Tổng quan nghiên cứu

Ngân sách nhà nước (NSNN) là công cụ tài chính chủ đạo, đóng vai trò quan trọng trong phát triển kinh tế - xã hội. Trên địa bàn Quận 2, Thành phố Hồ Chí Minh, năm 2019, kế hoạch thu NSNN được giao là 3.290 tỷ đồng, tăng 11,45% so với năm trước, tuy nhiên kết quả thực tế chỉ đạt khoảng 95% kế hoạch thu NSNN và 96% thu ngân sách địa phương (NSĐP). Việc cân đối thu - chi ngân sách gặp nhiều khó khăn do nguồn thu chủ yếu từ các doanh nghiệp nhỏ và siêu nhỏ, nhiều doanh nghiệp tạm ngưng hoạt động hoặc giải thể, cùng với các chính sách miễn, giảm thuế nhằm hỗ trợ doanh nghiệp. Hạ tầng kỹ thuật và xã hội đang trong giai đoạn đầu tư và cải tạo, đòi hỏi chi tiêu ngân sách thường xuyên cao hơn mức trung bình của thành phố.

Nghiên cứu nhằm xác định các nhân tố ảnh hưởng đến quản lý ngân sách hiệu quả trên địa bàn Quận 2, từ đó đề xuất giải pháp nâng cao hiệu quả quản lý ngân sách. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào các cán bộ lãnh đạo, công chức thuộc lĩnh vực tài chính - ngân sách tại các đơn vị trực thuộc UBND Quận 2, với dữ liệu khảo sát thu thập từ tháng 10/2019 đến tháng 2/2020, tổng cộng 146 mẫu. Mục tiêu cụ thể gồm xác định các nhân tố tác động, đo lường mức độ ảnh hưởng và đề xuất giải pháp quản lý ngân sách hiệu quả. Nghiên cứu có ý nghĩa thiết thực trong việc hỗ trợ chính quyền địa phương nâng cao hiệu quả sử dụng nguồn lực tài chính, góp phần phát triển kinh tế - xã hội bền vững.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên hai lý thuyết chính: lý thuyết đại diện và lý thuyết lợi ích công. Lý thuyết đại diện tập trung vào mối quan hệ giữa người ủy quyền (công dân) và đại diện (cán bộ quản lý ngân sách), nhấn mạnh sự cần thiết của trách nhiệm giải trình và minh bạch để đảm bảo đại diện hành động vì lợi ích chung. Lý thuyết lợi ích công nhấn mạnh vai trò của các quy định pháp luật nhằm điều chỉnh các thực tiễn thị trường không hiệu quả, đảm bảo ngân sách được thực hiện theo các quy định nhằm phục vụ lợi ích công cộng.

Nghiên cứu xác định 5 khái niệm chính ảnh hưởng đến quản lý ngân sách hiệu quả: (1) Tổ chức bộ máy nhà nước quản lý ngân sách địa phương; (2) Hệ thống văn bản pháp luật; (3) Năng lực quản lý tài chính của cán bộ, công chức; (4) Đối tượng quản lý; (5) Thông tin và công nghệ thông tin. Mô hình nghiên cứu đề xuất dựa trên sự kết hợp các yếu tố này nhằm đánh giá mức độ ảnh hưởng đến hiệu quả quản lý ngân sách.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp hỗn hợp định tính và định lượng. Giai đoạn định tính gồm tổng hợp lý thuyết, thảo luận nhóm chuyên gia và khảo sát thử với 10 cán bộ công chức nhằm hoàn thiện bảng câu hỏi. Giai đoạn định lượng tiến hành khảo sát 146 cán bộ, công chức thuộc các đơn vị tài chính - ngân sách trên địa bàn Quận 2 từ tháng 10/2019 đến tháng 2/2020.

Phương pháp chọn mẫu thuận tiện, phân tầng theo đơn vị công tác. Dữ liệu được xử lý bằng phần mềm SPSS 20.0, kiểm định độ tin cậy thang đo qua hệ số Cronbach’s Alpha, phân tích nhân tố khám phá (EFA) để xác định cấu trúc nhân tố, phân tích hồi quy tuyến tính bội để đánh giá mức độ ảnh hưởng của các nhân tố đến quản lý ngân sách hiệu quả. Ngoài ra, kiểm định T-Test và ANOVA được sử dụng để phân tích ảnh hưởng của các biến định tính như thâm niên công tác, trình độ học vấn đến biến phụ thuộc. Quy trình nghiên cứu gồm ba bước: nghiên cứu lý thuyết và thiết kế thang đo, nghiên cứu định tính hoàn thiện bảng hỏi, nghiên cứu định lượng thu thập và phân tích dữ liệu.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Ảnh hưởng của đối tượng quản lý: Đây là yếu tố tác động mạnh nhất đến quản lý ngân sách hiệu quả với hệ số hồi quy cao nhất trong mô hình. Các doanh nghiệp và đơn vị dự toán trên địa bàn có ý thức chấp hành nghĩa vụ thuế và kỷ luật tài khóa ảnh hưởng trực tiếp đến hiệu quả quản lý thu chi ngân sách.

  2. Tổ chức bộ máy quản lý ngân sách địa phương: Bộ máy được tổ chức khoa học, phân công nhiệm vụ rõ ràng, phối hợp nhịp nhàng giữa các đơn vị giúp nâng cao hiệu quả quản lý. Yếu tố này có ảnh hưởng đáng kể, chiếm tỷ lệ ảnh hưởng lớn thứ hai.

  3. Hệ thống văn bản pháp luật: Văn bản pháp luật đồng bộ, chi tiết, có chế tài xử phạt nghiêm khắc tạo điều kiện thuận lợi cho việc tuân thủ và thực thi quản lý ngân sách. Yếu tố này có mức độ ảnh hưởng trung bình trong mô hình.

  4. Năng lực quản lý tài chính của cán bộ, công chức: Mặc dù có ảnh hưởng thấp nhất trong các yếu tố nghiên cứu, năng lực quản lý vẫn là nhân tố quan trọng, đặc biệt trong bối cảnh cán bộ thường xuyên biến động và thiếu về số lượng, ảnh hưởng đến chất lượng quản lý ngân sách.

  5. Thông tin và công nghệ thông tin: Việc ứng dụng công nghệ thông tin trong quản lý ngân sách giúp nâng cao tính minh bạch, kiểm soát chi tiêu và hỗ trợ ra quyết định kịp thời, góp phần cải thiện hiệu quả quản lý.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu phù hợp với các nghiên cứu trước đây về vai trò của tổ chức bộ máy và hệ thống pháp luật trong quản lý ngân sách. Việc đối tượng quản lý có ảnh hưởng mạnh nhất phản ánh thực tế tại Quận 2, nơi các doanh nghiệp nhỏ và siêu nhỏ chiếm đa số, ý thức chấp hành nghĩa vụ thuế còn hạn chế. Sự phối hợp chưa nhịp nhàng giữa các cơ quan và năng lực cán bộ còn yếu kém là nguyên nhân làm giảm hiệu quả quản lý ngân sách.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ cột thể hiện mức độ ảnh hưởng tương đối của từng yếu tố, bảng phân tích hồi quy chi tiết hệ số và mức ý nghĩa thống kê. So sánh với các nghiên cứu quốc tế, yếu tố công nghệ thông tin ngày càng được chú trọng, tuy nhiên tại Quận 2, việc ứng dụng còn hạn chế do nguồn lực đầu tư và trình độ cán bộ.

Ý nghĩa của nghiên cứu là cung cấp cơ sở khoa học để chính quyền Quận 2 xây dựng các chính sách nâng cao hiệu quả quản lý ngân sách, đồng thời góp phần hoàn thiện lý thuyết quản lý ngân sách hiệu quả trong bối cảnh địa phương.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường năng lực quản lý tài chính cho cán bộ, công chức: Tổ chức các khóa đào tạo chuyên sâu về nghiệp vụ tài chính, pháp luật ngân sách và kỹ năng ứng dụng công nghệ thông tin, nhằm nâng cao trình độ chuyên môn và năng lực thực thi. Thời gian thực hiện trong 12 tháng, chủ thể là UBND Quận 2 phối hợp với các cơ sở đào tạo.

  2. Hoàn thiện tổ chức bộ máy quản lý ngân sách: Rà soát, sắp xếp lại bộ máy theo hướng tinh gọn, phân công nhiệm vụ rõ ràng, tăng cường phối hợp liên ngành để nâng cao hiệu quả quản lý thu chi ngân sách. Thời gian thực hiện 6-9 tháng, do UBND Quận 2 chủ trì.

  3. Củng cố hệ thống văn bản pháp luật và chế tài: Đề xuất sửa đổi, bổ sung các văn bản pháp luật liên quan đến quản lý ngân sách địa phương, đặc biệt là các quy định về xử phạt vi phạm nhằm tăng tính răn đe và minh bạch. Thời gian thực hiện 12-18 tháng, phối hợp với Sở Tài chính và các cơ quan chức năng.

  4. Đẩy mạnh ứng dụng công nghệ thông tin: Đầu tư hệ thống quản lý tài chính tích hợp, nâng cấp phần mềm quản lý ngân sách, đảm bảo cập nhật thông tin kịp thời, chính xác và minh bạch. Thời gian thực hiện 12 tháng, chủ thể là UBND Quận 2 và các đơn vị công nghệ thông tin.

  5. Nâng cao ý thức và trách nhiệm của đối tượng quản lý: Tăng cường công tác tuyên truyền, hướng dẫn các doanh nghiệp, đơn vị dự toán về nghĩa vụ thuế và kỷ luật tài khóa, đồng thời xây dựng cơ chế giám sát, xử lý nghiêm các vi phạm. Thời gian thực hiện liên tục, do UBND Quận 2 và Cục Thuế Quận 2 phối hợp thực hiện.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cán bộ quản lý tài chính công địa phương: Giúp hiểu rõ các nhân tố ảnh hưởng đến quản lý ngân sách hiệu quả, từ đó áp dụng các giải pháp nâng cao hiệu quả công tác quản lý thu chi ngân sách.

  2. Nhà hoạch định chính sách: Cung cấp cơ sở khoa học để xây dựng, điều chỉnh chính sách tài chính ngân sách phù hợp với thực tiễn địa phương, đặc biệt trong bối cảnh nguồn thu hạn chế và yêu cầu chi tiêu tăng cao.

  3. Giảng viên và nghiên cứu sinh ngành quản lý công, kinh tế: Là tài liệu tham khảo quý giá về phương pháp nghiên cứu hỗn hợp, mô hình lý thuyết và thực tiễn quản lý ngân sách nhà nước cấp quận.

  4. Các tổ chức, doanh nghiệp trên địa bàn Quận 2: Hiểu rõ vai trò và trách nhiệm trong việc thực hiện nghĩa vụ tài chính, từ đó nâng cao ý thức tuân thủ pháp luật, góp phần ổn định nguồn thu ngân sách địa phương.

Câu hỏi thường gặp

  1. Quản lý ngân sách hiệu quả là gì?
    Quản lý ngân sách hiệu quả là khả năng xây dựng, thực hiện và kiểm soát ngân sách nhằm đạt được các mục tiêu tài chính và phát triển kinh tế - xã hội đã đề ra, đảm bảo tính minh bạch, công bằng và tiết kiệm chi phí.

  2. Những nhân tố nào ảnh hưởng mạnh nhất đến quản lý ngân sách hiệu quả tại Quận 2?
    Đối tượng quản lý (doanh nghiệp, đơn vị dự toán) có ảnh hưởng mạnh nhất, tiếp theo là tổ chức bộ máy quản lý ngân sách địa phương, hệ thống văn bản pháp luật và năng lực quản lý tài chính của cán bộ.

  3. Phương pháp nghiên cứu nào được sử dụng trong luận văn?
    Nghiên cứu kết hợp phương pháp định tính (thảo luận nhóm chuyên gia, khảo sát thử) và định lượng (khảo sát 146 mẫu, phân tích EFA, hồi quy tuyến tính bội, kiểm định T-Test và ANOVA) để đảm bảo tính khách quan và độ tin cậy.

  4. Làm thế nào để nâng cao năng lực quản lý tài chính của cán bộ?
    Thông qua đào tạo chuyên môn, bồi dưỡng kỹ năng ứng dụng công nghệ thông tin, cập nhật kiến thức pháp luật và tăng cường trách nhiệm giải trình trong công tác quản lý ngân sách.

  5. Vai trò của công nghệ thông tin trong quản lý ngân sách là gì?
    Công nghệ thông tin giúp nâng cao tính minh bạch, kiểm soát chi tiêu, cung cấp thông tin kịp thời và chính xác, hỗ trợ ra quyết định hiệu quả, từ đó cải thiện quản lý ngân sách nhà nước.

Kết luận

  • Nghiên cứu xác định 5 nhân tố chính ảnh hưởng đến quản lý ngân sách hiệu quả tại Quận 2: đối tượng quản lý, tổ chức bộ máy, hệ thống văn bản pháp luật, năng lực quản lý tài chính và công nghệ thông tin.
  • Đối tượng quản lý có tác động mạnh nhất, cho thấy vai trò quan trọng của ý thức chấp hành nghĩa vụ tài chính của doanh nghiệp và đơn vị dự toán.
  • Phương pháp nghiên cứu kết hợp định tính và định lượng với 146 mẫu khảo sát đảm bảo độ tin cậy và tính thực tiễn của kết quả.
  • Các giải pháp đề xuất tập trung vào nâng cao năng lực cán bộ, hoàn thiện bộ máy quản lý, củng cố pháp luật và ứng dụng công nghệ thông tin.
  • Tiếp theo, cần triển khai các giải pháp trong thực tế, đồng thời mở rộng nghiên cứu sang các quận, huyện khác để so sánh và hoàn thiện mô hình quản lý ngân sách hiệu quả.

Kêu gọi hành động: Các cơ quan quản lý và cán bộ tài chính tại Quận 2 nên áp dụng ngay các giải pháp đề xuất để nâng cao hiệu quả quản lý ngân sách, góp phần phát triển kinh tế - xã hội địa phương bền vững.