Chính sách phát triển và quản trị nhà nước đối với doanh nghiệp nhà nước: Kinh nghiệm quốc tế và hàm ý cho Việt Nam

• Tác giả: Nguyễn Huy Toàn
• Người hướng dẫn: TS. Nguyễn Cẩm Nhung
• Trường học: Đại học Quốc gia Hà Nội
• Chuyên ngành: Quản lý công
• Đề tài: Chính Sách Phát Triển Và Quản Trị Nhà Nước Đối Với Doanh Nghiệp Nhà Nước: Kinh Nghiệm Quốc Tế Và Bài Học Cho Việt Nam
• Loại tài liệu: luận văn thạc sĩ
• Năm xuất bản: 2019
• Địa điểm: Hà Nội

• LỜI CAM ĐOAN
• 1. CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU VÀ CƠ SỞ LÝ LUẬN, KHOA HỌC VỀ CHÍNH SÁCH PHÁT TRIỂN VÀ QUẢN TRỊ NHÀ NƯỚC ĐỐI VỚI DNNN
• 1.1. Tổng quan các công trình nghiên cứu liên quan đến Chính sách phát triển và quản trị nhà nước đối với DNNN
• 1.2. Khoảng trống nghiên cứu
• 1.3. Cơ sở lý luận về chính sách phát triển và quản trị Nhà nước đối với DNNN
• 1.3.1. Các khái niệm then chốt
• 1.3.2. Chính sách phát triển DNNN
• 1.3.3. Chính sách quản trị Nhà nước đối với DNNN
• 1.3.4. Các yếu tố tác động đến Chính sách phát triển và Quản trị nhà nước đối với DNNN
• 1.3.5. Thước đo hiệu mức độ hiệu quả của chính sách phát triển và quản trị nhà nước đối với DNNN - Mức độ hiệu quả của phân bổ nguồn lực
• 2. CHƯƠNG 2: PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU
• 2.1. Cơ sở phương pháp luận và cách tiếp cận
• 2.1.1. Cơ sở phương pháp luận
• 2.1.2. Cách tiếp cận
• 2.2. Phương pháp nghiên cứu cụ thể
• 2.2.1. Phương pháp nghiên cứu định tính
• 2.2.2. Phương pháp diễn dịch
• 2.2.3. Phương pháp quy nạp
• 2.2.4. Phương pháp phân tích, đánh giá, so sánh
• 2.2.5. Phương pháp Case study
• 3. CHƯƠNG 3: KINH NGHIỆM QUỐC TẾ VỀ CHÍNH SÁCH PHÁT TRIỂN VÀ QUẢN TRỊ NHÀ NƯỚC ĐỐI VỚI DNNN
• 3.1. Tổng quan kinh nghiệm quốc tế và giới hạn phạm vi nghiên cứu
• 3.2. Kinh nghiệm của Singapore
• 3.2.1. Bối cảnh phát triển DNNN ở Singapore
• 3.2.2. Chính sách phát triển DNNN ở Singapore
• 3.2.3. Chính sách quản trị DNNN ở Singapore
• 3.2.5. Nhận định từ kinh nghiệm của Singapore
• 3.3. Kinh nghiệm của Trung Quốc
• 3.3.1. Bối cảnh phát triển DNNN ở Trung Quốc
• 3.3.2. Chính sách phát triển DNNN của Trung Quốc
• 3.3.3. Chính sách quản trị nhà nước đối với DNNN của Trung Quốc
• 3.3.4. Nhận định từ kinh nghiệm của Trung Quốc
• 4. CHƯƠNG 4: THỰC TRẠNG VÀ HÀM Ý CHÍNH SÁCH PHÁT TRIỂN, QUẢN TRỊ NHÀ NƯỚC ĐỐI VỚI DNNN TẠI VIỆT NAM
• 4.1. Nhận thức của Đảng và Nhà nước Việt Nam về vai trò, vị trí của DNNN
• 4.2. Đổi mới cơ chế, cách thức quản lý nhà nước đối với DNNN ở Việt Nam
• 4.3. Cải cách sở hữu của DNNN tại Việt Nam
• 4.4. Chủ trương, chính sách về cải cách sở hữu DNNN tại Việt Nam
• 4.5. Thực trạng của cải cách sở hữu doanh nghiệp nhà nước tại Việt Nam
• 4.6. Sự thành lập Ủy ban Quản lý vốn Nhà nước tại doanh nghiệp
• 4.7. Chức năng, nhiệm vụ, quyền hạn và cơ cấu tổ chức của Ủy ban Quản lý vốn Nhà nước tại doanh nghiệp
• 4.8. Những khó khăn, trở ngại và tranh luận về cải cách DNNN tại Việt Nam
• 4.9. Hàm ý cho chính sách phát triển và quản trị nhà nước đối với DNNN của Việt Nam
• 4.9.1. Hàm ý cho chính sách phát triển DNNN của Việt Nam
• 4.9.2. Hàm ý cho chính sách quản trị nhà nước đối với DNNN của Việt Nam
• TÀI LIỆU THAM KHẢO

I. Tổng quan về chính sách phát triển doanh nghiệp nhà nước

Chính sách phát triển doanh nghiệp nhà nước (DNNN) đóng vai trò quan trọng trong việc thúc đẩy phát triển kinh tế. Các DNNN thường được xem là công cụ để thực hiện các mục tiêu chính trị và kinh tế của nhà nước. Tuy nhiên, hiệu quả hoạt động của các DNNN thường không tương xứng với nguồn lực mà nhà nước đầu tư. Nghiên cứu cho thấy, nhiều quốc gia đã thành công trong việc cải cách và quản lý DNNN, từ đó tạo ra giá trị gia tăng cho nền kinh tế. Kinh nghiệm từ các quốc gia như Singapore và Trung Quốc cho thấy rằng, việc áp dụng các chính sách quản lý hiệu quả có thể giúp DNNN hoạt động hiệu quả hơn, từ đó nâng cao vị thế cạnh tranh trên thị trường quốc tế.

1.1. Kinh nghiệm quốc tế về quản trị DNNN

Kinh nghiệm từ Singapore cho thấy, chính phủ quản lý DNNN thông qua Temasek Holdings, một mô hình quản lý tài sản nhà nước hiệu quả. Temasek hoạt động như một danh mục đầu tư thương mại, với mục tiêu lợi nhuận bền vững. Điều này cho phép DNNN tại Singapore hoạt động độc lập hơn, giảm thiểu sự can thiệp của nhà nước vào hoạt động kinh doanh. Ngược lại, tại Trung Quốc, DNNN thường chịu sự can thiệp mạnh mẽ từ chính phủ, điều này có thể dẫn đến những bất cập trong quản lý và hiệu quả hoạt động. Việc học hỏi từ các mô hình quản lý này là cần thiết để cải cách DNNN tại Việt Nam.

II. Thực trạng DNNN tại Việt Nam

DNNN tại Việt Nam hiện đang đối mặt với nhiều thách thức, bao gồm hiệu quả hoạt động thấp và sự can thiệp của chính phủ trong các quyết định đầu tư. Mặc dù có nguồn lực lớn, nhiều DNNN vẫn không đạt được hiệu quả tương xứng. Các nghiên cứu cho thấy, việc thiếu rõ ràng trong mục tiêu hoạt động và sự cạnh tranh không lành mạnh đã dẫn đến tình trạng này. Đặc biệt, các DNNN thường gặp khó khăn trong việc tiếp cận thị trường và thực hiện các quyết định đầu tư một cách nhanh chóng. Điều này không chỉ ảnh hưởng đến hiệu quả hoạt động của DNNN mà còn tác động tiêu cực đến nền kinh tế nói chung.

2.1. Những khó khăn trong quản lý DNNN

Một trong những khó khăn lớn nhất trong quản lý DNNN tại Việt Nam là sự thiếu minh bạch và trách nhiệm trong quản lý. Nhiều DNNN vẫn hoạt động theo cách thức truyền thống, thiếu sự đổi mới và sáng tạo. Điều này dẫn đến việc không thể tận dụng tối đa nguồn lực và cơ hội trên thị trường. Hơn nữa, sự can thiệp của các cơ quan quản lý cấp trên trong các quyết định đầu tư cũng gây ra sự chậm trễ và không hiệu quả. Để cải thiện tình hình, cần có những chính sách rõ ràng và cụ thể hơn về quản lý DNNN, nhằm nâng cao hiệu quả hoạt động và khả năng cạnh tranh.

III. Bài học cho Việt Nam từ kinh nghiệm quốc tế

Việc học hỏi từ kinh nghiệm quốc tế là rất quan trọng để cải cách DNNN tại Việt Nam. Các mô hình quản lý hiệu quả từ Singapore và Trung Quốc có thể cung cấp những bài học quý giá. Đặc biệt, việc áp dụng các chính sách quản lý tài sản nhà nước một cách hiệu quả có thể giúp DNNN hoạt động độc lập hơn, từ đó nâng cao hiệu quả và khả năng cạnh tranh. Việt Nam cần xem xét việc giảm thiểu sự can thiệp của nhà nước vào hoạt động của DNNN, đồng thời tạo ra một môi trường kinh doanh thuận lợi hơn cho các doanh nghiệp này.

3.1. Đề xuất chính sách cho DNNN tại Việt Nam

Để cải cách DNNN, Việt Nam cần xây dựng một khung pháp lý rõ ràng và minh bạch hơn. Các chính sách cần tập trung vào việc nâng cao hiệu quả hoạt động của DNNN thông qua việc áp dụng các mô hình quản lý hiện đại. Đồng thời, cần có các biện pháp khuyến khích sự đổi mới và sáng tạo trong DNNN, từ đó tạo ra giá trị gia tăng cho nền kinh tế. Việc học hỏi từ các quốc gia đi trước sẽ giúp Việt Nam tránh được những sai lầm trong quá trình cải cách và phát triển DNNN.

Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh toàn cầu, doanh nghiệp nhà nước (DNNN) ngày càng giữ vai trò quan trọng trong nền kinh tế các quốc gia, đặc biệt là các nước đang phát triển. Theo báo cáo của ngành, tỷ trọng DNNN trong danh sách Fortune Global 500 đã tăng từ 9% năm 2005 lên 23% năm 2014, chủ yếu nhờ sự phát triển mạnh mẽ của DNNN Trung Quốc. Tại Việt Nam, DNNN chiếm vị trí trọng yếu trong nhiều ngành công nghiệp chủ chốt, tuy nhiên hiệu quả hoạt động của các doanh nghiệp này vẫn còn nhiều hạn chế so với nguồn lực và ưu đãi mà Nhà nước dành cho. Luận văn tập trung nghiên cứu chính sách phát triển và quản trị nhà nước đối với DNNN, dựa trên kinh nghiệm quốc tế từ Singapore và Trung Quốc, nhằm đưa ra các hàm ý chính sách phù hợp với điều kiện Việt Nam trong giai đoạn 1990-2018.

Mục tiêu nghiên cứu là phân tích các mô hình quản trị và chính sách phát triển DNNN hiệu quả trên thế giới, đánh giá thực trạng tại Việt Nam, từ đó đề xuất các giải pháp nâng cao hiệu quả quản trị và phát triển DNNN. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào hai quốc gia có nhiều điểm tương đồng về địa lý, văn hóa và chính sách với Việt Nam là Singapore (1965-2018) và Trung Quốc (1970-2018), đồng thời phân tích thực trạng Việt Nam trong giai đoạn 1990-2018. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc hỗ trợ hoạch định chính sách công, nâng cao năng lực quản trị và phát triển bền vững DNNN, góp phần thúc đẩy tăng trưởng kinh tế và cải thiện hiệu quả sử dụng nguồn lực quốc gia.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết quản trị nhà nước và quản trị công ty để phân tích chính sách phát triển và quản trị DNNN. Hai lý thuyết trọng tâm gồm:

• Lý thuyết người đại diện (Agency Theory): Giải thích mối quan hệ giữa chủ sở hữu (Nhà nước) và người quản lý DNNN, nhấn mạnh vấn đề xung đột lợi ích và sự cần thiết của cơ chế giám sát hiệu quả để giảm thiểu hành vi tư lợi.

• Lý thuyết quản trị công ty (Corporate Governance Theory): Tập trung vào hệ thống luật lệ, quy tắc và quy trình nhằm định hướng, điều hành và kiểm soát hoạt động của DNNN, đảm bảo sự minh bạch, trách nhiệm giải trình và hiệu quả kinh doanh.

Ngoài ra, luận văn còn vận dụng các khái niệm then chốt như chính sách công, tự chủ doanh nghiệp, thể chế kinh tế, và các yếu tố tác động như lịch sử, văn hóa, năng lực đội ngũ công chức, môi trường kinh doanh. Mô hình quản trị nhà nước đối với DNNN được phân tích qua các công cụ chính sách như công cụ dựa trên thông tin, quyền lực, tài chính và tổ chức.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp định tính kết hợp diễn dịch và quy nạp, dựa trên số liệu thứ cấp từ các nguồn uy tín như OECD, Ngân hàng Thế giới, các nghiên cứu học thuật và báo cáo chính phủ. Cỡ mẫu nghiên cứu bao gồm các chính sách và mô hình quản trị DNNN tại Singapore, Trung Quốc và Việt Nam trong các giai đoạn lịch sử tương ứng.

Phân tích dữ liệu được thực hiện thông qua so sánh, đánh giá hiệu quả và tính khả thi của các chính sách dựa trên tiêu chí phân bổ nguồn lực hiệu quả, minh bạch và trách nhiệm giải trình. Phương pháp case study được áp dụng để nghiên cứu sâu các mô hình quản trị DNNN điển hình, từ đó rút ra bài học kinh nghiệm và hàm ý chính sách cho Việt Nam.

Timeline nghiên cứu kéo dài từ năm 2018 đến 2019, tập trung thu thập, tổng hợp và phân tích dữ liệu liên quan đến chính sách phát triển và quản trị DNNN tại ba quốc gia.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

1. Tăng trưởng và vai trò của DNNN trên thế giới: Số lượng DNNN trong danh sách Fortune Global 500 đã tăng hơn gấp đôi từ 2005 đến 2014, với khoảng 75% doanh nghiệp tại các nước đang phát triển là DNNN, trong khi tỷ lệ này tại các nước phát triển dưới 5%. Điều này cho thấy DNNN đóng vai trò chủ đạo trong nền kinh tế các nước đang phát triển như Trung Quốc và Việt Nam.

2. Mô hình quản trị hiệu quả tại Singapore: Các doanh nghiệp liên kết chính phủ (GLC) của Singapore hoạt động hiệu quả hơn các doanh nghiệp phi nhà nước với lợi nhuận trên tài sản và vốn chủ sở hữu cao hơn, quản lý chi phí tốt hơn và được thị trường đánh giá cao. Temasek Holdings đóng vai trò cổ đông tích cực, phân tách rõ ràng chức năng cổ đông và quản lý, hạn chế sự can thiệp trực tiếp của chính phủ vào hoạt động doanh nghiệp.

3. Mô hình quản trị tại Trung Quốc: DNNN Trung Quốc được quản lý qua Ủy ban Giám sát và Quản lý Tài sản Nhà nước (SASAC), tuy nhiên có nhiều tầng trung gian trong cấu trúc sở hữu, hạn chế hiệu quả quản trị. Các doanh nghiệp chịu sự can thiệp chính trị mạnh mẽ, phục vụ mục tiêu chính trị và kinh tế của Đảng Cộng sản, dẫn đến xung đột lợi ích và giảm tính tự chủ.

4. Thực trạng tại Việt Nam: DNNN Việt Nam có nguồn lực lớn nhưng hiệu quả thấp, tồn tại nhiều mâu thuẫn trong mục tiêu hoạt động, thiếu tính tự chủ và minh bạch. Việc đầu tư còn phụ thuộc nhiều vào sự phê duyệt của các cơ quan quản lý cấp trên, gây chậm trễ và kém hiệu quả. Mức độ công bố thông tin thấp, thiếu động lực cải thiện năng suất và cạnh tranh.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân chính của hiệu quả thấp tại DNNN Việt Nam là do cấu trúc sở hữu phức tạp, sự can thiệp chính trị trực tiếp và thiếu cơ chế quản trị công ty hiệu quả. So với mô hình Singapore, Việt Nam chưa phân tách rõ ràng vai trò cổ đông và quản lý, dẫn đến xung đột lợi ích và thiếu minh bạch. Mô hình Trung Quốc tuy có sự quản lý tập trung qua SASAC nhưng vẫn chịu ảnh hưởng chính trị lớn, tương tự như Việt Nam, làm giảm tính tự chủ và hiệu quả kinh doanh.

Kết quả nghiên cứu cho thấy việc áp dụng mô hình quản trị phù hợp với điều kiện kinh tế, chính trị và văn hóa là chìa khóa để nâng cao hiệu quả DNNN. Việc tăng cường minh bạch, trách nhiệm giải trình và phân quyền tự chủ cho DNNN sẽ giúp cải thiện hiệu quả phân bổ nguồn lực, giảm tham nhũng và nâng cao năng lực cạnh tranh. Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ so sánh tỷ lệ DNNN trong Fortune Global 500, bảng phân tích hiệu quả tài chính của GLC Singapore và DNNN Trung Quốc, cũng như biểu đồ đánh giá mức độ minh bạch và tự chủ của DNNN tại Việt Nam.

Đề xuất và khuyến nghị

1. Xây dựng mô hình quản trị DNNN theo hướng thị trường: Áp dụng mô hình quản trị tương tự Temasek Holdings, phân tách rõ vai trò cổ đông và quản lý, hạn chế sự can thiệp trực tiếp của chính phủ vào hoạt động kinh doanh. Mục tiêu nâng tỷ lệ lợi nhuận trên vốn chủ sở hữu lên ít nhất 10% trong vòng 5 năm. Chủ thể thực hiện: Bộ Tài chính, Ủy ban Quản lý vốn nhà nước.

2. Tăng cường minh bạch và trách nhiệm giải trình: Ban hành quy định bắt buộc công bố thông tin tài chính và hoạt động quản trị theo chuẩn mực quốc tế, nâng mức độ công bố thông tin của DNNN lên trên 80% trong 3 năm tới. Chủ thể thực hiện: Bộ Kế hoạch và Đầu tư, Ủy ban Chứng khoán Nhà nước.

3. Cải cách cấu trúc sở hữu và quản lý: Rút gọn các tầng trung gian trong cấu trúc sở hữu DNNN, tăng quyền bổ nhiệm và giám sát CEO doanh nghiệp, nhằm nâng cao tính tự chủ và hiệu quả quản trị. Mục tiêu giảm số tầng sở hữu trung gian xuống còn tối đa 2 tầng trong 4 năm. Chủ thể thực hiện: Chính phủ, Ủy ban Quản lý vốn nhà nước.

4. Nâng cao năng lực đội ngũ công chức quản lý DNNN: Đào tạo chuyên sâu về quản trị doanh nghiệp, tài chính và pháp luật cho cán bộ quản lý DNNN, xây dựng hệ thống đánh giá và khen thưởng dựa trên hiệu quả kinh doanh. Mục tiêu nâng chỉ số năng lực quản lý lên 20% trong 3 năm. Chủ thể thực hiện: Bộ Nội vụ, các trường đại học đào tạo quản lý công.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

1. Cơ quan hoạch định chính sách nhà nước: Giúp xây dựng và điều chỉnh chính sách phát triển và quản trị DNNN dựa trên kinh nghiệm quốc tế và thực trạng Việt Nam, nâng cao hiệu quả quản lý nguồn lực quốc gia.

2. Ban lãnh đạo và quản lý DNNN: Cung cấp kiến thức về mô hình quản trị hiệu quả, các công cụ quản lý và cách thức tăng cường minh bạch, giúp nâng cao năng lực điều hành và phát triển doanh nghiệp.

3. Các nhà nghiên cứu và học giả trong lĩnh vực quản lý công: Là tài liệu tham khảo sâu sắc về lý thuyết và thực tiễn quản trị nhà nước đối với DNNN, hỗ trợ nghiên cứu và giảng dạy chuyên ngành.

4. Nhà đầu tư và tổ chức tài chính: Hiểu rõ hơn về cơ chế quản trị và chính sách phát triển DNNN tại Việt Nam, từ đó đánh giá rủi ro và cơ hội đầu tư vào các doanh nghiệp nhà nước.

Câu hỏi thường gặp

1. Tại sao DNNN lại có vai trò quan trọng trong nền kinh tế Việt Nam?
   DNNN chiếm vị trí chủ đạo trong nhiều ngành công nghiệp trọng yếu, đóng góp lớn vào GDP và ngân sách nhà nước, đồng thời thực hiện các nhiệm vụ xã hội và quốc phòng mà khu vực tư nhân khó đảm nhận.

2. Mô hình quản trị DNNN của Singapore có điểm gì nổi bật?
   Singapore quản lý DNNN qua Temasek Holdings với vai trò cổ đông tích cực, phân tách rõ ràng giữa chức năng cổ đông và quản lý, hạn chế can thiệp chính trị trực tiếp, giúp doanh nghiệp hoạt động hiệu quả và minh bạch.

3. Những khó khăn chính trong quản trị DNNN tại Việt Nam là gì?
   Bao gồm cấu trúc sở hữu phức tạp, sự can thiệp chính trị trực tiếp, thiếu minh bạch, mục tiêu hoạt động mâu thuẫn và năng lực quản lý còn hạn chế, dẫn đến hiệu quả kinh doanh thấp.

4. Làm thế nào để nâng cao hiệu quả phân bổ nguồn lực trong DNNN?
   Cần xây dựng cơ chế quản trị minh bạch, trách nhiệm giải trình rõ ràng, tăng cường tự chủ doanh nghiệp, đồng thời áp dụng các công cụ chính sách tài chính và tổ chức phù hợp để khuyến khích hiệu quả đầu tư và sản xuất.

5. Vai trò của đội ngũ công chức trong quản trị DNNN như thế nào?
   Đội ngũ công chức có năng lực cao, chuyên môn sâu và động lực làm việc tốt là yếu tố then chốt để thực thi chính sách sở hữu nhà nước hiệu quả, giám sát và điều hành DNNN theo mục tiêu phát triển bền vững.

Kết luận

• DNNN giữ vai trò trọng yếu trong nền kinh tế các nước đang phát triển, đặc biệt là Việt Nam, nhưng hiệu quả hoạt động còn nhiều hạn chế.
• Mô hình quản trị DNNN của Singapore với Temasek Holdings là hình mẫu thành công, trong khi mô hình Trung Quốc cho thấy sự can thiệp chính trị có thể làm giảm hiệu quả.
• Việt Nam cần cải cách cấu trúc sở hữu, tăng cường minh bạch và trách nhiệm giải trình, đồng thời nâng cao năng lực quản lý để phát huy tiềm năng DNNN.
• Các chính sách phát triển và quản trị nhà nước phải phù hợp với điều kiện kinh tế, chính trị và văn hóa đặc thù của Việt Nam, tránh áp dụng máy móc mô hình nước ngoài.
• Tiếp tục nghiên cứu và triển khai các giải pháp cải cách trong giai đoạn 2020-2025 nhằm nâng cao hiệu quả và vai trò của DNNN trong phát triển kinh tế quốc gia.

Call-to-action: Các nhà hoạch định chính sách, quản lý DNNN và nhà nghiên cứu được khuyến khích áp dụng các hàm ý chính sách từ nghiên cứu này để thúc đẩy đổi mới và phát triển bền vững doanh nghiệp nhà nước tại Việt Nam.