Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh hội nhập toàn cầu, dịch thuật giữ vai trò quan trọng trong việc chuyển tải văn hóa và tri thức giữa các ngôn ngữ, đặc biệt trong lĩnh vực văn học. Tại Việt Nam, tỷ lệ sách dịch chiếm khoảng 90% trong ngành xuất bản, tuy nhiên chất lượng các bản dịch vẫn còn nhiều hạn chế, gây ảnh hưởng đến trải nghiệm người đọc và sự phát triển của ngành dịch thuật. Luận văn này tập trung nghiên cứu so sánh hai bản dịch tiếng Việt của tác phẩm kinh điển The Picture of Dorian Gray của Oscar Wilde, do hai dịch giả Thien Luong và Nguyen Tuan Linh thực hiện, nhằm làm rõ sự khác biệt và tương đồng trong cách chuyển ngữ các cấu trúc ngữ pháp và biểu đạt văn học.

Mục tiêu nghiên cứu là phân tích sự khác biệt trong việc dịch các mệnh đề quan hệ, đại từ nhân xưng, thành ngữ và thuật ngữ nước ngoài giữa hai bản dịch, từ đó rút ra những bài học quý giá cho người học và thực hành dịch thuật. Nghiên cứu được thực hiện trong phạm vi hai bản dịch chính thức xuất bản tại Việt Nam trong giai đoạn 2018-2019, dựa trên nguyên bản tiếng Anh xuất bản năm 1891. Ý nghĩa của nghiên cứu thể hiện qua việc góp phần nâng cao nhận thức về kỹ thuật dịch thuật văn học, đồng thời hỗ trợ cải thiện chất lượng bản dịch trong ngành xuất bản Việt Nam.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết dịch thuật hiện đại và truyền thống, bao gồm:

  • Lý thuyết dịch thuật ngôn ngữ học của Catford, nhấn mạnh các cấp độ ngữ pháp (câu, mệnh đề, nhóm từ, từ, tiểu từ) và các loại dịch (toàn phần, hạn chế; theo cấp bậc ngữ pháp).
  • Thuyết đối chiếu dịch thuật (contrastive analysis) giữa tiếng Anh và tiếng Việt, dựa trên các nghiên cứu của Nguyen Dang Liem và các học giả khác, làm rõ sự khác biệt cấu trúc ngữ pháp và cú pháp giữa hai ngôn ngữ.
  • Lý thuyết dịch thuật văn học, tập trung vào sự cân bằng giữa giữ nguyên cấu trúc gốc (foreignization) và làm cho bản dịch gần gũi với văn hóa đích (domestication), theo quan điểm của Nida, Bassnett và Ho Dac Tuc.
  • Khái niệm đơn vị tương đương trong văn xuôi, đề xuất lựa chọn đơn vị tương đương không chỉ ở cấp câu mà còn ở cấp đoạn hoặc phong cách văn học tổng thể để bảo toàn giá trị thẩm mỹ của tác phẩm.

Các khái niệm chính được phân tích gồm: mệnh đề quan hệ, đại từ nhân xưng, thành ngữ, thuật ngữ nước ngoài, và sự khác biệt văn hóa trong dịch thuật.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp phân tích đối chiếu dựa trên dữ liệu thực nghiệm (corpus-based methodology). Dữ liệu gồm nguyên bản tiếng Anh The Picture of Dorian Gray (khoảng 78.880 từ) và hai bản dịch tiếng Việt chính thức của Thien Luong (2019) và Nguyen Tuan Linh (2018). Phương pháp chọn mẫu thuận tiện (convenient sampling) được áp dụng do tính khả thi và tính đại diện của các bản dịch.

Quá trình thu thập dữ liệu được thực hiện thủ công, sử dụng công cụ tìm kiếm từ khóa trong phần mềm xử lý văn bản để xác định các cấu trúc mệnh đề quan hệ, đại từ nhân xưng, thành ngữ và thuật ngữ nước ngoài. Phân tích dữ liệu theo phương pháp định tính, so sánh cách dịch của hai dịch giả trên từng tiêu chí cụ thể, đồng thời đánh giá ưu nhược điểm dựa trên tính chính xác, tự nhiên và bảo toàn phong cách văn học.

Timeline nghiên cứu kéo dài từ tháng 10/2019 đến tháng 4/2020, với các bước chính gồm thu thập dữ liệu, phân loại, phân tích và viết báo cáo.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Dịch mệnh đề quan hệ:

    • Dịch giả Thien Luong (T1) giữ nguyên cấu trúc mệnh đề quan hệ bằng cách sử dụng liên từ đầy đủ, thể hiện xu hướng dịch sát nghĩa và bảo toàn cấu trúc gốc (foreignization).
    • Dịch giả Nguyen Tuan Linh (T2) hạn chế sử dụng , chuyển đổi mệnh đề quan hệ thành cụm động từ hoặc cụm tính từ để tăng tính tự nhiên và trôi chảy trong tiếng Việt (domestication).
    • Ví dụ, trong đoạn mở đầu, T1 sử dụng nhiều lần để nối các mệnh đề, trong khi T2 chỉ dùng một lần, giúp câu dịch ngắn gọn và dễ đọc hơn.
    • Tỷ lệ sử dụng trong các mệnh đề quan hệ của T1 cao hơn khoảng 70% so với T2.
  2. Dịch đại từ nhân xưng:

    • T1 chọn đại từ trung tính, ít biểu cảm, nhằm giữ sự trang trọng và khách quan.
    • T2 sử dụng đại từ thân mật, gần gũi hơn, tạo cảm xúc và sự gắn kết với người đọc.
    • Ví dụ, T1 dùng y hoặc huân tước trong khi T2 dùng hoặc ngài, thể hiện sự khác biệt rõ rệt về phong cách dịch.
    • Sự khác biệt này ảnh hưởng đến cảm nhận về nhân vật và không khí tác phẩm.
  3. Dịch thành ngữ và biểu đạt văn hóa:

    • Cả hai dịch giả đều gặp khó khăn trong việc chuyển tải nghĩa bóng của thành ngữ do đặc thù văn hóa khác biệt.
    • T1 có xu hướng dịch sát nghĩa, giữ nguyên cấu trúc, đôi khi gây khó hiểu.
    • T2 áp dụng kỹ thuật thay thế bằng thành ngữ tương đương trong tiếng Việt hoặc diễn giải nghĩa, giúp người đọc dễ tiếp nhận hơn.
    • Ví dụ, thành ngữ a fish rots from the head down được T2 dịch thành nhà dột từ nóc, một thành ngữ phổ biến trong tiếng Việt.
  4. Dịch thuật ngữ nước ngoài:

    • T1 thường giữ nguyên thuật ngữ gốc hoặc dịch sát nghĩa, nhằm bảo tồn yếu tố văn hóa nước ngoài.
    • T2 có xu hướng chuyển hóa thuật ngữ thành từ ngữ phổ thông hơn hoặc giải thích thêm để phù hợp với độc giả Việt Nam.
    • Ví dụ, tên riêng Fratricide được T1 dịch thành tội giết anh em, trong khi T2 giữ nguyên tên gốc.

Thảo luận kết quả

Sự khác biệt trong cách dịch mệnh đề quan hệ phản ánh hai trường phái dịch thuật: T1 theo hướng bảo toàn cấu trúc và phong cách nguyên tác, phù hợp với độc giả chuyên sâu hoặc học thuật; T2 hướng tới sự tự nhiên, dễ hiểu, phù hợp với độc giả phổ thông. Việc sử dụng đại từ nhân xưng cũng ảnh hưởng đến sắc thái nhân vật và cảm xúc người đọc, cho thấy tầm quan trọng của yếu tố văn hóa trong dịch thuật.

Kỹ thuật dịch thành ngữ và thuật ngữ nước ngoài của T2 có ưu thế trong việc tạo sự gần gũi và dễ tiếp nhận, tuy nhiên có thể làm mất đi phần nào giá trị văn hóa gốc. Ngược lại, T1 giữ được tính nguyên bản nhưng đôi khi gây khó hiểu hoặc khô cứng.

Kết quả nghiên cứu phù hợp với các lý thuyết dịch thuật về domestication và foreignization, đồng thời bổ sung bằng chứng thực tiễn về cách thức dịch thuật văn học phức tạp giữa tiếng Anh và tiếng Việt. Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ so sánh tần suất sử dụng trong mệnh đề quan hệ, bảng phân loại đại từ nhân xưng và kỹ thuật dịch thành ngữ để minh họa rõ nét hơn.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Khuyến khích dịch giả kết hợp linh hoạt giữa bảo toàn cấu trúc và làm tự nhiên hóa câu dịch nhằm vừa giữ được phong cách tác giả vừa đảm bảo sự dễ hiểu cho độc giả, đặc biệt trong dịch thuật văn học.
  2. Tăng cường đào tạo về dịch thuật văn học, tập trung vào kỹ năng xử lý mệnh đề quan hệ và thành ngữ, giúp dịch giả nhận diện và vận dụng các kỹ thuật dịch phù hợp với từng ngữ cảnh.
  3. Phát triển các tài liệu tham khảo và từ điển chuyên ngành dịch thuật tiếng Anh - Việt, đặc biệt về thuật ngữ văn học và thành ngữ, nhằm hỗ trợ dịch giả trong việc lựa chọn từ ngữ chính xác và phù hợp.
  4. Khuyến khích nghiên cứu sâu hơn về ảnh hưởng văn hóa trong dịch thuật, nhằm nâng cao nhận thức về sự khác biệt văn hóa và cách thức chuyển tải hiệu quả trong bản dịch.
  5. Thời gian thực hiện các giải pháp trên nên được triển khai trong vòng 1-2 năm, với sự phối hợp giữa các trường đại học, nhà xuất bản và các tổ chức dịch thuật chuyên nghiệp.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Dịch giả và biên tập viên trong ngành dịch thuật văn học: Nghiên cứu cung cấp các phân tích chi tiết về kỹ thuật dịch, giúp nâng cao chất lượng bản dịch và phát triển kỹ năng nghề nghiệp.
  2. Sinh viên và học viên ngành Ngôn ngữ Anh, Dịch thuật: Luận văn là tài liệu tham khảo quý giá cho việc học tập và nghiên cứu về dịch thuật văn học, đặc biệt về dịch tiếng Anh sang tiếng Việt.
  3. Nhà xuất bản và biên tập viên sách: Hiểu rõ các phương pháp dịch thuật và sự khác biệt trong bản dịch giúp lựa chọn bản dịch phù hợp với đối tượng độc giả và mục tiêu xuất bản.
  4. Nhà nghiên cứu ngôn ngữ và văn hóa: Cung cấp góc nhìn sâu sắc về sự tương tác giữa ngôn ngữ, văn hóa và dịch thuật, hỗ trợ các nghiên cứu liên ngành về ngôn ngữ học ứng dụng và văn hóa học.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tại sao lại chọn so sánh hai bản dịch của Thien Luong và Nguyen Tuan Linh?
    Hai bản dịch này là những phiên bản gần đây nhất và được đánh giá là đầy đủ nhất của tác phẩm The Picture of Dorian Gray tại Việt Nam, đại diện cho hai phong cách dịch thuật khác biệt, giúp phân tích sâu sắc về kỹ thuật dịch.

  2. Mệnh đề quan hệ trong tiếng Anh khó dịch sang tiếng Việt như thế nào?
    Tiếng Việt không có cấu trúc mệnh đề quan hệ tương đương mà thường dùng liên từ hoặc chuyển đổi thành cụm từ khác, gây khó khăn trong việc giữ nguyên cấu trúc và ý nghĩa gốc.

  3. Làm thế nào để dịch thành ngữ hiệu quả giữa hai ngôn ngữ có nền văn hóa khác nhau?
    Dịch giả có thể sử dụng kỹ thuật thay thế bằng thành ngữ tương đương trong tiếng Việt hoặc diễn giải nghĩa, tránh dịch sát nghĩa gây khó hiểu, đồng thời cân nhắc giữ lại yếu tố văn hóa đặc trưng.

  4. Sự khác biệt trong việc sử dụng đại từ nhân xưng ảnh hưởng thế nào đến bản dịch?
    Đại từ nhân xưng thể hiện mức độ thân mật, trang trọng và cảm xúc, ảnh hưởng đến cách độc giả cảm nhận nhân vật và không khí tác phẩm, do đó cần lựa chọn phù hợp với ngữ cảnh và đối tượng độc giả.

  5. Nghiên cứu này có thể áp dụng cho các tác phẩm văn học khác không?
    Các phương pháp và kết quả nghiên cứu có thể áp dụng rộng rãi cho dịch thuật văn học tiếng Anh sang tiếng Việt, đặc biệt trong việc xử lý cấu trúc ngữ pháp phức tạp và biểu đạt văn hóa.

Kết luận

  • Luận văn đã phân tích chi tiết sự khác biệt trong dịch mệnh đề quan hệ, đại từ nhân xưng, thành ngữ và thuật ngữ nước ngoài giữa hai bản dịch tiếng Việt của The Picture of Dorian Gray.
  • Phát hiện cho thấy hai dịch giả theo hai trường phái dịch thuật khác nhau: bảo toàn cấu trúc gốc và làm tự nhiên hóa câu dịch.
  • Kết quả nghiên cứu góp phần nâng cao nhận thức về kỹ thuật dịch thuật văn học và sự ảnh hưởng của yếu tố văn hóa trong dịch thuật.
  • Đề xuất các giải pháp đào tạo và phát triển tài liệu hỗ trợ dịch thuật nhằm cải thiện chất lượng bản dịch tại Việt Nam.
  • Khuyến khích các nghiên cứu tiếp theo mở rộng phạm vi và đối tượng nghiên cứu để đa dạng hóa góc nhìn về dịch thuật văn học.

Hành động tiếp theo: Các dịch giả, nhà nghiên cứu và nhà xuất bản nên áp dụng kết quả nghiên cứu để nâng cao chất lượng dịch thuật, đồng thời thúc đẩy các chương trình đào tạo chuyên sâu về dịch thuật văn học.