Tổng quan nghiên cứu
Trong bối cảnh ngân sách Nhà nước (NSNN) tại Việt Nam còn nhiều hạn chế, việc kiểm soát chặt chẽ thu, chi ngân sách xã (NSX) trở thành vấn đề cấp thiết nhằm đảm bảo nguồn thu phát triển bền vững và chi tiêu đúng mục đích, hiệu quả. Thành phố Sầm Sơn, tỉnh Thanh Hóa, với dân số khoảng 150.902 người và diện tích 44,94 km², là địa phương có tiềm năng phát triển kinh tế - xã hội đa dạng, đặc biệt là du lịch biển. Giai đoạn 2019-2021, thu nhập bình quân đầu người tại Sầm Sơn tăng lên 53,36 triệu đồng, tỷ lệ hộ nghèo giảm từ 2,49% xuống còn 0,45%, giá trị sản xuất tăng 45,71% so với năm trước. Tuy nhiên, công tác kiểm soát thu, chi ngân sách xã trên địa bàn vẫn còn tồn tại hạn chế như dự toán chưa sát thực tế, chi vượt dự toán và quyết toán mang tính hình thức.
Mục tiêu nghiên cứu nhằm đánh giá thực trạng kiểm soát thu, chi ngân sách xã tại các xã, phường trên địa bàn thành phố Sầm Sơn trong giai đoạn 2019-2021, từ đó đề xuất các giải pháp hoàn thiện nhằm nâng cao hiệu quả quản lý tài chính cấp xã. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào nội bộ các xã, phường, không bao gồm các cơ quan chức năng bên ngoài. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc góp phần nâng cao hiệu quả sử dụng ngân sách xã, đảm bảo tính minh bạch, công khai và phát triển kinh tế - xã hội địa phương.
Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu
Khung lý thuyết áp dụng
Luận văn dựa trên các lý thuyết quản lý và kiểm soát tài chính công, trong đó:
Lý thuyết kiểm soát quản lý: Kiểm soát được hiểu là quá trình đánh giá và điều chỉnh hoạt động nhằm đảm bảo các mục tiêu được thực hiện đúng kế hoạch. Theo Schoderbek, Cosier và Aplin (1988), kiểm soát bao gồm thiết lập tiêu chuẩn, so sánh thực tế với tiêu chuẩn và điều chỉnh sai lệch.
Mô hình chu trình quản lý ngân sách: Bao gồm các bước lập dự toán, chấp hành dự toán, quyết toán và kiểm tra, giám sát. Mỗi bước đều có vai trò quan trọng trong việc đảm bảo tính chính xác và hiệu quả của ngân sách xã.
Khái niệm ngân sách xã: Là cấp ngân sách cuối cùng trong hệ thống NSNN, bao gồm các khoản thu, chi được Hội đồng nhân dân xã quyết định và Ủy ban nhân dân xã thực hiện nhằm phục vụ các chức năng, nhiệm vụ của chính quyền xã.
Các khái niệm chính bao gồm: kiểm soát thu chi ngân sách xã, dự toán ngân sách, chấp hành dự toán, quyết toán ngân sách, bộ máy kiểm soát nội bộ, và các nhân tố ảnh hưởng đến kiểm soát ngân sách.
Phương pháp nghiên cứu
Nguồn dữ liệu: Sử dụng dữ liệu thứ cấp từ các văn bản pháp luật như Luật NSNN (2015), Thông tư 70/2019/TT-BTC, Nghị định 163/2016/NĐ-CP; các báo cáo tài chính, dự toán thu chi ngân sách xã giai đoạn 2019-2021 tại Phòng Tài chính – Kế hoạch thành phố Sầm Sơn; tài liệu, sổ sách kế toán tại các xã, phường.
Phương pháp thu thập: Thu thập số liệu tổng hợp, báo cáo quyết toán, dự toán ngân sách, kết hợp phân tích các văn bản pháp luật và tài liệu nghiên cứu liên quan.
Phương pháp phân tích: Sử dụng phần mềm Excel để xử lý, sắp xếp, phân tích số liệu thu chi ngân sách xã. Phân tích định lượng các chỉ tiêu tài chính, so sánh biến động dự toán và thực hiện thu chi qua các năm. Phân tích định tính các yếu tố ảnh hưởng và hạn chế trong công tác kiểm soát.
Timeline nghiên cứu: Tập trung phân tích số liệu và thực trạng trong giai đoạn 2019-2021, đánh giá các biến động do ảnh hưởng của dịch Covid-19 và các chính sách quản lý tài chính địa phương.
Kết quả nghiên cứu và thảo luận
Những phát hiện chính
Bộ máy kiểm soát thu chi ngân sách xã tại Sầm Sơn: Bao gồm Hội đồng nhân dân xã, Ủy ban nhân dân xã, Chủ tịch UBND xã và bộ phận tài chính – kế toán xã. Các đơn vị này phối hợp chặt chẽ trong việc lập dự toán, chấp hành dự toán và quyết toán ngân sách.
Thực trạng lập dự toán ngân sách xã: Dự toán thu ngân sách xã có xu hướng tăng qua các năm, cụ thể năm 2019 là 421.292 triệu đồng, năm 2020 tăng 12,43% lên 473.713 triệu đồng, năm 2021 tăng nhẹ 1,54% lên 480.005 triệu đồng. Dự toán chi ngân sách cũng tăng, năm 2019 là 496.928 triệu đồng, năm 2020 tăng 0,24% lên 498.120 triệu đồng, năm 2021 tăng 0,67% lên 501.475 triệu đồng. Tuy nhiên, dự toán thu chưa có cơ sở tính toán rõ ràng, dẫn đến khó khăn trong đánh giá hiệu quả chấp hành dự toán.
Kiểm soát chấp hành dự toán thu: Việc thu ngân sách xã chưa hoàn toàn đảm bảo đúng quy định, có hiện tượng chưa kiểm tra đối chiếu số liệu thu thực tế với sổ sách, phân công cán bộ chưa rõ ràng, ghi nhận chứng từ chưa đầy đủ. Điều này làm giảm hiệu quả thu ngân sách và tiềm ẩn rủi ro thất thoát.
Kiểm soát chấp hành dự toán chi: Chi thường xuyên tăng dần qua các năm (năm 2019 là 344.928 triệu đồng, năm 2021 là 382.211 triệu đồng), chủ yếu do tăng lương, phụ cấp cán bộ. Chi đầu tư xây dựng cơ bản giảm từ 150.187 triệu đồng năm 2019 xuống 117.372 triệu đồng năm 2021. Một số xã, phường còn chi vượt dự toán, ghi nhận chứng từ chi chưa đầy đủ, chưa đúng quy định.
Thảo luận kết quả
Nguyên nhân các hạn chế trong kiểm soát thu, chi ngân sách xã chủ yếu do dự toán lập chưa sát thực tế, năng lực cán bộ kế toán và quản lý còn hạn chế, quy trình kiểm soát chưa đồng bộ và thiếu ứng dụng công nghệ thông tin. So với các nghiên cứu trong ngành tài chính công, kết quả này phù hợp với thực trạng chung của nhiều địa phương có quy mô ngân sách xã nhỏ và nguồn thu hạn chế.
Việc kiểm soát lập dự toán và chấp hành dự toán có thể được minh họa qua biểu đồ biến động dự toán thu, chi qua các năm, giúp nhận diện các điểm bất thường và xu hướng chi tiêu. Bảng tổng hợp số liệu dự toán và thực hiện thu chi cũng hỗ trợ đánh giá hiệu quả kiểm soát.
Ý nghĩa của nghiên cứu là cung cấp cơ sở khoa học để hoàn thiện công tác kiểm soát thu, chi ngân sách xã, góp phần nâng cao hiệu quả quản lý tài chính công cấp cơ sở, đảm bảo ngân sách được sử dụng tiết kiệm, đúng mục đích, phục vụ phát triển kinh tế - xã hội địa phương.
Đề xuất và khuyến nghị
Hoàn thiện quy trình lập dự toán ngân sách xã: Xây dựng cơ sở dữ liệu và phương pháp tính toán dự toán dựa trên số liệu thực tế, đảm bảo dự toán sát với khả năng thu và nhu cầu chi. Thời gian thực hiện: trong vòng 1 năm. Chủ thể thực hiện: Phòng Tài chính – Kế hoạch thành phố phối hợp với UBND các xã, phường.
Nâng cao năng lực cán bộ tài chính kế toán cấp xã: Tổ chức các khóa đào tạo chuyên sâu về nghiệp vụ kế toán ngân sách, kiểm soát tài chính và ứng dụng công nghệ thông tin. Thời gian: liên tục hàng năm. Chủ thể: Sở Tài chính, Trường Đại học Hồng Đức.
Ứng dụng công nghệ thông tin trong kiểm soát thu chi: Triển khai phần mềm quản lý ngân sách xã, kết nối dữ liệu với Kho bạc Nhà nước để theo dõi, giám sát thu chi kịp thời, chính xác. Thời gian: 2 năm. Chủ thể: UBND thành phố Sầm Sơn phối hợp với các đơn vị công nghệ.
Tăng cường kiểm tra, giám sát và công khai ngân sách xã: Thiết lập bộ phận kiểm soát nội bộ tại các xã, phường, thực hiện kiểm tra định kỳ và đột xuất, công khai dự toán, quyết toán ngân sách để nâng cao tính minh bạch. Thời gian: ngay trong năm tài chính tiếp theo. Chủ thể: UBND xã, HĐND xã, Phòng Tài chính – Kế hoạch.
Kiến nghị với cấp trên về cơ chế tài chính phù hợp: Đề xuất điều chỉnh tỷ lệ phân chia nguồn thu, bổ sung ngân sách cho các xã có điều kiện kinh tế khó khăn nhằm đảm bảo cân đối thu chi. Chủ thể: UBND thành phố, Sở Tài chính.
Đối tượng nên tham khảo luận văn
Cán bộ quản lý tài chính cấp xã, phường: Nâng cao hiểu biết về quy trình kiểm soát thu chi ngân sách, áp dụng các giải pháp nâng cao hiệu quả quản lý tài chính địa phương.
Lãnh đạo UBND thành phố và các phòng ban liên quan: Sử dụng kết quả nghiên cứu để xây dựng chính sách, kế hoạch phát triển ngân sách và kiểm soát tài chính phù hợp với đặc thù địa phương.
Giảng viên, sinh viên ngành Kinh tế, Tài chính công, Kế toán: Là tài liệu tham khảo bổ ích về quản lý ngân sách địa phương, phương pháp nghiên cứu và phân tích thực trạng tài chính công.
Các cơ quan kiểm toán, thanh tra tài chính: Tham khảo để nâng cao hiệu quả kiểm tra, giám sát ngân sách xã, phát hiện và xử lý kịp thời các sai phạm.
Câu hỏi thường gặp
Kiểm soát thu chi ngân sách xã là gì?
Kiểm soát thu chi ngân sách xã là quá trình kiểm tra, giám sát việc thực hiện các quy định pháp luật về thu, chi ngân sách nhằm phòng ngừa, phát hiện và xử lý kịp thời các rủi ro, đảm bảo ngân sách được sử dụng hiệu quả và đúng mục đích.Tại sao kiểm soát dự toán ngân sách xã lại quan trọng?
Dự toán ngân sách là kế hoạch tài chính cho năm tài chính, kiểm soát dự toán giúp đảm bảo các khoản thu, chi được lập sát thực tế, phù hợp với khả năng và nhu cầu, từ đó nâng cao hiệu quả quản lý ngân sách.Những khó khăn thường gặp trong kiểm soát thu chi ngân sách xã?
Khó khăn gồm dự toán chưa sát thực tế, năng lực cán bộ hạn chế, quy trình kiểm soát chưa đồng bộ, thiếu ứng dụng công nghệ thông tin, dẫn đến sai sót, thất thoát và chi vượt dự toán.Làm thế nào để nâng cao hiệu quả kiểm soát ngân sách xã?
Cần hoàn thiện quy trình lập dự toán, nâng cao năng lực cán bộ, ứng dụng công nghệ thông tin, tăng cường kiểm tra, giám sát và công khai ngân sách, đồng thời điều chỉnh cơ chế tài chính phù hợp.Ảnh hưởng của dịch Covid-19 đến thu chi ngân sách xã như thế nào?
Dịch Covid-19 làm giảm số lượt khách du lịch, ảnh hưởng đến nguồn thu từ dịch vụ, khiến dự toán thu giảm và khó khăn trong cân đối ngân sách, đồng thời làm tăng áp lực chi tiêu cho phòng chống dịch và hỗ trợ người dân.
Kết luận
- Kiểm soát thu, chi ngân sách xã tại thành phố Sầm Sơn có vai trò quan trọng trong quản lý tài chính công cấp cơ sở, góp phần phát triển kinh tế - xã hội địa phương.
- Thực trạng kiểm soát cho thấy dự toán thu chi có xu hướng tăng nhưng còn nhiều hạn chế về tính chính xác và hiệu quả thực hiện.
- Các nhân tố ảnh hưởng gồm cơ chế quản lý tài chính, điều kiện kinh tế - xã hội, năng lực cán bộ và ứng dụng công nghệ thông tin.
- Đề xuất các giải pháp hoàn thiện quy trình lập dự toán, nâng cao năng lực cán bộ, ứng dụng CNTT và tăng cường kiểm tra, giám sát.
- Tiếp tục nghiên cứu và triển khai các giải pháp trong giai đoạn 2023-2025 nhằm nâng cao hiệu quả quản lý ngân sách xã, đảm bảo phát triển bền vững.
Call to action: Các cơ quan quản lý và cán bộ tài chính cấp xã cần phối hợp chặt chẽ, áp dụng các giải pháp đề xuất để nâng cao hiệu quả kiểm soát thu chi ngân sách, góp phần xây dựng nền tài chính công minh bạch, hiệu quả tại địa phương.