Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh cách mạng công nghiệp 4.0, việc hiện đại hóa hoạt động thông tin - thư viện (TT-TV) trở thành yêu cầu cấp thiết nhằm nâng cao hiệu quả phục vụ nhu cầu thông tin của người dân và thúc đẩy phát triển kinh tế - xã hội. Tỉnh Bắc Giang, với dân số khoảng 1,95 triệu người và địa hình đa dạng gồm 72% diện tích là vùng núi, có nhu cầu lớn về nguồn thông tin đa dạng phục vụ học tập, nghiên cứu và công tác. Thư viện tỉnh Bắc Giang (TVTBG) giữ vai trò trung tâm văn hóa - thông tin - khoa học lớn nhất của tỉnh, cung cấp thông tin cho nhiều đối tượng người dùng khác nhau.

Mục tiêu nghiên cứu là đánh giá thực trạng hiện đại hóa hoạt động TT-TV tại TVTBG từ năm 2000 đến nay, phân tích các yếu tố ảnh hưởng, điểm mạnh, điểm yếu và đề xuất giải pháp nâng cao hiệu quả hiện đại hóa. Nghiên cứu có phạm vi không gian tại TVTBG, thời gian từ năm 2000 đến 2020, tập trung vào ứng dụng công nghệ thông tin (CNTT) trong các khâu phát triển vốn tài liệu, xử lý thông tin, lưu trữ và cung cấp dịch vụ thư viện.

Ý nghĩa nghiên cứu thể hiện ở việc cung cấp cơ sở khoa học và thực tiễn giúp TVTBG hoàn thiện hoạt động hiện đại hóa, đáp ứng nhu cầu ngày càng cao của người dùng thông tin mọi lúc mọi nơi, đồng thời góp phần phát triển kinh tế - xã hội tỉnh Bắc Giang trong giai đoạn chuyển đổi số quốc gia. Kết quả nghiên cứu cũng có giá trị tham khảo cho các thư viện công cộng cấp tỉnh khác trong cả nước.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết và mô hình sau:

  • Lý thuyết hiện đại hóa: Theo quan điểm của Inglehart và Welzel, hiện đại hóa là quá trình chuyển đổi xã hội truyền thống sang xã hội hiện đại gắn liền với phát triển kinh tế và công nghiệp hóa, đồng thời thay đổi các giá trị và phong tục xã hội. Trong lĩnh vực thư viện, hiện đại hóa thể hiện qua việc ứng dụng khoa học công nghệ tiên tiến vào hoạt động quản lý và phục vụ thông tin.

  • Mô hình hoạt động thông tin - thư viện (TT-TV): Hoạt động TT-TV bao gồm các quá trình thu thập, xử lý, lưu trữ, bảo quản và cung cấp thông tin nhằm đáp ứng nhu cầu của người dùng. Khái niệm này được chuẩn hóa theo tiêu chuẩn quốc gia TCVN 10274:2013 và các chuẩn quốc tế như ISBD, MARC21.

  • Khái niệm về thư viện công cộng cấp tỉnh (TVCC): TVCC là trung tâm thông tin địa phương, cung cấp thông tin đa ngành, đa lĩnh vực cho mọi đối tượng người dùng trong tỉnh, chịu sự chỉ đạo của cơ quan văn hóa - thông tin cùng cấp. Hiện đại hóa TVCC bao gồm đầu tư cơ sở vật chất, ứng dụng CNTT, chuẩn hóa nghiệp vụ và nâng cao năng lực nhân lực.

Các khái niệm chính được sử dụng gồm: hiện đại hóa, hoạt động TT-TV, thư viện công cộng cấp tỉnh, vốn tài liệu số, hạ tầng CNTT, dịch vụ thư viện hiện đại, nhu cầu thông tin người dùng.

Phương pháp nghiên cứu

Luận văn sử dụng phương pháp nghiên cứu hỗn hợp kết hợp định tính và định lượng:

  • Nguồn dữ liệu: Thu thập dữ liệu thứ cấp từ các văn bản pháp luật, nghị quyết, chỉ thị của Đảng và Nhà nước về phát triển thư viện; báo cáo, tài liệu chuyên khảo, các nghiên cứu trước đây trong và ngoài nước về hiện đại hóa TT-TV; dữ liệu thực tiễn tại TVTBG từ năm 2000 đến 2020.

  • Phương pháp thu thập dữ liệu chính: Quan sát trực tiếp hoạt động tại TVTBG; khảo sát bằng bảng hỏi với 129 người dùng tin và 21 cán bộ thư viện được chọn mẫu ngẫu nhiên; phỏng vấn chuyên gia và lãnh đạo thư viện; thống kê, phân tích số liệu về vốn tài liệu, lượt truy cập, mức độ hài lòng người dùng.

  • Phương pháp phân tích: Phân tích nội dung, so sánh, đối chiếu các chỉ số đánh giá hiện đại hóa theo Bộ chỉ số chuẩn đánh giá kết quả hoạt động TVCC Việt Nam; sử dụng các công cụ thống kê mô tả để đánh giá mức độ ứng dụng CNTT, mức độ thỏa mãn nhu cầu thông tin; phân tích SWOT để nhận diện điểm mạnh, điểm yếu, cơ hội và thách thức.

  • Timeline nghiên cứu: Nghiên cứu tập trung vào giai đoạn từ năm 2000 (khi TVTBG bắt đầu ứng dụng CNTT) đến năm 2020, với các mốc quan trọng như năm 2005 triển khai phần mềm ILib3.6, năm 2011 khai trương trang thông tin điện tử, và các giai đoạn nâng cấp hạ tầng CNTT.

Cỡ mẫu khảo sát là 150 phiếu (129 người dùng, 21 cán bộ), đạt tỷ lệ thu hồi 100%, đảm bảo tính đại diện và độ tin cậy cho kết quả phân tích.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Phát triển vốn tài liệu số phù hợp nhu cầu người dùng
    TVTBG đã xây dựng vốn tài liệu đa dạng với hơn 40.000 bản sách và 120 loại báo, tạp chí khi thành lập lại năm 1997. Đến nay, thư viện đã số hóa trên 1.000 tài liệu, trong đó có hơn 3.000 biểu ghi địa chí, thu hút trung bình hơn 36.000 lượt truy cập mỗi năm. Tỷ lệ tài liệu số hóa đáp ứng nhu cầu người dùng đạt khoảng 75%, với đa dạng loại hình tài liệu từ sách in, tài liệu điện tử đến cơ sở dữ liệu trực tuyến.

  2. Ứng dụng công nghệ thông tin và chuẩn nghiệp vụ hiện đại
    Từ năm 2000, TVTBG bắt đầu ứng dụng CNTT với phần mềm CDS/ISIS, đến năm 2005 chuyển sang hệ quản trị thư viện tích hợp ILib3.6, hỗ trợ biên mục theo chuẩn MARC21 và mô tả theo ISBD. Trang thông tin điện tử được khai trương năm 2011, tạo điều kiện tra cứu tài liệu mọi lúc mọi nơi. Hạ tầng CNTT được đầu tư với 21 máy tính, mạng LAN, hệ thống mã vạch và các thiết bị hiện đại phục vụ quản lý và phục vụ bạn đọc.

  3. Mức độ thỏa mãn nhu cầu thông tin của người dùng
    Khảo sát cho thấy 82% người dùng đánh giá cao sự đa dạng và chất lượng sản phẩm dịch vụ thông tin - thư viện hiện đại tại TVTBG. Tỷ lệ người dùng thường xuyên đến thư viện tăng 15% so với giai đoạn trước khi ứng dụng CNTT. Dịch vụ mượn tài liệu tại chỗ và mượn từ xa được đánh giá cao với tỷ lệ hài lòng trên 80%. Tuy nhiên, vẫn còn khoảng 18% người dùng mong muốn cải thiện tốc độ truy cập và mở rộng nguồn tài liệu số.

  4. Yếu tố ảnh hưởng đến hiện đại hóa hoạt động TT-TV
    Các yếu tố chính gồm: nhận thức và chính sách phát triển của lãnh đạo các cấp; năng lực thông tin của cán bộ thư viện và người dùng; nguồn lực tài chính và cơ sở vật chất; sự đồng bộ trong áp dụng chuẩn nghiệp vụ và công nghệ. Trong đó, nhận thức lãnh đạo chưa đồng đều và nguồn lực tài chính hạn chế là những rào cản lớn nhất.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu cho thấy TVTBG đã có bước tiến đáng kể trong hiện đại hóa hoạt động TT-TV, đặc biệt là trong phát triển vốn tài liệu số và ứng dụng phần mềm quản lý hiện đại. Việc áp dụng chuẩn quốc tế ISBD, MARC21 và phần mềm ILib3.6 giúp nâng cao chất lượng xử lý thông tin, tạo điều kiện thuận lợi cho người dùng tra cứu và khai thác tài liệu.

So sánh với các thư viện công cộng cấp tỉnh khác trong khu vực, TVTBG có mức độ ứng dụng CNTT và phát triển dịch vụ tương đối cao, tuy nhiên vẫn còn hạn chế về nguồn lực tài chính và nhân lực chuyên môn. Các biểu đồ về lượt truy cập trang web, tỷ lệ tài liệu số hóa và mức độ hài lòng người dùng minh họa rõ sự tiến bộ nhưng cũng chỉ ra nhu cầu tiếp tục đầu tư và nâng cao năng lực.

Việc hiện đại hóa không chỉ là ứng dụng CNTT mà còn đòi hỏi sự thay đổi nhận thức lãnh đạo, chuẩn hóa nghiệp vụ và nâng cao năng lực cán bộ thư viện. Kết quả nghiên cứu phù hợp với các nghiên cứu trong nước và quốc tế về vai trò then chốt của nhân lực và chính sách phát triển trong thành công của hiện đại hóa thư viện công cộng.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Nâng cao nhận thức và xây dựng chính sách phát triển hiện đại hóa
    Các cấp lãnh đạo tỉnh Bắc Giang cần tăng cường nhận thức về tầm quan trọng của hiện đại hóa TT-TV, xây dựng chiến lược phát triển dài hạn, đồng bộ và có lộ trình cụ thể. Mục tiêu trong 3 năm tới là hoàn thiện chính sách đầu tư và quản lý nguồn lực cho TVTBG.

  2. Tăng cường đầu tư tài chính cho phát triển vốn tài liệu số và hạ tầng CNTT
    Đề xuất tăng ngân sách hàng năm để bổ sung tài liệu số, nâng cấp thiết bị công nghệ, mở rộng mạng lưới truy cập Internet tốc độ cao. Mục tiêu trong 2 năm tới là số hóa thêm ít nhất 30% vốn tài liệu hiện có và nâng cấp hệ thống máy chủ, thiết bị mạng.

  3. Chuẩn hóa nghiệp vụ và áp dụng công nghệ phù hợp
    Tiếp tục áp dụng các chuẩn nghiệp vụ quốc tế như ISBD, MARC21, đồng bộ hóa quy trình xử lý thông tin, biên mục và lưu trữ. Đầu tư phát triển các phần mềm quản lý thư viện mã nguồn mở để giảm chi phí và tăng tính linh hoạt. Thời gian thực hiện trong 1-2 năm.

  4. Nâng cao năng lực cán bộ và đào tạo người dùng
    Tổ chức các khóa đào tạo chuyên sâu về CNTT, nghiệp vụ thư viện hiện đại cho cán bộ TVTBG; đồng thời triển khai các chương trình đào tạo, hướng dẫn người dùng khai thác hiệu quả các sản phẩm dịch vụ thông tin. Mục tiêu trong 1 năm tới là 100% cán bộ được đào tạo nâng cao kỹ năng.

  5. Đa dạng hóa sản phẩm dịch vụ và tăng cường truyền thông marketing
    Phát triển các dịch vụ mượn tài liệu từ xa, thư viện số, dịch vụ tra cứu trực tuyến; kết hợp truyền thông marketing để quảng bá nguồn lực thông tin, thu hút người dùng mới. Thời gian triển khai trong 2 năm, nhằm tăng 20% lượt người dùng mới mỗi năm.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Lãnh đạo và quản lý thư viện công cộng cấp tỉnh
    Giúp hiểu rõ thực trạng, các yếu tố ảnh hưởng và giải pháp nâng cao hiệu quả hiện đại hóa hoạt động TT-TV, từ đó xây dựng chính sách và kế hoạch phát triển phù hợp.

  2. Cán bộ thư viện và nhân viên chuyên môn
    Cung cấp kiến thức về chuẩn nghiệp vụ, công nghệ quản lý thư viện hiện đại, kỹ năng xử lý thông tin và phục vụ người dùng trong kỷ nguyên số.

  3. Nhà nghiên cứu và sinh viên ngành Thông tin - Thư viện
    Là tài liệu tham khảo khoa học về lý luận và thực tiễn hiện đại hóa TT-TV tại Việt Nam, đặc biệt trong bối cảnh chuyển đổi số và ứng dụng CNTT.

  4. Các cơ quan quản lý văn hóa, thông tin và giáo dục
    Hỗ trợ đánh giá, giám sát và định hướng phát triển hệ thống thư viện công cộng, góp phần nâng cao dân trí và phát triển xã hội tri thức.

Câu hỏi thường gặp

  1. Hiện đại hóa hoạt động TT-TV tại TVTBG bắt đầu từ khi nào?
    TVTBG bắt đầu ứng dụng công nghệ thông tin từ năm 2000 với phần mềm CDS/ISIS, sau đó nâng cấp lên hệ quản trị thư viện ILib3.6 từ năm 2005 và khai trương trang thông tin điện tử năm 2011.

  2. Các chuẩn nghiệp vụ nào được áp dụng trong xử lý thông tin tại TVTBG?
    TVTBG áp dụng chuẩn quốc tế ISBD để mô tả tài liệu và MARC21 cho biên mục trên máy tính, giúp chuẩn hóa dữ liệu và tăng hiệu quả quản lý.

  3. Mức độ thỏa mãn nhu cầu thông tin của người dùng tại TVTBG ra sao?
    Khoảng 82% người dùng hài lòng với chất lượng dịch vụ hiện tại, đặc biệt đánh giá cao dịch vụ mượn tài liệu và tra cứu trực tuyến, tuy nhiên vẫn có nhu cầu cải thiện tốc độ truy cập và mở rộng nguồn tài liệu số.

  4. Yếu tố nào ảnh hưởng lớn nhất đến hiện đại hóa TT-TV tại TVTBG?
    Nhận thức của lãnh đạo các cấp và nguồn lực tài chính là hai yếu tố then chốt ảnh hưởng đến tiến độ và hiệu quả hiện đại hóa.

  5. Giải pháp nào được đề xuất để nâng cao hiệu quả hiện đại hóa?
    Các giải pháp gồm nâng cao nhận thức lãnh đạo, tăng đầu tư tài chính, chuẩn hóa nghiệp vụ, đào tạo cán bộ và người dùng, đa dạng hóa sản phẩm dịch vụ và tăng cường truyền thông marketing.

Kết luận

  • TVTBG đã có bước tiến quan trọng trong hiện đại hóa hoạt động TT-TV, đặc biệt trong phát triển vốn tài liệu số và ứng dụng phần mềm quản lý hiện đại.
  • Việc áp dụng chuẩn quốc tế và CNTT giúp nâng cao chất lượng xử lý thông tin và phục vụ người dùng hiệu quả hơn.
  • Mức độ hài lòng của người dùng cao, tuy nhiên vẫn còn những hạn chế về nguồn lực và hạ tầng cần khắc phục.
  • Các yếu tố then chốt ảnh hưởng đến hiện đại hóa gồm nhận thức lãnh đạo, năng lực cán bộ, nguồn lực tài chính và sự đồng bộ trong áp dụng công nghệ.
  • Đề xuất các giải pháp cụ thể nhằm nâng cao hiệu quả hiện đại hóa trong 3-5 năm tới, góp phần phát triển kinh tế - xã hội tỉnh Bắc Giang trong kỷ nguyên chuyển đổi số.

Hành động tiếp theo: Các cơ quan quản lý và TVTBG cần phối hợp triển khai các giải pháp đề xuất, đồng thời tiếp tục nghiên cứu, đánh giá định kỳ để điều chỉnh phù hợp với thực tiễn phát triển. Độc giả quan tâm có thể liên hệ TVTBG để tìm hiểu thêm và áp dụng các kiến thức trong luận văn này.