Tổng quan nghiên cứu

Vốn xã hội (VXH) từ lâu đã được công nhận là một nguồn lực quan trọng bên cạnh vốn tài nguyên thiên nhiên, vốn vật thể và vốn con người trong quá trình phát triển kinh tế và xã hội. Theo các nghiên cứu quốc tế, VXH đóng vai trò thiết yếu trong việc thúc đẩy tăng trưởng kinh tế, giảm nghèo và nâng cao phúc lợi xã hội. Tại Việt Nam, từ đầu những năm 2000, VXH được xem là nguồn lực quan trọng nhưng việc đo lường và đánh giá vốn xã hội vẫn còn nhiều thách thức do tính đa chiều và đa hình thức của khái niệm này. Luận văn tập trung nghiên cứu hệ tiêu chí đánh giá VXH phù hợp với bối cảnh Việt Nam hiện nay, dựa trên phân tích các mô hình đo lường VXH trên thế giới như của OECD, Cơ quan Thống kê Australia và Ngân hàng Thế giới.

Mục tiêu nghiên cứu là xây dựng một hệ tiêu chí đo lường VXH phù hợp với thực tiễn Việt Nam, nhằm cung cấp công cụ đánh giá chính xác và hiệu quả vốn xã hội ở cấp độ vi mô. Phạm vi nghiên cứu bao gồm khảo sát các mô hình đo lường VXH tiêu biểu từ năm 2001 đến nay, thu thập dữ liệu sơ cấp tại Việt Nam trong năm 2017 và phân tích số liệu bằng các phương pháp định tính và định lượng. Ý nghĩa nghiên cứu thể hiện qua việc cung cấp cơ sở khoa học cho các chính sách phát huy VXH, góp phần nâng cao hiệu quả phát triển kinh tế - xã hội bền vững.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn áp dụng ba lý thuyết chính để xây dựng hệ tiêu chí đánh giá VXH:

  • Lý thuyết mối liên hệ yếu (Weak Tie Theory) của Granovetter (1973) nhấn mạnh vai trò của các mối quan hệ yếu trong việc cung cấp thông tin mới mẻ và mở rộng mạng lưới xã hội, khác với các mối quan hệ mạnh thường bó hẹp trong nhóm nhỏ.

  • Lý thuyết lỗ hổng cấu trúc (Structural Holes Theory) của Burt (1992) mô tả VXH là cơ hội thông qua mạng lưới trung gian, trong đó người sở hữu nhiều lỗ hổng cấu trúc có lợi thế trong việc kiểm soát thông tin và nguồn lực.

  • Lý thuyết nguồn lực xã hội (Social Resources Theory) của Lin và cộng sự (1999) cho rằng VXH là nguồn lực nằm trong mạng lưới xã hội, bao gồm các nguồn lực cá nhân và xã hội mà cá nhân có thể tiếp cận thông qua các mối quan hệ.

Ba lý thuyết này giúp luận văn phân tích cấu trúc và tri nhận của VXH, đồng thời làm rõ các khái niệm như mạng lưới xã hội, lòng tin, chuẩn mực xã hội, sự tương trợ và sự tham gia xã hội. Các khái niệm chính bao gồm: mạng lưới xã hội, lòng tin xã hội, chuẩn mực hợp tác, sự tương trợ xã hội và hành động tập thể.

Phương pháp nghiên cứu

Luận văn sử dụng phương pháp nghiên cứu hỗn hợp kết hợp định tính và định lượng:

  • Nguồn dữ liệu thứ cấp: Thu thập từ các bài báo khoa học, báo cáo của tổ chức quốc tế như OECD, Ngân hàng Thế giới, Cơ quan Thống kê Australia và Tổng cục Thống kê Việt Nam.

  • Nguồn dữ liệu sơ cấp: Khảo sát bằng bảng hỏi được thiết kế dựa trên hệ tiêu chí đề xuất, thu thập tại các địa bàn Việt Nam trong tháng 4 năm 2017 với cỡ mẫu khoảng 300 người có kinh nghiệm và am hiểu về VXH.

  • Phương pháp chọn mẫu: Mẫu được chọn theo phương pháp chọn mẫu thuận tiện kết hợp với chọn mẫu có chủ đích nhằm đảm bảo tính đại diện cho nhóm nghiên cứu.

  • Phân tích số liệu: Sử dụng phần mềm SPSS 22.0 để thực hiện phân tích nhân tố khám phá (EFA) nhằm xác định cấu trúc thang đo, đồng thời áp dụng mô hình hồi quy cấu trúc PLS-SEM để kiểm định mô hình đo lường VXH.

  • Timeline nghiên cứu: Nghiên cứu lý thuyết và thu thập dữ liệu thứ cấp từ năm 2001 đến 2017; khảo sát và thu thập dữ liệu sơ cấp trong tháng 4 năm 2017; phân tích và hoàn thiện luận văn trong năm 2017.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Xây dựng hệ tiêu chí đo lường VXH phù hợp với Việt Nam: Luận văn đề xuất hệ tiêu chí bao gồm hai khía cạnh chính là cấu trúc VXH (mạng lưới xã hội, sự tham gia xã hội, sự tương trợ xã hội) và tri nhận VXH (lòng tin, chuẩn mực xã hội). Kết quả phân tích EFA cho thấy các biến số trong hệ tiêu chí có hệ số tải nhân tố trên 0.6, đảm bảo tính hợp lệ và độ tin cậy cao với hệ số Cronbach’s alpha trung bình đạt khoảng 0.85.

  2. Đặc điểm vốn xã hội ở Việt Nam: Qua khảo sát sơ bộ, khoảng 70% người tham gia cho biết họ có mạng lưới xã hội đa dạng với sự tham gia tích cực vào các tổ chức cộng đồng và các hoạt động tình nguyện. Tuy nhiên, chỉ khoảng 55% đánh giá mức độ tin cậy trong các mối quan hệ xã hội là cao, phản ánh sự ảnh hưởng của các yếu tố văn hóa và chính trị đặc thù.

  3. Tác động của VXH đến phát triển kinh tế - xã hội: Kết quả mô hình PLS-SEM cho thấy VXH có ảnh hưởng tích cực và có ý nghĩa thống kê đến khả năng tiếp cận tín dụng, hỗ trợ kinh doanh và phát triển cộng đồng với hệ số path coefficient khoảng 0.62 (p < 0.01). So sánh với các nghiên cứu quốc tế, mức độ ảnh hưởng này tương đương hoặc cao hơn một số quốc gia đang phát triển.

  4. Khó khăn trong đo lường VXH tại Việt Nam: Việc thu thập số liệu gặp nhiều khó khăn do thiếu dữ liệu thống kê chính thức và sự đa dạng trong cách hiểu về VXH. Khoảng 40% người được khảo sát cho biết khó trả lời các câu hỏi liên quan đến lòng tin và chuẩn mực xã hội do tính nhạy cảm và phức tạp của vấn đề.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân của các phát hiện trên xuất phát từ đặc điểm văn hóa, chính trị và xã hội Việt Nam, trong đó mạng lưới xã hội truyền thống và các chuẩn mực cộng đồng đóng vai trò quan trọng nhưng cũng bị ảnh hưởng bởi xu hướng chính trị hóa và nhà nước hóa. So với các nghiên cứu của OECD và Ngân hàng Thế giới, hệ tiêu chí đề xuất đã được điều chỉnh phù hợp với bối cảnh Việt Nam, đặc biệt chú trọng đến các yếu tố như sự tham gia xã hội và sự tương trợ xã hội trong cộng đồng.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ phân bố mức độ tham gia xã hội, biểu đồ Cronbach’s alpha cho các thang đo và bảng hệ số tải nhân tố trong phân tích EFA để minh họa tính hợp lệ và độ tin cậy của hệ tiêu chí. Ngoài ra, mô hình PLS-SEM được thể hiện qua sơ đồ cấu trúc với các hệ số path coefficient và mức ý nghĩa thống kê.

Kết quả nghiên cứu góp phần làm rõ bản chất đa chiều của VXH tại Việt Nam, đồng thời cung cấp công cụ đo lường có tính ứng dụng cao cho các nhà hoạch định chính sách và nghiên cứu thực nghiệm trong tương lai.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Phát triển và mở rộng nghiên cứu thực nghiệm về VXH: Khuyến nghị các cơ quan nghiên cứu và trường đại học tiếp tục triển khai khảo sát với quy mô mẫu lớn hơn, đa dạng địa bàn nhằm kiểm chứng và hoàn thiện hệ tiêu chí đo lường VXH trong vòng 3-5 năm tới.

  2. Xây dựng phương thức đo lường VXH thống nhất trên toàn quốc: Bộ Kế hoạch và Đầu tư phối hợp với Tổng cục Thống kê xây dựng bộ công cụ đo lường VXH chuẩn hóa, áp dụng trong các cuộc điều tra dân số và khảo sát xã hội định kỳ, nhằm nâng cao tính nhất quán và khả năng so sánh dữ liệu trong 2 năm tới.

  3. Tăng cường đầu tư hệ thống thống kê và dữ liệu về VXH: Đề nghị Chính phủ và các tổ chức quốc tế hỗ trợ tài chính và kỹ thuật để hoàn thiện hệ thống thu thập, lưu trữ và phân tích dữ liệu VXH, đảm bảo tính sẵn có và tiếp cận dễ dàng cho các nhà nghiên cứu và hoạch định chính sách.

  4. Thúc đẩy phát triển xã hội dân sự và nâng cao nhận thức về VXH: Các tổ chức xã hội, Mặt trận Tổ quốc và các cơ quan truyền thông cần phối hợp tổ chức các chương trình tuyên truyền, đào tạo nhằm nâng cao nhận thức cộng đồng về vai trò và giá trị của VXH, đồng thời khuyến khích sự tham gia tích cực vào các hoạt động xã hội trong vòng 1-2 năm tới.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Nhà hoạch định chính sách: Luận văn cung cấp cơ sở khoa học để xây dựng các chính sách phát huy và đo lường VXH, giúp nâng cao hiệu quả quản lý xã hội và phát triển kinh tế bền vững.

  2. Các nhà nghiên cứu và học giả: Cung cấp khung lý thuyết và phương pháp luận toàn diện về VXH, hỗ trợ nghiên cứu sâu hơn về vốn xã hội trong các lĩnh vực kinh tế, xã hội và phát triển cộng đồng.

  3. Tổ chức phi chính phủ và xã hội dân sự: Giúp hiểu rõ hơn về vai trò của VXH trong việc thúc đẩy sự tham gia cộng đồng, từ đó thiết kế các chương trình can thiệp phù hợp nhằm tăng cường sự gắn kết xã hội.

  4. Doanh nghiệp và nhà quản lý: Tham khảo để khai thác hiệu quả VXH trong phát triển kinh doanh, xây dựng mạng lưới quan hệ và nâng cao năng lực cạnh tranh thông qua các mối quan hệ xã hội bền vững.

Câu hỏi thường gặp

  1. VXH là gì và tại sao nó quan trọng?
    VXH là nguồn lực xã hội được tạo ra từ các mối quan hệ, lòng tin và chuẩn mực xã hội, giúp thúc đẩy hợp tác và phát triển kinh tế - xã hội. Ví dụ, các doanh nghiệp nhỏ ở Hà Nội sử dụng VXH để tiếp cận vốn vay và mở rộng kinh doanh.

  2. Làm thế nào để đo lường VXH một cách chính xác?
    Đo lường VXH cần kết hợp các chỉ tiêu về cấu trúc mạng lưới xã hội và tri nhận như lòng tin, sự tương trợ xã hội. Phương pháp phân tích nhân tố khám phá và mô hình PLS-SEM được sử dụng để xác định thang đo tối ưu.

  3. VXH có tác động như thế nào đến phát triển kinh tế?
    VXH giúp giảm chi phí giao dịch, tăng khả năng tiếp cận tín dụng và hỗ trợ hợp tác kinh doanh, từ đó thúc đẩy tăng trưởng kinh tế bền vững. Nghiên cứu tại Việt Nam cho thấy VXH có ảnh hưởng tích cực với hệ số khoảng 0.62 trong mô hình hồi quy cấu trúc.

  4. Khó khăn khi áp dụng hệ tiêu chí đo lường VXH ở Việt Nam là gì?
    Khó khăn chính là thiếu dữ liệu thống kê chính thức, sự đa dạng trong cách hiểu về VXH và tính nhạy cảm của các câu hỏi liên quan đến lòng tin và chuẩn mực xã hội.

  5. Làm thế nào để phát huy VXH trong cộng đồng?
    Cần tăng cường phát triển xã hội dân sự, nâng cao nhận thức về vai trò của VXH và khuyến khích sự tham gia tích cực vào các hoạt động cộng đồng, đồng thời xây dựng chính sách hỗ trợ và công cụ đo lường hiệu quả.

Kết luận

  • Luận văn đã xây dựng thành công hệ tiêu chí đo lường vốn xã hội phù hợp với bối cảnh Việt Nam, bao gồm các yếu tố cấu trúc và tri nhận.
  • Phương pháp nghiên cứu kết hợp phân tích định tính và định lượng với cỡ mẫu khoảng 300 người đã đảm bảo tính khoa học và thực tiễn của kết quả.
  • VXH có tác động tích cực rõ rệt đến phát triển kinh tế và xã hội, đặc biệt trong việc hỗ trợ tiếp cận tín dụng và phát triển cộng đồng.
  • Khó khăn trong đo lường VXH tại Việt Nam chủ yếu do thiếu dữ liệu thống kê và sự đa dạng trong nhận thức xã hội.
  • Đề xuất các giải pháp phát triển nghiên cứu, xây dựng phương thức đo lường thống nhất, hoàn thiện hệ thống dữ liệu và thúc đẩy xã hội dân sự nhằm phát huy tối đa giá trị của VXH trong tương lai.

Hành động tiếp theo: Các nhà nghiên cứu và cơ quan quản lý nên phối hợp triển khai các nghiên cứu mở rộng, hoàn thiện bộ công cụ đo lường VXH và áp dụng trong các chính sách phát triển kinh tế - xã hội bền vững tại Việt Nam.