Tổng quan nghiên cứu

Ngành bán lẻ tại Việt Nam, đặc biệt là các siêu thị và trung tâm thương mại (TTTM), đang phát triển mạnh mẽ với giá trị thị trường hàng tiêu dùng khoảng 120 tỷ USD năm 2017 và tốc độ tăng trưởng gần 10% mỗi năm trong giai đoạn 2012-2017. Tại Thành phố Hồ Chí Minh (TP HCM), trung tâm kinh tế lớn nhất cả nước, có tới 259 siêu thị và TTTM theo thống kê năm 2017, tạo nên môi trường cạnh tranh sôi động và đa dạng. Tuy nhiên, sự phát triển nhanh chóng cũng đặt ra nhiều thách thức trong quản lý và vận hành, đặc biệt là trong việc xây dựng và duy trì hệ thống kiểm soát nội bộ (HTKSNB) hiệu quả nhằm nâng cao hiệu quả hoạt động (HQHĐ).

Luận văn tập trung nghiên cứu tác động của các nhân tố cấu thành HTKSNB đến HQHĐ của các siêu thị, TTTM tại TP HCM trong giai đoạn từ tháng 01/2019 đến tháng 03/2019. Mục tiêu chính là xác định và đo lường mức độ ảnh hưởng của năm nhân tố: môi trường kiểm soát, đánh giá rủi ro, hoạt động kiểm soát, thông tin và truyền thông, giám sát đến HQHĐ của các đơn vị này. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc giúp các doanh nghiệp bán lẻ hoàn thiện hệ thống kiểm soát nội bộ, giảm thiểu rủi ro gian lận, thất thoát tài sản, đồng thời nâng cao năng lực cạnh tranh và phát triển bền vững trong bối cảnh thị trường ngày càng phức tạp.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên khuôn mẫu HTKSNB theo báo cáo COSO 2013, trong đó hệ thống kiểm soát nội bộ được cấu thành bởi năm thành phần chính:

  • Môi trường kiểm soát (MTKS): Nền tảng đạo đức và cơ cấu tổ chức, phân quyền rõ ràng, chính sách nhân sự và kênh báo cáo sai phạm.
  • Đánh giá rủi ro (ĐGRR): Nhận diện, phân tích và quản lý các rủi ro tiềm ẩn trong hoạt động kinh doanh.
  • Hoạt động kiểm soát (HĐKS): Các chính sách và thủ tục nhằm ngăn ngừa và phát hiện sai phạm, đảm bảo tuân thủ quy định.
  • Thông tin và truyền thông (TTTT): Hệ thống thu thập, xử lý và truyền đạt thông tin chính xác, kịp thời trong nội bộ và với các bên liên quan.
  • Giám sát (GS): Quá trình đánh giá, theo dõi và điều chỉnh HTKSNB để đảm bảo vận hành hiệu quả.

Ngoài ra, luận văn ứng dụng các lý thuyết nền tảng như:

  • Lý thuyết Chaos: Nhấn mạnh tác động lớn của những thay đổi nhỏ trong hệ thống kiểm soát đến hiệu quả hoạt động.
  • Lý thuyết ủy nhiệm: Giải thích mối quan hệ giữa cổ đông và nhà quản lý, vai trò giám sát và trách nhiệm trong HTKSNB.
  • Lý thuyết tâm lý xã hội tổ chức: Nhấn mạnh vai trò của con người và yếu tố tâm lý trong việc thực thi kiểm soát nội bộ.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp hỗn hợp khám phá, kết hợp nghiên cứu định tính và định lượng.

  • Nghiên cứu định tính: Thu thập ý kiến chuyên gia qua thảo luận tay đôi (N=8) để điều chỉnh và hoàn thiện mô hình nghiên cứu, thang đo phù hợp với đặc thù siêu thị, TTTM tại TP HCM.
  • Nghiên cứu định lượng: Khảo sát 200 nhân viên và quản lý tại các siêu thị, TTTM trên địa bàn TP HCM trong giai đoạn 01-03/2019. Dữ liệu được phân tích bằng phần mềm SPSS 20, sử dụng hệ số Cronbach’s Alpha để đánh giá độ tin cậy thang đo, phân tích nhân tố khám phá (EFA) để xác định cấu trúc nhân tố, và mô hình hồi quy bội để đo lường mức độ ảnh hưởng của các nhân tố đến HQHĐ.

Quy trình nghiên cứu gồm bốn bước chính: tổng hợp nghiên cứu trước, nghiên cứu định tính với chuyên gia, khảo sát định lượng và phân tích dữ liệu, cuối cùng đề xuất giải pháp dựa trên kết quả nghiên cứu.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Ảnh hưởng của môi trường kiểm soát (MTKS):
    MTKS có tác động tích cực và mạnh mẽ đến HQHĐ với hệ số hồi quy bội đạt khoảng 0.35, mức độ ảnh hưởng cao nhất trong năm nhân tố. Các yếu tố như chuẩn mực đạo đức nghề nghiệp, phân công quyền hạn rõ ràng và kênh báo cáo sai phạm được đánh giá cao.

  2. Đánh giá rủi ro (ĐGRR):
    ĐGRR cũng có ảnh hưởng tích cực với hệ số khoảng 0.28, thể hiện tầm quan trọng của việc nhận diện và quản lý rủi ro trong hoạt động siêu thị, TTTM. Việc thường xuyên rà soát và cập nhật các rủi ro giúp giảm thiểu tổn thất và nâng cao hiệu quả.

  3. Hoạt động kiểm soát (HĐKS):
    HĐKS có ảnh hưởng tích cực với hệ số 0.25, bao gồm các chính sách kiểm soát phòng ngừa và phát hiện, tuân thủ nghiêm ngặt các quy trình vận hành. Đây là yếu tố quan trọng giúp ngăn ngừa gian lận và sai sót trong quản lý hàng hóa và tài chính.

  4. Thông tin và truyền thông (TTTT):
    TTTT có tác động tích cực với hệ số 0.22, nhấn mạnh vai trò của hệ thống thông tin chính xác, kịp thời và truyền thông nội bộ hiệu quả trong việc hỗ trợ các hoạt động kiểm soát.

  5. Giám sát (GS):
    GS có ảnh hưởng tích cực nhưng mức độ thấp hơn với hệ số 0.18, cho thấy việc giám sát thường xuyên và định kỳ giúp phát hiện và khắc phục kịp thời các khiếm khuyết trong HTKSNB.

Các kết quả trên được minh họa qua bảng hồi quy và biểu đồ cột thể hiện mức độ ảnh hưởng tương đối của từng nhân tố. So sánh với các nghiên cứu trong và ngoài nước cho thấy sự nhất quán về vai trò quan trọng của MTKS và ĐGRR trong việc nâng cao HQHĐ.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân của các phát hiện có thể giải thích do MTKS là nền tảng tạo dựng văn hóa kiểm soát và đạo đức nghề nghiệp, ảnh hưởng trực tiếp đến thái độ và hành vi của nhân viên. ĐGRR giúp doanh nghiệp chủ động ứng phó với các rủi ro tiềm ẩn trong môi trường kinh doanh đầy biến động. HĐKS và TTTT hỗ trợ thực thi các chính sách kiểm soát một cách hiệu quả, đảm bảo thông tin minh bạch và kịp thời. GS giúp duy trì và cải tiến liên tục HTKSNB.

So với các nghiên cứu trước, kết quả luận văn khẳng định tính phù hợp của mô hình COSO 2013 trong bối cảnh siêu thị, TTTM tại TP HCM, đồng thời bổ sung góc nhìn thực tiễn về mức độ ảnh hưởng cụ thể của từng nhân tố. Việc áp dụng lý thuyết Chaos giúp nhận thức rằng sai sót nhỏ trong HTKSNB có thể gây ra hậu quả lớn, do đó cần chú trọng hoàn thiện từng khâu kiểm soát.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường xây dựng và duy trì môi trường kiểm soát minh bạch:
    Các siêu thị, TTTM cần thiết lập chuẩn mực đạo đức nghề nghiệp rõ ràng, công khai quy trình tuyển dụng, khen thưởng và kỷ luật nhằm nâng cao ý thức tuân thủ của nhân viên. Thời gian thực hiện trong 6-12 tháng, do ban lãnh đạo và phòng nhân sự chủ trì.

  2. Nâng cao năng lực đánh giá và quản lý rủi ro:
    Thiết lập quy trình nhận diện, phân tích và đánh giá rủi ro định kỳ, sử dụng công nghệ hỗ trợ phân tích dữ liệu để dự báo rủi ro tiềm ẩn. Thời gian triển khai 3-6 tháng, do phòng kiểm soát nội bộ phối hợp với các bộ phận liên quan thực hiện.

  3. Hoàn thiện hoạt động kiểm soát và tuân thủ quy trình:
    Xây dựng và cập nhật các chính sách kiểm soát phòng ngừa và phát hiện, đào tạo nhân viên về quy trình kiểm soát, tăng cường kiểm tra, giám sát nội bộ. Thời gian thực hiện 6 tháng, do bộ phận kiểm toán nội bộ và quản lý vận hành đảm nhiệm.

  4. Cải thiện hệ thống thông tin và truyền thông nội bộ:
    Đầu tư hệ thống công nghệ thông tin hiện đại, đảm bảo thông tin chính xác, kịp thời và bảo mật, đồng thời thiết lập kênh truyền thông nội bộ hiệu quả để nhân viên dễ dàng tiếp nhận và phản hồi thông tin. Thời gian thực hiện 6-9 tháng, do phòng CNTT và truyền thông phối hợp thực hiện.

  5. Tăng cường giám sát và đánh giá HTKSNB:
    Thực hiện giám sát thường xuyên và định kỳ, tổ chức đánh giá nội bộ và kiểm toán độc lập để phát hiện sớm các khiếm khuyết, đồng thời có cơ chế xử lý và cải tiến kịp thời. Thời gian thực hiện liên tục, do ban giám đốc và bộ phận kiểm toán nội bộ chịu trách nhiệm.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Ban lãnh đạo các siêu thị và trung tâm thương mại:
    Giúp hiểu rõ vai trò và tầm quan trọng của HTKSNB trong việc nâng cao hiệu quả hoạt động, từ đó xây dựng chiến lược kiểm soát phù hợp.

  2. Phòng kiểm soát nội bộ và kiểm toán nội bộ:
    Cung cấp cơ sở lý thuyết và thực tiễn để thiết kế, vận hành và đánh giá hệ thống kiểm soát nội bộ hiệu quả, giảm thiểu rủi ro gian lận và thất thoát.

  3. Nhà nghiên cứu và sinh viên chuyên ngành kế toán, quản trị kinh doanh:
    Là tài liệu tham khảo quý giá về mô hình nghiên cứu HTKSNB theo COSO 2013, phương pháp nghiên cứu hỗn hợp và ứng dụng trong ngành bán lẻ hiện đại.

  4. Các nhà quản lý và chuyên gia tư vấn doanh nghiệp bán lẻ:
    Hỗ trợ trong việc tư vấn, xây dựng và hoàn thiện hệ thống kiểm soát nội bộ nhằm nâng cao năng lực quản trị và phát triển bền vững cho các doanh nghiệp bán lẻ.

Câu hỏi thường gặp

  1. HTKSNB là gì và tại sao quan trọng với siêu thị, TTTM?
    HTKSNB là hệ thống các quy trình, chính sách nhằm kiểm soát hoạt động nội bộ, giảm thiểu rủi ro gian lận và thất thoát. Với siêu thị, TTTM, HTKSNB giúp đảm bảo quản lý hàng hóa, tài chính hiệu quả, nâng cao sự hài lòng khách hàng và lợi nhuận.

  2. Năm nhân tố cấu thành HTKSNB theo COSO 2013 gồm những gì?
    Bao gồm môi trường kiểm soát, đánh giá rủi ro, hoạt động kiểm soát, thông tin và truyền thông, giám sát. Mỗi nhân tố đóng vai trò quan trọng trong việc xây dựng hệ thống kiểm soát toàn diện.

  3. Phương pháp nghiên cứu hỗn hợp khám phá là gì?
    Là phương pháp kết hợp nghiên cứu định tính để khám phá vấn đề và nghiên cứu định lượng để kiểm định kết quả, giúp tăng tính chính xác và độ tin cậy của nghiên cứu.

  4. Làm thế nào để đánh giá hiệu quả hoạt động của siêu thị, TTTM?
    Đánh giá qua các chỉ tiêu tài chính như ROA, ROE, lợi nhuận, doanh thu và các chỉ tiêu phi tài chính như sự hài lòng khách hàng, hiệu quả sử dụng nguồn lực, mối quan hệ với nhà cung cấp.

  5. Các siêu thị, TTTM có thể áp dụng kết quả nghiên cứu này như thế nào?
    Có thể sử dụng kết quả để điều chỉnh, hoàn thiện HTKSNB, tập trung vào các nhân tố có ảnh hưởng lớn như môi trường kiểm soát và đánh giá rủi ro, từ đó nâng cao hiệu quả hoạt động và khả năng cạnh tranh trên thị trường.

Kết luận

  • Luận văn đã xác định và đo lường mức độ ảnh hưởng tích cực của năm nhân tố cấu thành HTKSNB đến hiệu quả hoạt động của các siêu thị, trung tâm thương mại tại TP HCM.
  • Môi trường kiểm soát và đánh giá rủi ro là hai nhân tố có ảnh hưởng mạnh mẽ nhất đến hiệu quả hoạt động.
  • Nghiên cứu áp dụng thành công mô hình COSO 2013 kết hợp lý thuyết Chaos, ủy nhiệm và tâm lý xã hội tổ chức, phù hợp với đặc thù ngành bán lẻ hiện đại.
  • Kết quả nghiên cứu cung cấp cơ sở khoa học để các doanh nghiệp hoàn thiện hệ thống kiểm soát nội bộ, giảm thiểu rủi ro và nâng cao năng lực cạnh tranh.
  • Các bước tiếp theo bao gồm triển khai các giải pháp đề xuất trong vòng 6-12 tháng và tiếp tục nghiên cứu mở rộng phạm vi và đối tượng để nâng cao tính ứng dụng thực tiễn.

Hành động ngay hôm nay: Các nhà quản lý siêu thị và TTTM tại TP HCM nên xem xét đánh giá lại hệ thống kiểm soát nội bộ hiện tại, áp dụng các giải pháp nghiên cứu đề xuất để nâng cao hiệu quả hoạt động và phát triển bền vững trong tương lai.