Tổng quan nghiên cứu
Lễ hội truyền thống là một phần quan trọng trong di sản văn hóa phi vật thể của Việt Nam, góp phần duy trì bản sắc văn hóa dân tộc và phát triển đời sống tinh thần cộng đồng. Tỉnh Ninh Bình, với hơn 820 ha diện tích tự nhiên và dân số khoảng 2.790 người tại làng Duyên Phúc, xã Khánh Hồng, huyện Yên Khánh, là vùng đất giàu truyền thống văn hóa với nhiều di tích lịch sử và lễ hội đặc sắc. Lễ hội làng Duyên Phúc được tổ chức hàng năm từ ngày 1 đến 3 tháng 3 âm lịch, gắn liền với các di tích như đền thờ Triệu Việt Vương, đền Đông thờ Lã Quang Vinh, chùa và phủ thờ Thánh mẫu Liễu Hạnh.
Mục tiêu nghiên cứu nhằm phân tích, đánh giá thực trạng công tác quản lý lễ hội làng Duyên Phúc từ năm 2012 đến nay, đồng thời đề xuất các giải pháp nâng cao hiệu quả quản lý nhằm bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa truyền thống. Nghiên cứu tập trung trong phạm vi không gian làng Duyên Phúc, xã Khánh Hồng và thời gian khảo sát chủ yếu từ năm 2012 đến 2018.
Ý nghĩa nghiên cứu thể hiện qua việc cung cấp cơ sở khoa học cho các cấp quản lý văn hóa địa phương trong việc tổ chức, bảo tồn và phát huy giá trị lễ hội truyền thống, góp phần nâng cao đời sống văn hóa tinh thần của cộng đồng dân cư, đồng thời thúc đẩy phát triển kinh tế - xã hội bền vững tại địa phương.
Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu
Khung lý thuyết áp dụng
Luận văn dựa trên các lý thuyết và mô hình quản lý văn hóa, di sản văn hóa phi vật thể và quản lý lễ hội truyền thống.
Lý thuyết di sản văn hóa phi vật thể: Theo Luật Di sản văn hóa năm 2001 (sửa đổi 2009), di sản văn hóa phi vật thể bao gồm các tập quán, lễ hội, nghệ thuật trình diễn, tri thức và kỹ năng truyền từ thế hệ này sang thế hệ khác, thể hiện bản sắc cộng đồng. Lễ hội là một thành tố quan trọng trong di sản phi vật thể, vừa mang tính tín ngưỡng vừa là sinh hoạt văn hóa cộng đồng.
Mô hình quản lý lễ hội truyền thống: Quản lý lễ hội bao gồm quản lý nhà nước và sự tham gia của cộng đồng, dựa trên các công cụ pháp luật, tổ chức bộ máy, tuyên truyền giáo dục, huy động nguồn lực và kiểm tra giám sát. Mô hình này nhấn mạnh sự phối hợp giữa các chủ thể như Sở Văn hóa và Thể thao tỉnh, Phòng Văn hóa huyện, Ban tổ chức lễ hội và cộng đồng dân cư.
Khái niệm quản lý văn hóa: Quản lý văn hóa là quá trình tổ chức, điều hành các hoạt động văn hóa nhằm bảo tồn, phát huy giá trị văn hóa truyền thống, đồng thời đáp ứng yêu cầu phát triển xã hội hiện đại. Quản lý lễ hội là một lĩnh vực chuyên biệt trong quản lý văn hóa, đòi hỏi sự kết hợp giữa pháp luật, truyền thống và thực tiễn địa phương.
Ba khái niệm chính được sử dụng trong nghiên cứu gồm: di sản văn hóa phi vật thể, quản lý lễ hội truyền thống và vai trò cộng đồng trong quản lý văn hóa.
Phương pháp nghiên cứu
Nghiên cứu sử dụng phương pháp kết hợp định tính và định lượng nhằm đánh giá toàn diện thực trạng quản lý lễ hội làng Duyên Phúc.
Nguồn dữ liệu: Dữ liệu thứ cấp được thu thập từ các văn bản pháp luật, báo cáo của ngành văn hóa, tài liệu lịch sử địa phương, các công trình nghiên cứu liên quan. Dữ liệu sơ cấp được thu thập qua khảo sát thực địa, phỏng vấn sâu với các cán bộ quản lý, thành viên Ban tổ chức lễ hội, người dân địa phương và quan sát trực tiếp các hoạt động lễ hội.
Cỡ mẫu và chọn mẫu: Khảo sát thực địa được thực hiện với khoảng 100 hộ dân trong làng Duyên Phúc, phỏng vấn 15 cán bộ quản lý và thành viên Ban tổ chức lễ hội. Phương pháp chọn mẫu kết hợp ngẫu nhiên và phi ngẫu nhiên nhằm đảm bảo tính đại diện và chuyên sâu.
Phương pháp phân tích: Dữ liệu được xử lý bằng phương pháp phân tích nội dung đối với tài liệu văn bản và phỏng vấn, kết hợp với phân tích thống kê mô tả các số liệu thu thập được từ khảo sát. Các biểu đồ và bảng số liệu được sử dụng để minh họa kết quả nghiên cứu.
Timeline nghiên cứu: Nghiên cứu được tiến hành trong giai đoạn 2017-2018, tập trung khảo sát thực địa vào các dịp lễ hội năm 2017 và 2018, đồng thời tổng hợp, phân tích dữ liệu và đề xuất giải pháp trong năm 2018.
Kết quả nghiên cứu và thảo luận
Những phát hiện chính
Thành tựu trong công tác quản lý lễ hội: Công tác quản lý lễ hội làng Duyên Phúc đã đạt được nhiều kết quả tích cực. Sở Văn hóa và Thể thao tỉnh Ninh Bình đã ban hành nhiều văn bản chỉ đạo, phối hợp với các cấp chính quyền địa phương tổ chức lễ hội đảm bảo an ninh trật tự và vệ sinh môi trường. Tỷ lệ người dân tham gia lễ hội đạt khoảng 90%, thể hiện sự gắn bó của cộng đồng với lễ hội truyền thống.
Cơ chế phối hợp giữa các chủ thể quản lý: Hệ thống quản lý lễ hội gồm Sở Văn hóa và Thể thao, Phòng Văn hóa huyện Yên Khánh, Ban Văn hóa xã Khánh Hồng và Ban tổ chức lễ hội làng Duyên Phúc hoạt động tương đối hiệu quả. Tuy nhiên, sự phối hợp còn thiếu đồng bộ, dẫn đến một số bất cập trong tổ chức và kiểm tra, giám sát.
Hạn chế trong công tác quản lý: Một số hạn chế được ghi nhận như: nguồn lực tài chính và nhân lực quản lý còn hạn chế (Phòng Gia đình và xây dựng nếp sống văn hóa chỉ có 5 cán bộ, trong đó 1 thạc sĩ), công tác tuyên truyền pháp luật về lễ hội chưa sâu rộng, một số trò chơi dân gian truyền thống bị mai một, và việc tổ chức lễ hội đôi khi còn mang tính hình thức, chưa phát huy hết giá trị văn hóa.
Sự tham gia của cộng đồng: Cộng đồng dân cư là chủ thể quan trọng trong quản lý lễ hội, tuy nhiên mức độ tham gia của các tầng lớp nhân dân còn chưa đồng đều. Khoảng 70% người dân cho biết họ tham gia tích cực vào các hoạt động chuẩn bị và tổ chức lễ hội, nhưng vẫn còn một bộ phận chưa nhận thức đầy đủ về vai trò bảo tồn di sản văn hóa.
Thảo luận kết quả
Kết quả nghiên cứu cho thấy công tác quản lý lễ hội làng Duyên Phúc đã có những bước tiến đáng kể, phù hợp với các chủ trương của Đảng và Nhà nước về bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa phi vật thể. Việc ban hành và thực hiện các văn bản pháp luật như Luật Di sản văn hóa, Nghị định 103/2009/NĐ-CP, Thông tư 15/2015/TT-BVHTTDL đã tạo khung pháp lý vững chắc cho công tác quản lý.
Tuy nhiên, hạn chế về nguồn lực và sự phối hợp giữa các chủ thể quản lý là nguyên nhân chính dẫn đến những bất cập trong tổ chức lễ hội. So sánh với các nghiên cứu về quản lý lễ hội truyền thống tại các địa phương khác, như lễ hội Cổ Loa (Hà Nội), cũng cho thấy tình trạng tương tự về thiếu hụt nhân lực và tài chính, cũng như sự mai một của một số trò chơi dân gian truyền thống.
Việc cộng đồng chưa tham gia đầy đủ vào quản lý lễ hội làm giảm hiệu quả bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa. Điều này phù hợp với quan điểm của các chuyên gia văn hóa về vai trò then chốt của cộng đồng trong quản lý di sản phi vật thể. Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ thể hiện tỷ lệ tham gia của các nhóm dân cư và bảng tổng hợp các hoạt động quản lý lễ hội theo từng chủ thể.
Đề xuất và khuyến nghị
Tăng cường tuyên truyền, giáo dục pháp luật về lễ hội: Triển khai các chương trình tuyên truyền sâu rộng về Luật Di sản văn hóa và các quy định liên quan đến quản lý lễ hội nhằm nâng cao nhận thức cộng đồng. Thời gian thực hiện trong 1-2 năm, chủ thể thực hiện là Sở Văn hóa và Thể thao phối hợp với Phòng Văn hóa huyện.
Nâng cao năng lực cán bộ quản lý lễ hội: Tổ chức các khóa đào tạo, bồi dưỡng chuyên môn, kỹ năng quản lý lễ hội cho cán bộ Phòng Gia đình và xây dựng nếp sống văn hóa, Ban tổ chức lễ hội làng Duyên Phúc. Mục tiêu đạt 100% cán bộ được đào tạo trong vòng 1 năm.
Phát huy vai trò cộng đồng trong quản lý lễ hội: Xây dựng cơ chế trao quyền tự quản, tự quyết cho cộng đồng địa phương, khuyến khích sự tham gia của các tầng lớp nhân dân trong tổ chức và bảo tồn lễ hội. Thời gian triển khai từ 2019-2021, chủ thể là chính quyền xã và Ban tổ chức lễ hội.
Bảo tồn và phát triển các trò chơi dân gian truyền thống: Khôi phục và duy trì các trò chơi dân gian như kéo chữ, múa rồng, múa lân, tổ tôm điếm trong phần hội lễ hội, đồng thời bổ sung các trò chơi phù hợp với xu hướng hiện đại. Chủ thể thực hiện là Ban tổ chức lễ hội phối hợp với các câu lạc bộ văn hóa dân gian địa phương.
Tăng cường nguồn lực tài chính và cơ sở vật chất: Huy động các nguồn lực từ ngân sách nhà nước, cộng đồng và các tổ chức xã hội để đầu tư nâng cấp cơ sở vật chất phục vụ lễ hội, đảm bảo an ninh trật tự và vệ sinh môi trường. Kế hoạch thực hiện trong 3 năm tới, chủ thể là UBND xã và Sở Văn hóa.
Đối tượng nên tham khảo luận văn
Cán bộ quản lý văn hóa các cấp: Luận văn cung cấp cơ sở khoa học và thực tiễn giúp cán bộ nâng cao hiệu quả công tác quản lý lễ hội truyền thống, từ đó xây dựng các chính sách phù hợp.
Nhà nghiên cứu văn hóa và di sản: Tài liệu tham khảo quý giá cho các nghiên cứu về quản lý di sản văn hóa phi vật thể, đặc biệt là lễ hội truyền thống tại các vùng đồng bằng Bắc Bộ.
Cộng đồng dân cư địa phương: Giúp người dân hiểu rõ hơn về giá trị văn hóa của lễ hội, vai trò của mình trong việc bảo tồn và phát huy di sản văn hóa truyền thống.
Các tổ chức phi chính phủ và cơ quan phát triển văn hóa: Cung cấp thông tin để xây dựng các chương trình hỗ trợ, hợp tác phát triển văn hóa bền vững tại địa phương.
Câu hỏi thường gặp
Lễ hội làng Duyên Phúc được tổ chức vào thời gian nào?
Lễ hội diễn ra hàng năm từ ngày 1 đến 3 tháng 3 âm lịch, với các nghi lễ truyền thống và phần hội phong phú, thu hút đông đảo người dân tham gia.Ai là chủ thể chính trong công tác quản lý lễ hội?
Chủ thể chính gồm Sở Văn hóa và Thể thao tỉnh, Phòng Văn hóa huyện Yên Khánh, Ban Văn hóa xã Khánh Hồng và Ban tổ chức lễ hội làng Duyên Phúc, phối hợp với cộng đồng dân cư.Những hạn chế lớn nhất trong quản lý lễ hội hiện nay là gì?
Hạn chế gồm thiếu nguồn lực tài chính và nhân lực, công tác tuyên truyền pháp luật chưa sâu rộng, một số trò chơi dân gian bị mai một và sự tham gia của cộng đồng chưa đồng đều.Vai trò của cộng đồng trong quản lý lễ hội được thể hiện như thế nào?
Cộng đồng là chủ thể quan trọng trong tổ chức, bảo tồn và phát huy giá trị lễ hội, tuy nhiên cần được trao quyền tự quản và nâng cao nhận thức để tham gia hiệu quả hơn.Luật pháp nào điều chỉnh công tác quản lý lễ hội tại Việt Nam?
Luật Di sản văn hóa năm 2001 (sửa đổi 2009), Nghị định 103/2009/NĐ-CP, Thông tư 15/2015/TT-BVHTTDL và các văn bản chỉ đạo của Trung ương và địa phương là cơ sở pháp lý quan trọng cho công tác quản lý lễ hội.
Kết luận
- Luận văn là công trình nghiên cứu đầu tiên đánh giá thực trạng quản lý lễ hội làng Duyên Phúc, xã Khánh Hồng, tỉnh Ninh Bình, làm rõ thành tựu và hạn chế.
- Nghiên cứu khẳng định vai trò quan trọng của lễ hội trong đời sống văn hóa tinh thần cộng đồng, đồng thời chỉ ra sự cần thiết nâng cao hiệu quả quản lý.
- Đề xuất các giải pháp thiết thực như tăng cường tuyên truyền, nâng cao năng lực cán bộ, phát huy vai trò cộng đồng và bảo tồn trò chơi dân gian.
- Kết quả nghiên cứu có giá trị tham khảo cho các cấp quản lý văn hóa, nhà nghiên cứu và cộng đồng địa phương.
- Các bước tiếp theo bao gồm triển khai các giải pháp đề xuất, theo dõi đánh giá hiệu quả và mở rộng nghiên cứu sang các lễ hội truyền thống khác trong tỉnh.
Hành động ngay hôm nay: Các cấp quản lý và cộng đồng cần phối hợp chặt chẽ để bảo tồn và phát huy giá trị lễ hội làng Duyên Phúc, góp phần xây dựng nền văn hóa Việt Nam đậm đà bản sắc và phát triển bền vững.