I. Tổng Quan Về Văn Hóa Then Tày Lam Vỹ Định Hóa Thái Nguyên
Việt Nam là một quốc gia đa dạng về văn hóa với 54 dân tộc anh em cùng sinh sống. Mỗi dân tộc mang một bản sắc riêng, tạo nên một bức tranh văn hóa phong phú. Thái Nguyên, thuộc vùng văn hóa Việt Bắc, nổi tiếng với những đồi chè và làn điệu dân ca. Trong đó, Then Tày, một hình thức sinh hoạt văn hóa tín ngưỡng độc đáo của dân tộc Tày, đóng vai trò quan trọng. Then không chỉ là một loại hình nghệ thuật mà còn là một phần không thể thiếu trong đời sống tâm linh của người Tày. Đáng chú ý, Định Hóa - Thái Nguyên, thủ đô kháng chiến năm xưa, là một vùng đất giàu truyền thống văn hóa và cách mạng. Nơi đây, Then Tày đã ăn sâu vào tâm hồn của người dân. Dù Then Tày ở Định Hóa đã được nghiên cứu và sưu tầm, vẫn chưa có công trình nghiên cứu chuyên biệt và hệ thống về Văn hóa Then Tày ở Lam Vỹ. Do đó, việc khám phá và bảo tồn Then Tày ở Lam Vỹ là vô cùng cần thiết để di sản này tiếp tục tồn tại và phát triển.
1.1. Vị Trí Địa Lý và Điều Kiện Tự Nhiên Lam Vỹ Định Hóa
Lam Vỹ là một xã phía Đông của huyện Định Hóa, cách thành phố Thái Nguyên 60km về phía Bắc. Là một xã miền núi thuộc vùng sâu, vùng xa của huyện Định Hóa với vùng núi cao, điều kiện giao thông còn khó khăn. Đất đai thuận lợi cho việc phát triển nông, lâm nghiệp. Thiên nhiên bốn mùa ưu đãi tạo điều kiện thuận lợi cho phát triển kinh tế, xã hội cũng như tạo nên những nét đặc trưng riêng về văn hóa vật chất lẫn tinh thần của đồng bào nơi đây.
1.2. Dân Số và Đặc Điểm Kinh Tế Xã Hội Lam Vỹ
Trong xã Lam Vỹ có 20 xóm ,với 4.231 nhân khẩu với 1080 hộ. Dân tộc Tày chiếm 85 % dân số. Dân tộc Tày nơi đây đã gìn giữ được rất nhiều những bản sắc văn hóa độc đáo trong đó có hoạt động Then Tày mà đề tài luận văn quan tâm nên việc tìm hiểu người Tày ở Lam Vỹ, Định Hóa, Thái Nguyên là một việc làm cần thiết. Cũng như người Tày ở vùng Việt Bắc nói chung, người Tày ở Thái Nguyên lấy nông nghiệp trồng trọt với phương thức canh tác ruộng nước kết hợp với gieo trồng trên đất dốc và vườn đồi làm nguồn sống chính.
II. Nguồn Gốc Và Lịch Sử Nghiên Cứu Về Then Tày Ở Thái Nguyên
Văn học dân gian, bao gồm Then Tày, ban đầu được lưu truyền bằng miệng. Trước năm 1945, do hoàn cảnh chiến tranh, chưa có nhiều công trình nghiên cứu trực tiếp về Then. Sau năm 1945, đặc biệt là từ Hội nghị về sưu tầm văn hóa dân gian năm 1964, văn hóa dân gian của các dân tộc thiểu số, bao gồm Then, bắt đầu được quan tâm. Các nhà nghiên cứu đã thực hiện nhiều chuyến đi thực tế để sưu tầm các cuốn sách Then viết bằng chữ Nôm, Tày, Nùng. Đến những năm 1970, Đảng và Nhà nước đầu tư vào việc sưu tầm và nghiên cứu Then. Cuốn sách "Lời hát Then" của Dương Kim Bội (1975) là một trong những công trình đầu tiên giới thiệu về nguồn gốc Then và mối quan hệ giữa Then, Mo, Tào. Dù còn hạn chế, cuốn sách đã đặt nền móng cho các nghiên cứu sau này về di sản văn hóa Then Tày.
2.1. Các Công Trình Nghiên Cứu Tiêu Biểu Về Then Việt Bắc
Cuốn "Mấy vấn đề về Then Việt Bắc" (1978) là công trình đầu tiên nghiên cứu toàn diện về Then, bao gồm nguồn gốc, loại hình, nghệ thuật diễn xướng và yếu tố tâm linh. Cuốn "Sli, lượn, dân ca trữ tình Tày Nùng" (1979) của Vi Hồng so sánh Then với các hình thức tín ngưỡng khác và xem xét mối quan hệ giữa Then với Sli, Lượn. Các công trình này đã góp phần làm sáng tỏ hơn về nguồn gốc Then Tày và vai trò của nó trong văn hóa dân gian.
2.2. Sự Phát Triển Nghiên Cứu Then Tày Trong Những Năm Gần Đây
Cuốn "Then Tứ Bách" của Lục Văn Pảo (1996) giới thiệu quan niệm của người Tày về các loài vật và ngũ cốc. Các công trình của Nguyễn Thị Yên về tín ngưỡng trong lễ hội và Then cấp sắc đã đề cập đến yếu tố tâm linh trong Then. Cuốn "Nét chung và nét riêng của âm nhạc trong diễn xướng Then Tày Nùng" (2004) của Nông Thị Nhình là một nghiên cứu công phu về âm nhạc Then. Bên cạnh đó, có rất nhiều đề tài, luận văn, nghiên cứu khoa học về vấn đề này. Như vậy, ở từng thời điểm khác nhau, từng giai đoạn khác nhau đã có những công trình nghiên cứu về nghệ thuật Then Tày khá công phu và khoa học.
III. Giá Trị Nội Dung Nghệ Thuật Các Dạng Thức Then Tày Định Hóa Thái Nguyên
Then Tày không chỉ là một hình thức văn hóa mà còn là một loại hình nghệ thuật ngôn từ. Các bài hát Then phản ánh hiện thực cuộc sống, thể hiện ước mơ về một cuộc sống no đủ, bình đẳng và hạnh phúc, đồng thời ca ngợi tình yêu thiên nhiên. Nội dung Then Tày thường xoay quanh các nghi lễ quan trọng trong đời người, từ bắc cầu xin hoa đến mừng thọ, tang ma, kỳ yên và cấp sắc. Các bài Then được sử dụng trong các nghi lễ này mang những ý nghĩa và mục đích khác nhau, nhưng đều hướng đến việc cầu mong sự bình an, may mắn và thịnh vượng cho gia đình và cộng đồng. Các biện pháp tu từ phong phú làm tăng thêm giá trị nghệ thuật cho Then Tày.
3.1. Then Trong Nghi Lễ Vòng Đời Người Tày Ở Lam Vỹ
Trong nghi lễ vòng đời người, Then Tày đóng vai trò quan trọng trong việc cầu mong sự bình an và may mắn cho người mới sinh, người trưởng thành và người già. Then được sử dụng trong các lễ cúng mụ, lễ cưới và lễ mừng thọ. Các bài Then trong các nghi lễ này thường có nội dung ca ngợi công ơn của tổ tiên, cầu mong sự che chở của thần linh và chúc phúc cho gia đình. Ví dụ, trong lễ mừng thọ, Then thường được hát để chúc người cao tuổi sống lâu và khỏe mạnh. Các nghi lễ này thể hiện sự gắn kết cộng đồng và tôn trọng các giá trị truyền thống của người Tày.
3.2. Then Trong Các Nghi Lễ Tâm Linh Khác Của Người Tày
Ngoài các nghi lễ vòng đời người, Then Tày còn được sử dụng trong các nghi lễ tâm linh khác, như lễ kỳ yên và lễ cấp sắc. Lễ kỳ yên là lễ cầu mong mùa màng bội thu và cuộc sống bình an. Lễ cấp sắc là lễ công nhận sự trưởng thành của một người đàn ông trong cộng đồng. Trong các nghi lễ này, Then thường được hát để cầu xin sự giúp đỡ của thần linh và tổ tiên. Các bài Then trong các nghi lễ này thường có nội dung ca ngợi sức mạnh của thần linh và cầu mong sự bảo vệ cho cộng đồng. Nghi lễ này giúp cho người Tày có thêm niềm tin vào một cuộc sống tốt đẹp hơn.
IV. Cách Thức Bảo Tồn Phát Huy Giá Trị Di Sản Văn Hóa Then Tày
Việc bảo tồn và phát huy di sản văn hóa Then Tày đòi hỏi sự chung tay của cộng đồng, nhà nước và các tổ chức xã hội. Cần có các chính sách hỗ trợ các nghệ nhân Then, khuyến khích việc truyền dạy Then cho thế hệ trẻ và tạo điều kiện để Then được trình diễn và quảng bá rộng rãi. Đồng thời, cần có các nghiên cứu sâu hơn về Then để hiểu rõ hơn về giá trị văn hóa và lịch sử của Then. Bảo tồn Then Tày không chỉ là bảo tồn một loại hình nghệ thuật mà còn là bảo tồn một phần quan trọng của bản sắc văn hóa dân tộc.
4.1. Vai Trò Của Cộng Đồng Trong Bảo Tồn Then Tày
Cộng đồng đóng vai trò quan trọng trong việc bảo tồn Then Tày. Mỗi người dân cần nâng cao ý thức về giá trị của Then và tham gia vào các hoạt động bảo tồn. Các gia đình nên khuyến khích con cháu học hát Then và tham gia vào các nghi lễ có sử dụng Then. Các cộng đồng nên tổ chức các buổi trình diễn Then và các lớp học hát Then để truyền dạy cho thế hệ trẻ. Sự tham gia tích cực của cộng đồng sẽ giúp Then Tày tiếp tục sống mãi trong lòng người dân.
4.2. Chính Sách Hỗ Trợ Từ Nhà Nước Và Các Tổ Chức
Nhà nước và các tổ chức xã hội cần có các chính sách hỗ trợ các nghệ nhân Then, khuyến khích việc truyền dạy Then cho thế hệ trẻ và tạo điều kiện để Then được trình diễn và quảng bá rộng rãi. Cần có các chương trình hỗ trợ tài chính cho các nghệ nhân Then, các lớp học hát Then và các buổi trình diễn Then. Đồng thời, cần có các chính sách bảo vệ bản quyền cho các tác phẩm Then và ngăn chặn các hành vi xâm phạm đến văn hóa Then Tày.
