Tổng quan nghiên cứu

Cao nguyên Vân Hòa, thuộc huyện Sơn Hòa, tỉnh Phú Yên, là một trong ba cao nguyên rộng lớn của tỉnh với diện tích khoảng 15.000 ha, dân số khoảng 5.825 người và mật độ dân số trung bình 40 người/km². Vùng cao nguyên này sở hữu nhiều đặc điểm tự nhiên độc đáo về địa chất, địa hình, khí hậu, thổ nhưỡng và sinh vật, tạo nên tiềm năng lớn cho phát triển kinh tế - xã hội, đặc biệt là trong lĩnh vực giáo dục trải nghiệm địa lí cho học sinh trung học phổ thông (THPT). Tuy nhiên, tiềm năng này vẫn chưa được khai thác hiệu quả trong hoạt động giáo dục địa phương.

Luận văn thạc sĩ này nhằm nghiên cứu đặc điểm tự nhiên của cao nguyên Vân Hòa để phục vụ tổ chức hoạt động trải nghiệm địa lí cho học sinh THPT trên địa bàn tỉnh Phú Yên. Mục tiêu cụ thể là xác định cơ sở khoa học về giá trị đặc điểm tự nhiên của cao nguyên, thiết kế các hoạt động trải nghiệm phù hợp với chương trình giáo dục phổ thông mới, đồng thời đề xuất các giải pháp nâng cao hiệu quả dạy học trải nghiệm địa lí. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào ba xã Sơn Xuân, Sơn Long và Sơn Định trong khoảng thời gian từ tháng 10/2020 đến tháng 10/2021, với hoạt động dạy học trải nghiệm được tổ chức từ tháng 3/2021 đến tháng 9/2021.

Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc phát huy tiềm năng tự nhiên của cao nguyên Vân Hòa, góp phần đổi mới phương pháp dạy học địa lí theo hướng phát triển năng lực người học, đồng thời hỗ trợ phát triển kinh tế - xã hội địa phương thông qua giáo dục. Kết quả nghiên cứu cũng cung cấp mẫu giáo án và kế hoạch hoạt động trải nghiệm địa lí, giúp giáo viên địa phương nâng cao chất lượng giảng dạy và học sinh có trải nghiệm thực tế sinh động, góp phần hình thành năng lực và phẩm chất cần thiết.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn vận dụng các lý thuyết và mô hình nghiên cứu sau:

  • Lý thuyết điều kiện tự nhiên và tài nguyên thiên nhiên: Điều kiện tự nhiên được hiểu là các yếu tố môi trường tự nhiên như địa hình, khí hậu, nguồn nước, thổ nhưỡng có ảnh hưởng đến đời sống và sản xuất. Tài nguyên thiên nhiên bao gồm các giá trị vật chất của thiên nhiên cần thiết cho hoạt động kinh tế và xã hội.

  • Lý thuyết cao nguyên và sơn nguyên: Cao nguyên là địa hình miền núi có bề mặt tương đối bằng phẳng, độ cao từ 500m trở lên, có sườn dốc và vách đứng. Sơn nguyên là khu vực núi rộng lớn kết hợp các dãy núi và cao nguyên xen kẽ.

  • Lý thuyết hoạt động trải nghiệm trong giáo dục: Hoạt động trải nghiệm là phương pháp giáo dục giúp học sinh tiếp cận thực tế, vận dụng kiến thức và kỹ năng để giải quyết vấn đề, phát triển năng lực và phẩm chất. Hoạt động này bao gồm nhiều hình thức như tham quan, trò chơi, hội thi, làm việc nhóm, thuyết trình.

  • Quan điểm nghiên cứu hệ thống, tổng hợp, lãnh thổ, sinh thái - bền vững, liên ngành và tiếp cận năng lực: Nghiên cứu được thực hiện theo quan điểm xem xét tổng thể các yếu tố tự nhiên và xã hội trong mối quan hệ tương tác, bảo vệ môi trường và phát triển bền vững, đồng thời gắn kết các ngành khoa học và hướng tới phát triển năng lực người học.

Phương pháp nghiên cứu

  • Nguồn dữ liệu: Sử dụng dữ liệu thứ cấp từ các công trình nghiên cứu, văn bản pháp luật, báo cáo ngành, bản đồ địa chính, tài liệu khoa học và giáo trình. Dữ liệu sơ cấp được thu thập qua khảo sát thực địa tại ba xã Sơn Xuân, Sơn Long, Sơn Định; khảo sát ý kiến 85 giáo viên và 170 học sinh tại 7 trường THPT trên địa bàn tỉnh Phú Yên; phỏng vấn chuyên gia và người dân địa phương.

  • Phương pháp phân tích: Phân tích định tính và định lượng đặc điểm tự nhiên, tài nguyên thiên nhiên, điều kiện kinh tế - xã hội; sử dụng bản đồ, biểu đồ để minh họa phân bố địa hình, khí hậu, thủy văn; áp dụng phương pháp thực nghiệm sư phạm để kiểm chứng hiệu quả các hoạt động trải nghiệm địa lí được thiết kế.

  • Timeline nghiên cứu: Thời gian nghiên cứu từ tháng 10/2020 đến tháng 10/2021, trong đó khảo sát thực địa và thu thập dữ liệu sơ cấp diễn ra từ tháng 11/2020 đến tháng 2/2021; thiết kế và tổ chức hoạt động trải nghiệm từ tháng 3/2021 đến tháng 9/2021; phân tích dữ liệu và hoàn thiện luận văn từ tháng 9/2021 đến tháng 10/2021.

  • Cỡ mẫu và chọn mẫu: Lựa chọn 85 giáo viên và 170 học sinh theo phương pháp chọn mẫu ngẫu nhiên có chủ đích tại các trường THPT đại diện cho địa bàn tỉnh Phú Yên, nhằm đảm bảo tính đại diện và độ tin cậy của kết quả khảo sát.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Đặc điểm địa chất và địa hình: Cao nguyên Vân Hòa có địa chất đa dạng với các hệ tầng Triat - Mang Yang và hệ tầng Jura, cùng các loại đá granít, bazan, cát kết và sét kết. Địa hình cao nguyên có độ cao trên 500m, bề mặt tương đối bằng phẳng xen kẽ đồi núi thấp, tạo điều kiện thuận lợi cho phát triển nông nghiệp và các hoạt động trải nghiệm thực địa. Khoảng 60% diện tích cao nguyên là đất bazan đỏ vàng có độ phì cao, thích hợp cho cây công nghiệp dài ngày.

  2. Khí hậu và thủy văn: Nhiệt độ trung bình năm khoảng 24°C, lượng mưa trung bình năm dao động từ 1.800 đến 2.200 mm, phân bố không đều theo mùa, tạo điều kiện đa dạng cho các hoạt động trải nghiệm ngoài trời. Hệ thống sông suối dày đặc, trong đó sông Ba là tuyến thủy văn chính, cung cấp nguồn nước dồi dào cho sản xuất và sinh hoạt.

  3. Tài nguyên sinh vật và du lịch: Cao nguyên có hệ sinh thái phong phú với nhiều loài động thực vật đặc hữu, đồng thời sở hữu các điểm du lịch sinh thái như thác Hàn, suối đá, vườn Đỏ, trang trại dâu tây và rau thủy canh BB Farm. Các giá trị này tạo nền tảng cho các hoạt động trải nghiệm giáo dục về môi trường và bảo vệ thiên nhiên.

  4. Hiệu quả hoạt động trải nghiệm địa lí: Qua thực nghiệm sư phạm với 76 học sinh lớp 12 tại trường THPT Nguyễn Thị Minh Khai, mức độ thích thú với các hoạt động trải nghiệm đạt trên 85%, kiến thức và kỹ năng địa lí được nâng cao rõ rệt so với nhóm đối chứng. Các hình thức tổ chức như tham quan thực địa, trò chơi giáo dục và thuyết trình nhóm được đánh giá cao về tính hấp dẫn và hiệu quả giáo dục.

Thảo luận kết quả

Đặc điểm tự nhiên đa dạng và phong phú của cao nguyên Vân Hòa không chỉ tạo điều kiện thuận lợi cho phát triển kinh tế nông - lâm nghiệp mà còn là nguồn tài nguyên quý giá phục vụ hoạt động trải nghiệm địa lí cho học sinh THPT. Việc khai thác các yếu tố địa chất, địa hình, khí hậu và sinh vật trong thiết kế hoạt động trải nghiệm giúp học sinh hiểu sâu sắc kiến thức địa lí, phát triển kỹ năng thực hành và ý thức bảo vệ môi trường.

So với các nghiên cứu trước đây tại các địa phương khác như huyện Tuy An, tỉnh Phú Yên, kết quả nghiên cứu này khẳng định tính khả thi và hiệu quả của việc ứng dụng đặc điểm tự nhiên địa phương vào dạy học trải nghiệm địa lí. Việc tổ chức hoạt động trải nghiệm theo hướng đa dạng hình thức, kết hợp giữa lý thuyết và thực tế, phù hợp với chương trình giáo dục phổ thông mới, góp phần nâng cao chất lượng giáo dục địa lí.

Dữ liệu có thể được trình bày qua các biểu đồ nhiệt độ, lượng mưa, bản đồ phân bố địa hình và tài nguyên sinh vật, cũng như bảng khảo sát mức độ hài lòng và kết quả học tập của học sinh, giúp minh họa trực quan và sinh động cho các phát hiện nghiên cứu.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Xây dựng và phổ biến bộ giáo án mẫu về hoạt động trải nghiệm địa lí dựa trên đặc điểm tự nhiên cao nguyên Vân Hòa: Tổ chức tập huấn cho giáo viên địa lí THPT trong tỉnh Phú Yên về thiết kế và tổ chức các hoạt động trải nghiệm phù hợp, nhằm nâng cao năng lực giảng dạy. Thời gian thực hiện trong 6 tháng, chủ thể thực hiện là Sở Giáo dục và Đào tạo phối hợp với các trường THPT.

  2. Phát triển các chương trình tham quan, dã ngoại thực địa kết hợp giáo dục môi trường và bảo tồn thiên nhiên: Tạo điều kiện cho học sinh trải nghiệm thực tế tại các điểm du lịch sinh thái và khu bảo tồn trên cao nguyên Vân Hòa, góp phần nâng cao nhận thức về bảo vệ môi trường. Thời gian triển khai từ năm học 2023-2024, do các trường THPT và các cơ quan quản lý du lịch địa phương phối hợp thực hiện.

  3. Đầu tư cơ sở vật chất và trang thiết bị hỗ trợ dạy học trải nghiệm địa lí: Trang bị thiết bị đo đạc, bản đồ, tài liệu hướng dẫn và phương tiện di chuyển phục vụ các hoạt động trải nghiệm, đảm bảo an toàn và hiệu quả. Thời gian thực hiện trong 1 năm, do Sở Giáo dục và Đào tạo và các trường THPT chủ trì.

  4. Tăng cường phối hợp liên ngành giữa giáo dục, du lịch, nông nghiệp và môi trường: Xây dựng cơ chế phối hợp để khai thác hiệu quả đặc điểm tự nhiên phục vụ giáo dục trải nghiệm, đồng thời phát triển kinh tế địa phương bền vững. Chủ thể thực hiện là UBND tỉnh, các sở ngành liên quan, với lộ trình 2 năm.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên địa lí THPT: Nghiên cứu cung cấp cơ sở khoa học và mẫu giáo án thiết kế hoạt động trải nghiệm địa lí, giúp giáo viên nâng cao chất lượng giảng dạy và đổi mới phương pháp dạy học.

  2. Nhà quản lý giáo dục và các cơ quan chuyên môn: Tham khảo để xây dựng chính sách, chương trình đào tạo và tổ chức các hoạt động trải nghiệm địa lí phù hợp với đặc điểm tự nhiên địa phương.

  3. Sinh viên và nghiên cứu sinh chuyên ngành địa lí tự nhiên và giáo dục: Tài liệu tham khảo quý giá về phương pháp nghiên cứu đặc điểm tự nhiên phục vụ giáo dục trải nghiệm, đồng thời cung cấp ví dụ thực tiễn tại cao nguyên Vân Hòa.

  4. Các tổ chức phát triển du lịch và bảo vệ môi trường: Hiểu rõ giá trị tài nguyên thiên nhiên và tiềm năng phát triển du lịch sinh thái gắn với giáo dục, từ đó phối hợp tổ chức các hoạt động giáo dục và phát triển bền vững.

Câu hỏi thường gặp

  1. Hoạt động trải nghiệm địa lí là gì và tại sao quan trọng?
    Hoạt động trải nghiệm địa lí là phương pháp giáo dục giúp học sinh tiếp cận thực tế, vận dụng kiến thức và kỹ năng để giải quyết vấn đề. Nó quan trọng vì giúp học sinh phát triển năng lực thực hành, tư duy sáng tạo và ý thức bảo vệ môi trường, đồng thời làm tăng sự hứng thú học tập.

  2. Đặc điểm tự nhiên của cao nguyên Vân Hòa có gì nổi bật?
    Cao nguyên Vân Hòa có địa chất đa dạng với đá granít, bazan, địa hình cao nguyên trên 500m, khí hậu nhiệt đới gió mùa với lượng mưa trung bình 1.800-2.200 mm/năm, hệ sinh thái phong phú và nhiều điểm du lịch sinh thái hấp dẫn.

  3. Phương pháp nghiên cứu nào được sử dụng trong luận văn?
    Luận văn sử dụng phương pháp thu thập dữ liệu thứ cấp và sơ cấp, khảo sát thực địa, khảo sát ý kiến giáo viên và học sinh, phỏng vấn chuyên gia, phân tích bản đồ và biểu đồ, cùng với thực nghiệm sư phạm để kiểm chứng hiệu quả hoạt động trải nghiệm.

  4. Làm thế nào để tổ chức hoạt động trải nghiệm địa lí hiệu quả cho học sinh?
    Cần thiết kế hoạt động phù hợp với đặc điểm tự nhiên địa phương, kết hợp đa dạng hình thức như tham quan, trò chơi, làm việc nhóm, thuyết trình; đảm bảo an toàn, có sự hướng dẫn của giáo viên và phối hợp với các cơ quan liên quan.

  5. Ai có thể ứng dụng kết quả nghiên cứu này?
    Giáo viên địa lí, nhà quản lý giáo dục, sinh viên nghiên cứu địa lí và giáo dục, các tổ chức phát triển du lịch và bảo vệ môi trường đều có thể ứng dụng kết quả để nâng cao chất lượng dạy học, xây dựng chương trình giáo dục trải nghiệm và phát triển bền vững địa phương.

Kết luận

  • Luận văn đã xác định và phân tích chi tiết đặc điểm tự nhiên đa dạng của cao nguyên Vân Hòa, làm cơ sở khoa học cho tổ chức hoạt động trải nghiệm địa lí cho học sinh THPT.
  • Thiết kế và thực nghiệm các hoạt động trải nghiệm địa lí phù hợp với chương trình giáo dục phổ thông mới, nâng cao hiệu quả dạy học và sự hứng thú của học sinh.
  • Đề xuất các giải pháp cụ thể nhằm phát huy giá trị đặc điểm tự nhiên trong giáo dục trải nghiệm, góp phần phát triển kinh tế - xã hội địa phương bền vững.
  • Nghiên cứu có ý nghĩa thực tiễn cao, hỗ trợ giáo viên, nhà quản lý và các bên liên quan trong đổi mới phương pháp dạy học địa lí.
  • Khuyến nghị triển khai các hoạt động đào tạo, đầu tư cơ sở vật chất và phối hợp liên ngành để nâng cao chất lượng giáo dục trải nghiệm địa lí tại tỉnh Phú Yên.

Next steps: Triển khai tập huấn giáo viên, xây dựng chương trình tham quan thực địa, đầu tư trang thiết bị hỗ trợ và thiết lập cơ chế phối hợp liên ngành.

Call-to-action: Các cơ quan giáo dục và địa phương cần phối hợp thực hiện các đề xuất nhằm phát huy tối đa tiềm năng đặc điểm tự nhiên cao nguyên Vân Hòa trong giáo dục trải nghiệm địa lí, góp phần nâng cao chất lượng đào tạo và phát triển bền vững vùng miền.