó mật thiết giữa con người và thiên nhiên trong thơ:
    Qua các ẩn dụ ý niệm, thế giới thiên nhiên không chỉ là cảnh vật vô tri mà trở thành một phần của thế giới con người, phản ánh sự hòa hợp, bình đẳng và tình yêu thương giữa con người và thiên nhiên trong tâm hồn trẻ thơ.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu cho thấy, ẩn dụ ý niệm trong thơ thiếu nhi Trần Đăng Khoa không chỉ là biện pháp tu từ mà còn là công cụ tri nhận sâu sắc, phản ánh cách thức trẻ thơ nhận thức và cảm nhận thế giới xung quanh. Việc sử dụng từ xưng hô và từ chỉ bộ phận cơ thể để nhân hóa thiên nhiên tạo nên sự gần gũi, thân thiện, giúp trẻ dễ dàng đồng cảm và hình dung thiên nhiên như người thân trong gia đình.

So sánh với các nghiên cứu về ẩn dụ ý niệm trong thơ thiếu nhi khác, luận văn khẳng định tính đặc thù của thơ Trần Đăng Khoa ở chỗ tác giả đã thể hiện một thế giới thiên nhiên đa dạng, sinh động và giàu cảm xúc ngay từ khi còn rất nhỏ tuổi. Các biểu đồ tần số từ ngữ và bảng phân loại từ ngữ minh họa rõ nét sự phong phú và đa dạng của thế giới thiên nhiên trong thơ.

Ý nghĩa của nghiên cứu nằm ở việc làm sáng tỏ cơ chế ẩn dụ ý niệm trong thơ thiếu nhi, góp phần nâng cao hiểu biết về tư duy thơ và ngôn ngữ thơ của Trần Đăng Khoa, đồng thời mở rộng ứng dụng lý thuyết ngôn ngữ học tri nhận trong nghiên cứu văn học thiếu nhi Việt Nam.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Phát triển chương trình giáo dục ngôn ngữ và văn học thiếu nhi dựa trên ẩn dụ ý niệm:
    Đề xuất các hoạt động học tập giúp trẻ nhận biết và sử dụng ẩn dụ ý niệm trong ngôn ngữ, nhằm phát triển tư duy sáng tạo và khả năng biểu đạt. Thời gian thực hiện: 1-2 năm; chủ thể: các trường tiểu học và trung tâm giáo dục.

  2. Tổ chức các hội thảo, tọa đàm chuyên sâu về ẩn dụ ý niệm trong thơ thiếu nhi:
    Mục tiêu nâng cao nhận thức của giáo viên, nhà nghiên cứu và phụ huynh về vai trò của ẩn dụ trong phát triển ngôn ngữ và tư duy trẻ em. Thời gian: hàng năm; chủ thể: các viện nghiên cứu, trường đại học.

  3. Biên soạn tài liệu tham khảo và sách giáo khoa tích hợp lý thuyết ẩn dụ ý niệm:
    Tạo nguồn tài liệu chuẩn mực cho giảng dạy và nghiên cứu về thơ thiếu nhi, đặc biệt là thơ của Trần Đăng Khoa. Thời gian: 2-3 năm; chủ thể: nhà xuất bản giáo dục, các nhà nghiên cứu.

  4. Khuyến khích nghiên cứu đa ngành về ẩn dụ ý niệm trong văn học thiếu nhi:
    Kết hợp ngôn ngữ học, tâm lý học, giáo dục để mở rộng hiểu biết về ảnh hưởng của ẩn dụ đến phát triển nhận thức và cảm xúc trẻ em. Thời gian: liên tục; chủ thể: các trung tâm nghiên cứu đa ngành.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên và nhà giáo dục:
    Giúp hiểu sâu về cách thức ẩn dụ ý niệm vận hành trong thơ thiếu nhi, từ đó áp dụng hiệu quả trong giảng dạy ngôn ngữ và văn học cho học sinh tiểu học.

  2. Nhà nghiên cứu ngôn ngữ học và văn học:
    Cung cấp cơ sở lý thuyết và dữ liệu thực tiễn để phát triển các nghiên cứu tiếp theo về ẩn dụ ý niệm, ngôn ngữ học tri nhận và thơ thiếu nhi Việt Nam.

  3. Phụ huynh và người làm công tác giáo dục gia đình:
    Hiểu được vai trò của ẩn dụ trong phát triển tư duy và cảm xúc của trẻ, từ đó hỗ trợ con em mình trong việc tiếp cận và yêu thích thơ ca.

  4. Sinh viên ngành Ngôn ngữ học, Văn học và Giáo dục:
    Là tài liệu tham khảo quý giá cho các khóa luận, luận văn và nghiên cứu chuyên sâu về ngôn ngữ học tri nhận, ẩn dụ ý niệm và văn học thiếu nhi.

Câu hỏi thường gặp

  1. Ẩn dụ ý niệm là gì và tại sao nó quan trọng trong thơ thiếu nhi?
    Ẩn dụ ý niệm là sự ánh xạ giữa miền nguồn cụ thể và miền đích trừu tượng, giúp trẻ hiểu và biểu đạt các khái niệm phức tạp qua hình ảnh gần gũi. Trong thơ thiếu nhi, nó làm cho ngôn ngữ trở nên sinh động, dễ hiểu và giàu cảm xúc, kích thích tư duy sáng tạo của trẻ.

  2. Tại sao chọn tập thơ “Góc sân và khoảng trời” để nghiên cứu?
    Tập thơ được sáng tác khi Trần Đăng Khoa mới 10 tuổi, phản ánh thế giới thiên nhiên và đời sống nông thôn Việt Nam một cách chân thực, sinh động. Đây là nguồn dữ liệu phong phú để khảo sát ẩn dụ ý niệm trong thơ thiếu nhi.

  3. Phương pháp phân tích ẩn dụ ý niệm trong luận văn là gì?
    Luận văn sử dụng phương pháp thống kê tần số từ ngữ, phân loại từ ngữ theo nhóm, kết hợp phân tích ngữ nghĩa – tri nhận và lập mô hình cấu trúc ẩn dụ dựa trên lý thuyết ngôn ngữ học tri nhận.

  4. Ẩn dụ ý niệm THIÊN NHIÊN LÀ CON NGƯỜI được thể hiện như thế nào trong thơ?
    Thiên nhiên được nhân hóa qua từ xưng hô, bộ phận cơ thể và hoạt động, trạng thái của con người. Ví dụ, “ông trăng” nhoẻn miệng cười, “gió chị” khoác áo xanh, “cây đa” gọi và vẫy.

  5. Nghiên cứu này có thể ứng dụng như thế nào trong giáo dục?
    Giúp giáo viên thiết kế bài giảng sinh động, phát triển tư duy ngôn ngữ và cảm xúc cho học sinh. Đồng thời, hỗ trợ phụ huynh và nhà giáo dục hiểu rõ hơn về cách trẻ tiếp nhận và biểu đạt thế giới qua thơ ca.

Kết luận

  • Luận văn lần đầu tiên hệ thống hóa và phân tích ẩn dụ ý niệm thiên nhiên trong thơ thiếu nhi Trần Đăng Khoa, làm rõ đặc điểm tư duy và ngôn ngữ thơ của tác giả khi còn nhỏ tuổi.
  • Thế giới thiên nhiên trong tập thơ “Góc sân và khoảng trời” rất phong phú với 64 sự vật, hiện tượng và 241 từ ngữ biểu đạt, phản ánh sự gắn bó mật thiết giữa con người và thiên nhiên.
  • Mô hình ẩn dụ ý niệm THIÊN NHIÊN LÀ CON NGƯỜI được thể hiện qua các ẩn dụ bộ phận, hoạt động và trạng thái, tạo nên sự nhân hóa sinh động và gần gũi.
  • Nghiên cứu góp phần phát triển lý thuyết ngôn ngữ học tri nhận trong lĩnh vực văn học thiếu nhi và mở ra hướng ứng dụng trong giáo dục ngôn ngữ.
  • Đề xuất các giải pháp giáo dục và nghiên cứu đa ngành nhằm phát huy vai trò của ẩn dụ ý niệm trong phát triển tư duy và ngôn ngữ trẻ em.

Hành động tiếp theo: Khuyến khích các nhà nghiên cứu và giáo viên áp dụng kết quả nghiên cứu vào thực tiễn giảng dạy và phát triển chương trình giáo dục ngôn ngữ cho thiếu nhi.