I. Tính cấp thiết của đề tài
Văn hóa Óc Eo (VHOE) là một phần quan trọng trong lịch sử hình thành và phát triển của vùng đất Nam Bộ. Nền văn hóa này được coi là cơ sở vật chất của nhà nước cổ đại đầu tiên ở Đông Nam Á, cụ thể là vương quốc Phù Nam. Sau hơn bảy thập niên nghiên cứu, diện mạo của VHOE đã dần được làm rõ, từ không gian phân bố đến các đặc trưng văn hóa và niên đại. Nguồn gốc và chủ nhân của VHOE là một vấn đề nghiên cứu quan trọng, được nhiều nhà nghiên cứu quan tâm. Paul Pelliot và George E. Coedes đã chỉ ra rằng văn hóa bản địa hình thành từ thời tiền sử là nền tảng cho sự tiếp nhận và lan tỏa của văn minh Ấn Độ. L. Malleret đã nhận thấy VHOE là sản phẩm của sự kết hợp giữa nhiều yếu tố văn hóa ngoại nhập và truyền thống văn hóa bản địa thông qua thương mại và giao lưu. Những phát hiện khảo cổ học từ nhiều địa bàn khác nhau đã góp phần nhận diện các yếu tố mầm mống cho sự ra đời của VHOE, từ đó làm rõ mối quan hệ giữa giai đoạn đầu của VHOE và các văn hóa tiền sử bản địa.
II. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu
Mục đích của luận án là làm rõ mối quan hệ văn hóa giữa thời kỳ tiền Óc Eo và giai đoạn sớm của VHOE ở Nam Bộ. Cụ thể, luận án sẽ hệ thống hóa toàn bộ tư liệu về tiền Óc Eo và Óc Eo sớm ở vùng Tứ Giác Long Xuyên (TGLX). Nhiệm vụ nghiên cứu bao gồm xác định đặc trưng văn hóa của các di tích tiền Óc Eo, làm rõ quan hệ chuyển tiếp từ thời tiền Óc Eo sang văn hóa Óc Eo, và nhận thức về vai trò của các di tích tiền Óc Eo trong quá trình hình thành VHOE. Đối tượng nghiên cứu là các di tích, di vật tiền Óc Eo và giai đoạn Óc Eo sớm phát hiện ở vùng TGLX, đồng thời so sánh với các di tích, di vật có liên quan ở miền Tây Nam Bộ và khu vực.
III. Đặc điểm địa lý và môi trường vùng Tứ Giác Long Xuyên
Vùng TGLX là một bộ phận cấu thành quan trọng của đồng bằng sông Cửu Long, hình thành từ sự dịch chuyển vỏ trái đất và quá trình bồi tụ. Sự dịch chuyển này đã tạo ra các vùng trũng và khối nâng lớn, góp phần hình thành lòng cho hệ thống sông Cửu Long. Các cụm núi sót ở Nam Bộ cũng hình thành từ quá trình này. Sông Cửu Long đã dịch chuyển xuống phía nam, tạo nên vùng châu thổ rộng lớn. Các bậc thềm biển cổ và lớp phù sa cổ đã định hình vùng đất TGLX, nơi có nhiều di tích khảo cổ học thuộc phạm trù VHOE. Những phát hiện khảo cổ học đã góp phần quan trọng cho nhận thức về nguồn gốc và sự hình thành của VHOE, mặc dù tư liệu hiện nay còn tản mạn và chưa được nghiên cứu đầy đủ.
IV. Phương pháp nghiên cứu
Luận án áp dụng quan điểm duy vật lịch sử và duy vật biện chứng để nhận diện quá trình phát triển văn hóa từ tiền Óc Eo đến giai đoạn sớm của VHOE. Phương pháp nghiên cứu chuyên ngành khảo cổ học được thực hiện thông qua điền dã, khai quật hiện trường và phân loại loại hình. Phương pháp phân tích và tổng hợp được sử dụng để làm rõ mối quan hệ biện chứng giữa các giai đoạn văn hóa. Ngoài ra, phương pháp nghiên cứu liên ngành cũng được áp dụng để xác định niên đại và giải thích các vấn đề văn hóa-cư dân trong quá trình chuyển biến từ tiền Óc Eo sang VHOE.
V. Đóng góp mới về khoa học của luận án
Luận án sẽ hệ thống hóa tư liệu và làm rõ đặc trưng cơ bản của các loại hình di tích-di vật tiền Óc Eo, niên đại và các giai đoạn phát triển từ tiền Óc Eo sang VHOE. Phân tích đặc điểm quá trình phát triển chuyển tiếp từ tiền Óc Eo sang VHOE sẽ làm rõ mối quan hệ giữa giai đoạn tiền Óc Eo và Óc Eo sớm ở Nam Bộ. Kết quả nghiên cứu sẽ góp phần làm rõ lịch sử hình thành và phát triển của đồng bằng châu thổ sông Cửu Long, đồng thời xác lập một truyền thống phát triển và nhận thức đầy đủ về một giai đoạn lịch sử quan trọng của vùng đất Nam Bộ.
