Tổng quan nghiên cứu

Phát triển du lịch bền vững gắn với bảo tồn di sản văn hóa là một trong những chủ đề nghiên cứu quan trọng trong bối cảnh toàn cầu hóa và phát triển kinh tế hiện nay. Tại Việt Nam, đặc biệt là thành phố Hội An, tỉnh Quảng Nam, du lịch văn hóa di sản đóng vai trò then chốt trong phát triển kinh tế - xã hội. Hội An, với hơn 1.360 di tích và danh thắng, trong đó có 1.068 nhà cổ, 19 chùa, 43 miếu thờ thần linh, được UNESCO công nhận là Di sản Văn hóa Thế giới từ năm 1999, là một điển hình tiêu biểu cho sự giao thoa văn hóa và bảo tồn kiến trúc đô thị cổ truyền.

Mục tiêu nghiên cứu nhằm đánh giá hiện trạng quản lý, sử dụng di sản văn hóa thế giới phố cổ Hội An phục vụ phát triển du lịch bền vững, phân tích các nguyên nhân tác động và đề xuất các giải pháp nâng cao hiệu quả bảo tồn đồng thời phát triển du lịch. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào khu vực phố cổ Hội An từ năm 2009 đến nay, giai đoạn đánh dấu 10 năm bảo tồn và phát huy giá trị di sản, đồng thời là thời điểm Cù Lao Chàm được công nhận là Khu dự trữ sinh quyển thế giới, mở ra nhiều cơ hội phát triển du lịch bền vững.

Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc cung cấp cơ sở khoa học cho công tác bảo tồn di sản văn hóa, đồng thời thúc đẩy phát triển du lịch bền vững, góp phần nâng cao đời sống người dân địa phương và bảo vệ môi trường sinh thái. Các chỉ số kinh tế du lịch tại Hội An cho thấy sự tăng trưởng ổn định với lượng khách quốc tế đạt 1,7 triệu lượt năm 2014 và doanh thu du lịch tỉnh Quảng Nam đạt khoảng 2.570 tỷ đồng năm 2015, tăng gần 16% so với năm trước, minh chứng cho tiềm năng phát triển bền vững của ngành du lịch địa phương.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết và mô hình phát triển bền vững, phát triển du lịch bền vững và bảo tồn di sản văn hóa.

  • Lý thuyết phát triển bền vững: Được định nghĩa là sự phát triển đáp ứng nhu cầu hiện tại mà không làm tổn hại khả năng đáp ứng nhu cầu của các thế hệ tương lai, bao gồm ba trụ cột kinh tế, xã hội và môi trường. Khung lý thuyết này nhấn mạnh sự hài hòa giữa phát triển kinh tế, bảo vệ môi trường và công bằng xã hội.

  • Lý thuyết phát triển du lịch bền vững: Theo UNWTO, phát triển du lịch bền vững là sự phát triển đáp ứng nhu cầu hiện tại của du khách và cộng đồng địa phương, đồng thời bảo vệ và thúc đẩy cơ hội phát triển cho tương lai, cân bằng các yếu tố kinh tế, xã hội, văn hóa và môi trường.

  • Lý thuyết bảo tồn di sản văn hóa: Di sản văn hóa bao gồm di sản vật thể và phi vật thể, là tài sản quý giá cần được bảo tồn và phát huy để duy trì bản sắc văn hóa và phục vụ phát triển du lịch. Mối quan hệ biện chứng giữa bảo tồn di sản và phát triển du lịch được xem là nền tảng cho sự phát triển bền vững của các khu di sản.

Các khái niệm chính bao gồm: phát triển bền vững, du lịch bền vững, di sản văn hóa vật thể và phi vật thể, bảo tồn di sản, phát triển kinh tế xã hội địa phương.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp kết hợp định tính và định lượng, bao gồm:

  • Thu thập dữ liệu thứ cấp: Tổng hợp số liệu từ các báo cáo của Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch, UBND thành phố Hội An, các tài liệu nghiên cứu trước đây về bảo tồn di sản và phát triển du lịch tại Hội An và Quảng Nam.

  • Thu thập dữ liệu sơ cấp: Khảo sát ý kiến của 160 đối tượng gồm 80 người dân địa phương và 80 khách du lịch bằng bảng hỏi khảo sát với tỷ lệ phiếu hợp lệ 100%. Phỏng vấn sâu các chuyên gia, cán bộ quản lý di sản và du lịch để thu thập quan điểm chuyên môn.

  • Phương pháp quan sát thực địa: Đo đạc, chụp ảnh, ghi chép thực trạng di sản và hoạt động du lịch tại phố cổ Hội An.

  • Phân tích thống kê và tổng hợp: Sử dụng các công cụ thống kê để phân tích số liệu định lượng, kết hợp phân tích hệ thống để nhận diện các yếu tố ảnh hưởng đến bảo tồn và phát triển du lịch.

  • Phương pháp so sánh và dự báo: So sánh thực trạng với các mô hình phát triển du lịch bền vững trong nước và quốc tế, dự báo xu hướng phát triển trong tương lai.

  • Tiếp cận liên ngành, liên vùng: Kết hợp các lĩnh vực văn hóa, lịch sử, kinh tế, môi trường để có cái nhìn toàn diện về phát triển du lịch bền vững gắn với bảo tồn di sản.

Thời gian nghiên cứu tập trung từ năm 2009 đến nay, nhằm đánh giá hiệu quả bảo tồn và phát triển du lịch trong giai đoạn 10 năm sau khi Hội An được UNESCO công nhận là di sản thế giới.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Giá trị đặc sắc của di sản phố cổ Hội An: Hội An là một đô thị cổ được bảo tồn gần như nguyên vẹn với hơn 1.360 di tích, trong đó có 1.068 nhà cổ, nhiều công trình tín ngưỡng và kiến trúc đa dạng mang dấu ấn giao thoa văn hóa Việt - Hoa - Nhật - Phương Tây. Các di tích này không chỉ có giá trị lịch sử mà còn là tài nguyên du lịch đặc sắc thu hút hơn 2,1 triệu lượt khách tham quan năm 2015 tại khu phố cổ và Cù Lao Chàm.

  2. Hiện trạng phát triển du lịch bền vững: Lượng khách du lịch đến Quảng Nam tăng hơn 12 lần từ năm 1999 đến 2014, với doanh thu du lịch tỉnh đạt khoảng 2.570 tỷ đồng năm 2015, tăng gần 16% so với năm trước. Tỷ trọng du lịch trong cơ cấu kinh tế địa phương chiếm 42%, góp phần tạo việc làm và nâng cao đời sống người dân. Tuy nhiên, áp lực lên môi trường và di sản vẫn còn, với một số công trình kiến trúc xuống cấp và sự gia tăng các hoạt động thương mại hóa văn hóa truyền thống.

  3. Đánh giá của cộng đồng và khách du lịch: Khảo sát cho thấy khoảng 85% người dân địa phương nhận thức được vai trò quan trọng của bảo tồn di sản trong phát triển du lịch bền vững. Hơn 78% khách du lịch đánh giá cao giá trị văn hóa và kiến trúc của phố cổ, đồng thời mong muốn các hoạt động du lịch được quản lý tốt hơn để bảo vệ môi trường và di sản.

  4. Nguyên nhân ảnh hưởng đến phát triển bền vững: Các nguyên nhân chính gồm sự gia tăng nhanh chóng lượng khách du lịch gây áp lực lên hạ tầng và môi trường, hạn chế trong công tác quản lý và quy hoạch, thiếu nguồn vốn đầu tư cho bảo tồn, và sự chưa đồng bộ trong tổ chức quản lý giữa các cơ quan liên quan.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu cho thấy sự phát triển du lịch tại Hội An đã mang lại nhiều lợi ích kinh tế xã hội, góp phần nâng cao thu nhập và tạo việc làm cho cộng đồng địa phương. Tuy nhiên, sự gia tăng nhanh chóng của khách du lịch cũng đặt ra thách thức lớn về bảo tồn di sản và bảo vệ môi trường. Các số liệu thống kê về lượng khách và doanh thu du lịch tăng trưởng ổn định khoảng 7-10%/năm phù hợp với tiêu chí phát triển bền vững về kinh tế, nhưng áp lực lên tài nguyên và môi trường cần được kiểm soát chặt chẽ.

So sánh với các nghiên cứu quốc tế về phát triển du lịch bền vững tại các khu di sản thế giới, Hội An cần tăng cường quản lý quy hoạch, nâng cao nhận thức cộng đồng và đa dạng hóa sản phẩm du lịch để giảm thiểu tác động tiêu cực. Việc bảo tồn các giá trị kiến trúc và văn hóa phi vật thể như lễ hội, nghề truyền thống là yếu tố then chốt để duy trì sức hấp dẫn và bản sắc riêng của điểm đến.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ tăng trưởng lượng khách và doanh thu du lịch, bảng đánh giá mức độ hài lòng của cộng đồng và khách du lịch, cũng như bản đồ phân bố các di tích và khu vực chịu áp lực du lịch. Các phân tích này giúp minh họa rõ ràng mối quan hệ giữa phát triển du lịch và bảo tồn di sản, từ đó làm cơ sở đề xuất giải pháp phù hợp.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Hoàn thiện quy hoạch phát triển du lịch bền vững: Cần rà soát, cập nhật quy hoạch tổng thể bảo tồn và phát triển du lịch tại phố cổ Hội An theo hướng cân bằng giữa phát triển kinh tế và bảo vệ di sản. Thời gian thực hiện trong 3-5 năm, do UBND thành phố Hội An phối hợp với các sở ngành liên quan chủ trì.

  2. Tăng cường công tác bảo tồn và phát huy giá trị di sản: Đẩy mạnh đầu tư tu bổ, tôn tạo các công trình kiến trúc cổ, đồng thời bảo vệ các giá trị văn hóa phi vật thể như lễ hội, nghề truyền thống. Khuyến khích sự tham gia của cộng đồng và các tổ chức xã hội trong công tác bảo tồn. Thời gian thực hiện liên tục, ưu tiên giai đoạn 2024-2028.

  3. Huy động vốn đầu tư đa dạng: Kêu gọi đầu tư từ các nguồn ngân sách nhà nước, doanh nghiệp và hợp tác quốc tế để phát triển hạ tầng du lịch, bảo tồn di sản và nâng cao chất lượng dịch vụ. Xây dựng cơ chế ưu đãi, chính sách hỗ trợ đầu tư. Thời gian triển khai trong 2-4 năm tới.

  4. Nâng cao năng lực quản lý và tổ chức: Tăng cường đào tạo, bồi dưỡng cán bộ quản lý di sản và du lịch, xây dựng hệ thống quản lý chuyên nghiệp, minh bạch và hiệu quả. Tăng cường phối hợp liên ngành, liên vùng trong quản lý phát triển du lịch bền vững. Thời gian thực hiện trong 3 năm.

  5. Đa dạng hóa sản phẩm du lịch và xúc tiến quảng bá: Phát triển các sản phẩm du lịch văn hóa, sinh thái, cộng đồng gắn với bảo tồn di sản, tạo trải nghiệm đa dạng cho du khách. Đẩy mạnh hoạt động xúc tiến, quảng bá hình ảnh Hội An trên thị trường quốc tế và trong nước. Thời gian thực hiện liên tục, ưu tiên giai đoạn 2024-2026.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cơ quan quản lý nhà nước về văn hóa và du lịch: Giúp xây dựng chính sách, quy hoạch và kế hoạch phát triển du lịch bền vững gắn với bảo tồn di sản tại các địa phương có di sản văn hóa.

  2. Các nhà nghiên cứu và học giả trong lĩnh vực du lịch và bảo tồn di sản: Cung cấp cơ sở lý luận, dữ liệu thực tiễn và phương pháp nghiên cứu để phát triển các đề tài nghiên cứu tiếp theo.

  3. Doanh nghiệp hoạt động trong ngành du lịch: Hỗ trợ trong việc phát triển sản phẩm du lịch văn hóa, nâng cao chất lượng dịch vụ và thực hiện các hoạt động kinh doanh bền vững.

  4. Cộng đồng dân cư địa phương và các tổ chức xã hội: Nâng cao nhận thức về vai trò của bảo tồn di sản và phát triển du lịch bền vững, từ đó tham gia tích cực vào các hoạt động bảo vệ và phát huy giá trị văn hóa.

Câu hỏi thường gặp

  1. Phát triển du lịch bền vững là gì?
    Phát triển du lịch bền vững là sự phát triển đáp ứng nhu cầu hiện tại của du khách và cộng đồng địa phương mà không làm tổn hại đến khả năng đáp ứng nhu cầu của các thế hệ tương lai, cân bằng các yếu tố kinh tế, xã hội, văn hóa và môi trường.

  2. Tại sao bảo tồn di sản văn hóa lại quan trọng đối với phát triển du lịch?
    Di sản văn hóa là tài nguyên du lịch quý giá, tạo nên bản sắc và sức hấp dẫn riêng cho điểm đến. Bảo tồn di sản giúp duy trì giá trị lịch sử, kiến trúc và văn hóa, đồng thời tạo nguồn thu nhập bền vững cho cộng đồng địa phương.

  3. Những thách thức chính trong phát triển du lịch bền vững tại Hội An là gì?
    Bao gồm áp lực gia tăng lượng khách du lịch gây quá tải hạ tầng, nguy cơ xuống cấp di tích, ô nhiễm môi trường, thương mại hóa văn hóa quá mức và hạn chế trong quản lý, quy hoạch và nguồn vốn đầu tư.

  4. Làm thế nào để cộng đồng địa phương tham gia vào phát triển du lịch bền vững?
    Thông qua nâng cao nhận thức, đào tạo kỹ năng, tạo cơ hội việc làm và tham gia quản lý, cộng đồng có thể bảo vệ tài nguyên, phát triển sản phẩm du lịch cộng đồng và hưởng lợi từ du lịch.

  5. Các giải pháp nào giúp cân bằng giữa phát triển du lịch và bảo tồn di sản?
    Hoàn thiện quy hoạch, tăng cường quản lý, đầu tư bảo tồn, đa dạng hóa sản phẩm du lịch, huy động vốn và nâng cao năng lực quản lý là những giải pháp thiết thực để cân bằng phát triển và bảo tồn.

Kết luận

  • Phố cổ Hội An là di sản văn hóa thế giới với giá trị lịch sử, kiến trúc và văn hóa phi vật thể đặc sắc, là tài nguyên quan trọng cho phát triển du lịch bền vững.
  • Lượng khách du lịch và doanh thu tại Hội An và Quảng Nam tăng trưởng ổn định, góp phần nâng cao đời sống người dân và phát triển kinh tế địa phương.
  • Áp lực từ phát triển du lịch nhanh chóng đặt ra thách thức lớn cho công tác bảo tồn di sản và bảo vệ môi trường.
  • Cần có các giải pháp đồng bộ về quy hoạch, quản lý, đầu tư bảo tồn, đa dạng hóa sản phẩm và nâng cao năng lực quản lý để phát triển du lịch bền vững.
  • Nghiên cứu cung cấp cơ sở khoa học và thực tiễn để các cơ quan quản lý, doanh nghiệp và cộng đồng địa phương phối hợp thực hiện các chính sách phát triển du lịch bền vững gắn với bảo tồn di sản tại Hội An trong giai đoạn tới.

Hành động tiếp theo: Khuyến khích các bên liên quan triển khai các giải pháp đề xuất, tăng cường hợp tác liên ngành và liên vùng, đồng thời tiếp tục nghiên cứu, giám sát để điều chỉnh chính sách phù hợp với thực tiễn phát triển.