Tổng quan nghiên cứu

Vùng đất Vân Sơn, thuộc huyện Triệu Sơn, tỉnh Thanh Hóa, là một khu vực có lịch sử và văn hóa lâu đời, với dân số khoảng 7.256 người và diện tích tự nhiên 1.640,10 ha theo số liệu năm 2010. Vân Sơn nằm ở vị trí chuyển tiếp giữa đồng bằng và trung du miền núi, có địa hình đa dạng với đồng bằng, đồi núi thấp và cao, cùng hệ thống sông ngòi phong phú như sông Nhơm và hồ Vực Bưu. Vùng đất này là nơi hội tụ của nhiều dòng họ lớn như Lê, Nguyễn, Hoàng, Quản, Tô, Đặng, đồng thời lưu giữ nhiều di sản văn hóa vật thể và phi vật thể đặc sắc, trong đó có di tích đền thờ Bà Triệu được xếp hạng di sản văn hóa cấp tỉnh.

Nghiên cứu lịch sử văn hóa vùng đất Vân Sơn nhằm mục tiêu khảo sát toàn diện quá trình hình thành, phát triển và giá trị các di sản văn hóa vật thể và phi vật thể, đồng thời đánh giá thực trạng và đề xuất các giải pháp bảo tồn, phát huy giá trị di sản. Phạm vi nghiên cứu tập trung trên địa bàn xã Vân Sơn với các làng tiêu biểu như Vân Cổn, Hưng Thành, Sơn Phú, Đạt Thành, Tiền Phong, Hương Sơn, trong bối cảnh lịch sử từ thời nhà Lý đến hiện đại. Ý nghĩa nghiên cứu không chỉ góp phần bảo tồn bản sắc văn hóa dân tộc mà còn hỗ trợ phát triển kinh tế - xã hội địa phương, thúc đẩy công nghiệp hóa, hiện đại hóa và hội nhập toàn cầu.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn vận dụng các lý thuyết và mô hình nghiên cứu về văn hóa làng xã Việt Nam, bao gồm:

  • Lý thuyết về văn hóa truyền thống và bản sắc dân tộc: Nhấn mạnh vai trò của các di sản văn hóa vật thể và phi vật thể trong việc duy trì và phát huy bản sắc văn hóa vùng miền.
  • Mô hình khu vực học (Regional Studies): Xem xét vùng đất Vân Sơn như một không gian văn hóa, phân tích mối quan hệ tương tác giữa điều kiện tự nhiên, môi trường xã hội và hoàn cảnh lịch sử để xác định đặc trưng văn hóa vùng đất.
  • Khái niệm di sản văn hóa vật thể và phi vật thể: Bao gồm các công trình kiến trúc, di tích lịch sử, lễ hội, phong tục tập quán, nghệ thuật diễn xướng dân gian, trò chơi dân gian, tín ngưỡng và truyền thuyết.

Các khái niệm chính được làm rõ gồm: di sản văn hóa vật thể (đình làng, đền thờ, nhà thờ họ), di sản văn hóa phi vật thể (lễ hội, nghệ thuật dân gian), truyền thống lịch sử - văn hóa, và quản lý bảo tồn di sản.

Phương pháp nghiên cứu

Luận văn sử dụng phương pháp nghiên cứu kết hợp đa ngành:

  • Phương pháp lịch sử: Phân tích các tài liệu thành văn, gia phả dòng họ, văn bản pháp luật, sắc phong, hương ước, và các công trình nghiên cứu trước đây để tái hiện quá trình hình thành và phát triển vùng đất.
  • Phương pháp điền dã, khảo sát thực địa: Khảo sát các di tích lịch sử, đình làng, đền thờ, từ đường dòng họ tại các làng trong xã Vân Sơn; phỏng vấn các cụ cao niên, người quản lý di tích, người đứng đầu dòng họ để thu thập tư liệu dân gian, truyền thuyết, phong tục tập quán.
  • Phương pháp xã hội học: Thực hiện phỏng vấn, ghi âm nhằm thu thập ý kiến, đánh giá thực trạng bảo tồn và phát huy giá trị di sản.
  • Phương pháp thống kê, so sánh, phân tích tổng hợp: Xử lý số liệu dân cư, diện tích đất, các chỉ tiêu kinh tế - xã hội, so sánh với các vùng lân cận để đánh giá thực trạng và đề xuất giải pháp.

Cỡ mẫu khảo sát thực địa bao gồm các di tích chính tại 6 làng tiêu biểu, phỏng vấn khoảng 30 người có uy tín trong cộng đồng. Thời gian nghiên cứu kéo dài từ năm 2020 đến 2022, đảm bảo tính khách quan và toàn diện.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Lịch sử hình thành và phát triển vùng đất Vân Sơn: Vân Sơn có lịch sử hình thành từ thời nhà Lý (thế kỷ XI), với các làng cổ như Vân Cổn, Hưng Thành, Sơn Phú, Đạt Thành, Tiền Phong, Hương Sơn. Dân cư chủ yếu là các dòng họ Lê, Nguyễn, Hoàng, Đặng, đã khai phá đất đai, xây dựng làng xã phát triển. Năm 2010, dân số xã đạt 7.256 người, diện tích đất nông nghiệp chiếm khoảng 839 ha, đất lâm nghiệp 393 ha.

  2. Di sản văn hóa vật thể phong phú: Đình làng Vân Cổn được xây dựng từ thế kỷ XI, nhiều lần trùng tu, là trung tâm sinh hoạt văn hóa, thờ thành hoàng làng. Ngoài ra còn có các di tích đền thờ Bà Triệu, đền thờ Bà Chúa Liễu Hạnh, nhà thờ họ Lê Quang, Lê Kim, Lê Hữu, cùng nhiều miếu, nghè, cổng làng có giá trị lịch sử và kiến trúc đặc sắc. Khoảng 60% các di tích hiện còn được bảo tồn tương đối nguyên vẹn.

  3. Di sản văn hóa phi vật thể đa dạng: Lễ hội đình làng Vân Cổn, lễ hội đền Bà Triệu, các trò chơi dân gian, nghệ thuật diễn xướng dân gian được duy trì và tổ chức hàng năm, thu hút đông đảo người dân và du khách. Tỷ lệ người dân tham gia các hoạt động lễ hội đạt trên 70%, góp phần giữ gìn truyền thống văn hóa.

  4. Thực trạng bảo tồn và phát huy giá trị di sản: Nhiều di tích vật thể bị xuống cấp do thiên tai, chiến tranh và thiếu kinh phí trùng tu. Hoạt động mê tín dị đoan có xu hướng xâm nhập, ảnh hưởng đến giá trị văn hóa truyền thống. Công tác bảo tồn chủ yếu dựa vào ngân sách địa phương, chưa có sự phối hợp hiệu quả với các tổ chức xã hội và doanh nghiệp. Tỷ lệ di tích được trùng tu, bảo vệ đạt khoảng 40% so với tổng số di tích.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân của thực trạng bảo tồn hạn chế xuất phát từ nguồn lực tài chính còn hạn chế, nhận thức của một bộ phận người dân về giá trị di sản chưa đầy đủ, cùng với sự tác động của hiện đại hóa và đô thị hóa. So với các nghiên cứu về làng xã khác trong tỉnh Thanh Hóa, vùng đất Vân Sơn có sự đa dạng và phong phú về di sản văn hóa hơn, đặc biệt là sự kết hợp hài hòa giữa di sản vật thể và phi vật thể.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ phân bố các loại di tích theo trạng thái bảo tồn, bảng thống kê số lượng di tích theo từng loại hình, và biểu đồ tỷ lệ người dân tham gia lễ hội qua các năm. Những kết quả này nhấn mạnh tầm quan trọng của việc xây dựng chiến lược bảo tồn toàn diện, kết hợp giữa phát huy giá trị văn hóa và phát triển kinh tế - xã hội địa phương.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường công tác tuyên truyền, nâng cao nhận thức cộng đồng về giá trị di sản văn hóa vật thể và phi vật thể, nhằm khơi dậy trách nhiệm bảo tồn và phát huy truyền thống. Thời gian thực hiện: 1-2 năm; chủ thể: UBND xã, các tổ chức văn hóa, trường học.

  2. Xây dựng kế hoạch bảo tồn, trùng tu di tích có trọng điểm, ưu tiên các di tích xuống cấp nghiêm trọng như đình làng Vân Cổn, đền thờ Bà Triệu, kết hợp với nguồn vốn xã hội hóa và hỗ trợ từ tỉnh. Thời gian: 3-5 năm; chủ thể: Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch, UBND huyện.

  3. Phát triển du lịch văn hóa tâm linh và sinh thái, khai thác các lễ hội truyền thống, di tích lịch sử để thu hút khách du lịch, tạo nguồn thu bền vững cho địa phương. Thời gian: 2-4 năm; chủ thể: Ban quản lý di tích, doanh nghiệp du lịch, chính quyền địa phương.

  4. Kiểm soát và ngăn chặn hoạt động mê tín dị đoan, bảo vệ giá trị văn hóa truyền thống, đồng thời xây dựng các quy ước, hương ước làng xã phù hợp với pháp luật. Thời gian: liên tục; chủ thể: UBND xã, các tổ chức tôn giáo, cộng đồng dân cư.

  5. Khuyến khích nghiên cứu khoa học và đào tạo nguồn nhân lực chuyên môn về bảo tồn di sản văn hóa tại địa phương, tạo điều kiện cho sinh viên, nhà nghiên cứu tham gia khảo sát, bảo tồn. Thời gian: dài hạn; chủ thể: các trường đại học, viện nghiên cứu, chính quyền địa phương.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Các nhà nghiên cứu lịch sử và văn hóa dân gian: Luận văn cung cấp nguồn tư liệu phong phú về lịch sử hình thành, di sản văn hóa vật thể và phi vật thể vùng đất Vân Sơn, hỗ trợ nghiên cứu chuyên sâu về làng xã Việt Nam.

  2. Cơ quan quản lý di sản văn hóa và du lịch: Thông tin về thực trạng bảo tồn, các di tích tiêu biểu và lễ hội truyền thống giúp xây dựng chính sách bảo tồn, phát triển du lịch văn hóa bền vững.

  3. Chính quyền địa phương và các tổ chức cộng đồng: Các đề xuất, giải pháp bảo tồn và phát huy giá trị di sản là cơ sở để triển khai các chương trình phát triển kinh tế - xã hội gắn với bảo tồn văn hóa.

  4. Sinh viên, học viên cao học chuyên ngành lịch sử, văn hóa, du lịch: Luận văn là tài liệu tham khảo hữu ích cho việc học tập, nghiên cứu, thực hành bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa địa phương.

Câu hỏi thường gặp

  1. Vân Sơn có những di sản văn hóa vật thể nào tiêu biểu?
    Đình làng Vân Cổn, đền thờ Bà Triệu, đền thờ Bà Chúa Liễu Hạnh, nhà thờ họ Lê Quang, Lê Kim là những di tích tiêu biểu, được xây dựng từ thế kỷ XI đến nay, phản ánh lịch sử và tín ngưỡng của cộng đồng.

  2. Lễ hội truyền thống ở Vân Sơn được tổ chức như thế nào?
    Lễ hội đình làng Vân Cổn và lễ hội đền Bà Triệu diễn ra hàng năm với các nghi lễ rước kiệu, hát bội, trò chơi dân gian, thu hút đông đảo người dân tham gia, góp phần giữ gìn văn hóa phi vật thể.

  3. Thực trạng bảo tồn di sản văn hóa tại Vân Sơn ra sao?
    Nhiều di tích bị xuống cấp do chiến tranh, thiên tai và thiếu kinh phí. Công tác bảo tồn chủ yếu dựa vào ngân sách địa phương, chưa có sự phối hợp hiệu quả với các tổ chức xã hội và doanh nghiệp.

  4. Các giải pháp bảo tồn di sản văn hóa được đề xuất là gì?
    Tăng cường tuyên truyền, xây dựng kế hoạch trùng tu trọng điểm, phát triển du lịch văn hóa, kiểm soát mê tín dị đoan và đào tạo nguồn nhân lực chuyên môn là các giải pháp chính.

  5. Luận văn có thể hỗ trợ ai trong công tác nghiên cứu và quản lý di sản?
    Luận văn là tài liệu tham khảo quý giá cho các nhà nghiên cứu, cơ quan quản lý di sản, chính quyền địa phương và sinh viên chuyên ngành lịch sử, văn hóa, du lịch trong việc bảo tồn và phát huy giá trị di sản.

Kết luận

  • Luận văn đã hệ thống hóa lịch sử hình thành, phát triển và giá trị di sản văn hóa vật thể, phi vật thể vùng đất Vân Sơn, huyện Triệu Sơn, Thanh Hóa.
  • Đã đánh giá thực trạng bảo tồn di sản, chỉ ra những khó khăn, thách thức trong công tác bảo tồn và phát huy giá trị.
  • Đề xuất các giải pháp cụ thể, khả thi nhằm nâng cao hiệu quả bảo tồn, phát huy giá trị di sản, góp phần phát triển kinh tế - xã hội địa phương.
  • Kết quả nghiên cứu là nguồn tư liệu tham khảo quan trọng cho các nhà nghiên cứu, quản lý di sản và cộng đồng dân cư.
  • Tiếp theo, cần triển khai các đề xuất bảo tồn trọng điểm, đồng thời mở rộng nghiên cứu liên ngành để phát huy tối đa giá trị văn hóa vùng đất Vân Sơn.

Hành động ngay hôm nay để bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa vùng đất Vân Sơn – nền tảng cho sự phát triển bền vững của cộng đồng và quê hương!