Tổng quan nghiên cứu

Ngành xuất khẩu thủy sản đóng vai trò quan trọng trong nền kinh tế Việt Nam, đặc biệt trong bối cảnh hội nhập kinh tế quốc tế sâu rộng. Theo ước tính, kim ngạch xuất khẩu thủy sản của Việt Nam sang Nhật Bản đạt hơn 1,1 tỷ USD năm 2016, với tốc độ tăng trưởng dương qua các năm. Nhật Bản là thị trường nhập khẩu thủy sản lớn thứ hai của Việt Nam, đồng thời là một trong những quốc gia thành viên chủ chốt của Hiệp định Đối tác Toàn diện và Tiến bộ xuyên Thái Bình Dương (CPTPP). Hiệp định này mở ra cơ hội lớn cho ngành thủy sản Việt Nam khi Nhật Bản cam kết xóa bỏ thuế nhập khẩu đối với 86% số dòng thuế ngay khi hiệp định có hiệu lực, tương đương 93,6% kim ngạch xuất khẩu thủy sản sang Nhật Bản.

Mục tiêu nghiên cứu nhằm đề xuất định hướng và giải pháp thúc đẩy xuất khẩu thủy sản của Việt Nam sang thị trường Nhật Bản trong bối cảnh thực thi CPTPP. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào hoạt động xuất khẩu thủy sản của Việt Nam sang Nhật Bản trong giai đoạn 2007-2019, phân tích tác động của CPTPP và đề xuất các giải pháp phù hợp. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc nâng cao hiệu quả xuất khẩu thủy sản, góp phần tăng trưởng GDP, giải quyết việc làm và phát triển bền vững ngành thủy sản Việt Nam trong môi trường cạnh tranh quốc tế ngày càng khốc liệt.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết và mô hình nghiên cứu về xuất khẩu thủy sản và tác động của các hiệp định thương mại tự do đến hoạt động xuất khẩu. Hai khung lý thuyết chính được áp dụng gồm:

  1. Lý thuyết chuỗi giá trị toàn cầu (Global Value Chain - GVC): Giúp phân tích vai trò của các quốc gia và doanh nghiệp trong chuỗi cung ứng thủy sản toàn cầu, từ khâu khai thác, nuôi trồng đến chế biến và xuất khẩu. Lý thuyết này nhấn mạnh sự cần thiết của việc nâng cao giá trị gia tăng và tham gia sâu hơn vào chuỗi giá trị để tăng sức cạnh tranh.

  2. Lý thuyết về tác động của hiệp định thương mại tự do (FTA) đến xuất khẩu: Phân tích các cam kết về thuế quan, tiêu chuẩn kỹ thuật, vệ sinh an toàn thực phẩm, lao động và môi trường trong CPTPP, từ đó đánh giá ảnh hưởng tích cực và thách thức đối với ngành thủy sản Việt Nam.

Các khái niệm chính bao gồm: thủy sản (HS 03 và HS 16), thúc đẩy xuất khẩu thủy sản, chuỗi cung ứng thủy sản, cam kết thuế quan CPTPP, và các rào cản phi thuế quan như tiêu chuẩn SPS (Sanitary and Phytosanitary).

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp kết hợp định lượng và định tính:

  • Nguồn dữ liệu: Số liệu thống kê xuất khẩu thủy sản Việt Nam từ Tổng cục Hải quan, ITC Trade Map, các báo cáo của FAO, World Bank và các văn bản pháp luật liên quan đến CPTPP và chính sách xuất khẩu thủy sản.

  • Phương pháp phân tích: Phân tích thống kê mô tả, so sánh số liệu kim ngạch xuất khẩu qua các năm, phân tích SWOT về cơ hội và thách thức khi thực thi CPTPP, phương pháp phân tích chính sách và tổng hợp các nghiên cứu trước đó.

  • Cỡ mẫu và chọn mẫu: Dữ liệu được thu thập từ toàn bộ các mặt hàng thủy sản xuất khẩu sang Nhật Bản trong giai đoạn 2007-2019, tập trung vào các nhóm mặt hàng chủ lực như cá phi lê, giáp xác và cá hồi đã qua chế biến.

  • Timeline nghiên cứu: Nghiên cứu được thực hiện trong khoảng thời gian từ năm 2020 đến 2023, bao gồm thu thập dữ liệu, phân tích thực trạng, dự báo tác động và đề xuất giải pháp.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Tăng trưởng kim ngạch xuất khẩu thủy sản sang Nhật Bản: Năm 2018, kim ngạch xuất khẩu thủy sản của Việt Nam sang Nhật Bản đạt khoảng 1,38 tỷ USD, tăng 5% so với năm 2017. Trong đó, nhóm mặt hàng cá phi lê và giáp xác chiếm khoảng 83% tổng giá trị xuất khẩu thủy sản.

  2. Thị phần và vị thế cạnh tranh: Việt Nam đứng thứ 6 trong số các quốc gia xuất khẩu thủy sản sang Nhật Bản năm 2018, với nhóm giáp xác từng giữ vị trí số 1 năm 2017 nhưng giảm xuống vị trí thấp hơn do cạnh tranh từ các quốc gia khác. Mặt hàng cá hồi đã qua chế biến của Việt Nam tăng trưởng 23,6% trong giai đoạn 2011-2018, vươn lên vị trí thứ 2 tại thị trường Nhật Bản.

  3. Ảnh hưởng của CPTPP: Nhật Bản cam kết xóa bỏ thuế nhập khẩu đối với 86% số dòng thuế ngay khi hiệp định có hiệu lực, giúp giảm chi phí xuất khẩu thủy sản của Việt Nam. Tuy nhiên, các cam kết về môi trường, lao động và an toàn thực phẩm đặt ra yêu cầu cao về cải thiện chất lượng và quy trình sản xuất.

  4. Hạn chế và thách thức: Tổng giá trị xuất khẩu thủy sản sang Nhật Bản năm 2018 giảm 10% so với năm 2017, nhóm mặt hàng thân mềm mất dần thị phần. Các doanh nghiệp Việt Nam còn yếu về công nghệ chế biến sâu, nguồn nguyên liệu đầu vào có giá thành cao, và năng lực cạnh tranh chưa cao so với các đối thủ trong CPTPP như Chile, Canada.

Thảo luận kết quả

Kết quả cho thấy CPTPP tạo ra cơ hội lớn cho ngành thủy sản Việt Nam nhờ giảm thuế quan và mở rộng thị trường, đồng thời thúc đẩy nâng cao chất lượng sản phẩm để đáp ứng các tiêu chuẩn nghiêm ngặt của Nhật Bản. Tuy nhiên, sự cạnh tranh gay gắt từ các quốc gia thành viên CPTPP khác đòi hỏi Việt Nam phải đẩy mạnh đổi mới công nghệ, nâng cao năng lực quản lý và phát triển chuỗi cung ứng bền vững.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ tăng trưởng kim ngạch xuất khẩu theo nhóm mặt hàng, bảng so sánh thị phần các quốc gia xuất khẩu thủy sản sang Nhật Bản, và phân tích SWOT về tác động của CPTPP. So sánh với các nghiên cứu trước đây cho thấy sự khác biệt rõ rệt trong bối cảnh cạnh tranh khi Hoa Kỳ rút khỏi TPP, tạo điều kiện thuận lợi hơn cho Việt Nam trong CPTPP.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Nâng cao năng lực tham gia chuỗi giá trị toàn cầu: Đẩy mạnh đầu tư công nghệ chế biến sâu, phát triển sản phẩm có giá trị gia tăng cao, tập trung vào các mặt hàng chủ lực như cá phi lê, giáp xác và cá hồi. Mục tiêu tăng tỷ trọng sản phẩm chế biến sâu lên ít nhất 50% trong vòng 5 năm tới. Chủ thể thực hiện: Bộ Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn phối hợp với doanh nghiệp.

  2. Cải thiện chất lượng và đáp ứng tiêu chuẩn Nhật Bản: Tăng cường kiểm soát chất lượng, áp dụng các tiêu chuẩn quốc tế về an toàn thực phẩm (HACCP, JAS), nâng cao năng lực kiểm dịch và chứng nhận xuất khẩu. Thời gian thực hiện: 3 năm. Chủ thể: Doanh nghiệp xuất khẩu và các cơ quan quản lý nhà nước.

  3. Mở rộng thị trường và xúc tiến thương mại: Tăng cường hoạt động xúc tiến thương mại, quảng bá thương hiệu thủy sản Việt Nam tại Nhật Bản, tổ chức các hội chợ, triển lãm và kết nối doanh nghiệp. Mục tiêu tăng kim ngạch xuất khẩu sang Nhật Bản thêm 10% mỗi năm. Chủ thể: Bộ Công Thương, các hiệp hội ngành nghề.

  4. Hỗ trợ tài chính và chính sách ưu đãi: Cung cấp các gói tín dụng ưu đãi, giảm lãi suất cho doanh nghiệp thủy sản, hỗ trợ đào tạo nguồn nhân lực và phát triển cơ sở hạ tầng logistics. Thời gian triển khai: liên tục trong 5 năm. Chủ thể: Ngân hàng Nhà nước, Bộ Tài chính, Bộ Nông nghiệp.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Các nhà hoạch định chính sách: Giúp xây dựng và điều chỉnh chính sách phát triển ngành thủy sản phù hợp với cam kết CPTPP và yêu cầu thị trường Nhật Bản.

  2. Doanh nghiệp xuất khẩu thủy sản: Cung cấp thông tin về thị trường, tiêu chuẩn kỹ thuật và các giải pháp nâng cao năng lực cạnh tranh.

  3. Các tổ chức nghiên cứu và đào tạo: Làm cơ sở để phát triển các chương trình đào tạo, nghiên cứu ứng dụng công nghệ mới trong ngành thủy sản.

  4. Nhà đầu tư và các tổ chức tài chính: Đánh giá tiềm năng và rủi ro đầu tư vào ngành thủy sản, từ đó đưa ra các quyết định tài chính phù hợp.

Câu hỏi thường gặp

  1. CPTPP ảnh hưởng thế nào đến xuất khẩu thủy sản Việt Nam sang Nhật Bản?
    CPTPP giúp giảm thuế nhập khẩu đối với nhiều mặt hàng thủy sản, tạo điều kiện thuận lợi cho xuất khẩu. Tuy nhiên, cũng đặt ra các yêu cầu cao về tiêu chuẩn chất lượng và môi trường, đòi hỏi doanh nghiệp phải nâng cao năng lực.

  2. Những mặt hàng thủy sản nào của Việt Nam có lợi thế tại thị trường Nhật Bản?
    Các mặt hàng cá phi lê, giáp xác và cá hồi đã qua chế biến là những nhóm chủ lực có thị phần lớn và tăng trưởng ổn định tại Nhật Bản.

  3. Doanh nghiệp thủy sản cần làm gì để tận dụng cơ hội từ CPTPP?
    Doanh nghiệp cần nâng cao chất lượng sản phẩm, áp dụng công nghệ chế biến hiện đại, tuân thủ các tiêu chuẩn quốc tế và tăng cường xúc tiến thương mại.

  4. Những thách thức lớn nhất đối với ngành thủy sản Việt Nam khi tham gia CPTPP là gì?
    Thách thức gồm cạnh tranh gay gắt từ các quốc gia thành viên khác, yêu cầu khắt khe về môi trường và lao động, cũng như hạn chế về công nghệ và nguồn nguyên liệu.

  5. Chính phủ đã có những chính sách hỗ trợ nào cho ngành thủy sản?
    Chính phủ đã ban hành các quyết định về phát triển công nghiệp chế biến thủy sản, hỗ trợ tài chính, giảm thuế và nâng cấp cơ sở hạ tầng nhằm thúc đẩy xuất khẩu thủy sản.

Kết luận

  • Luận văn đã hệ thống hóa cơ sở lý luận và thực tiễn về xuất khẩu thủy sản trong bối cảnh CPTPP, làm rõ các yếu tố ảnh hưởng và cam kết liên quan.
  • Phân tích thực trạng xuất khẩu thủy sản Việt Nam sang Nhật Bản giai đoạn 2007-2019, chỉ ra những thành công và hạn chế cụ thể.
  • Đánh giá tác động tích cực và thách thức của CPTPP đối với ngành thủy sản, đặc biệt là cơ hội giảm thuế và yêu cầu nâng cao chất lượng.
  • Đề xuất các giải pháp từ phía nhà nước và doanh nghiệp nhằm nâng cao năng lực cạnh tranh, mở rộng thị trường và phát triển bền vững.
  • Khuyến nghị các bước tiếp theo bao gồm tăng cường hợp tác quốc tế, đầu tư công nghệ và hoàn thiện chính sách hỗ trợ để tận dụng tối đa lợi ích từ CPTPP.

Hành động ngay hôm nay để nâng cao vị thế xuất khẩu thủy sản Việt Nam trên thị trường Nhật Bản và toàn cầu!