Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh cuộc cách mạng công nghiệp 4.0 và nền kinh tế tri thức phát triển mạnh mẽ, việc đổi mới giáo dục nhằm phát triển nguồn nhân lực chất lượng cao trở thành yêu cầu cấp thiết. Theo Quyết định số 404/QĐ-TTg ngày 27/3/2015 của Thủ tướng Chính phủ, chương trình giáo dục phổ thông (GDPT) mới tập trung phát triển năng lực (NL) và phẩm chất (PC) cho học sinh (HS), đặc biệt là năng lực vận dụng kiến thức vào thực tiễn. Môn Toán lớp 3, với vai trò nền tảng trong giáo dục tiểu học, được thiết kế theo hướng phát triển NL toàn diện cho HS, bao gồm tư duy toán học, giải quyết vấn đề, giao tiếp toán học và sử dụng công cụ toán học.

Tuy nhiên, khảo sát tại một số trường tiểu học trên địa bàn huyện Thủy Nguyên, TP. Hải Phòng cho thấy việc thiết kế và tổ chức hoạt động vận dụng, trải nghiệm trong dạy học môn Toán lớp 3 còn nhiều hạn chế. Cụ thể, chỉ khoảng 18,2% giáo viên (GV) thường xuyên tổ chức các hoạt động này, trong khi 63,6% chỉ thực hiện hiếm khi. Hơn 60% GV cho biết thời lượng tiết học không đủ để tổ chức hoạt động vận dụng, trải nghiệm, và 90% GV chưa được trang bị kỹ năng tổ chức phù hợp. Mặt khác, 65% HS rất mong muốn được tham gia nhiều hơn vào các hoạt động vận dụng, trải nghiệm.

Mục tiêu nghiên cứu nhằm thiết kế và tổ chức các hoạt động vận dụng, trải nghiệm trong dạy học môn Toán lớp 3 theo hướng phát triển NL cho HS, từ đó đề xuất các giải pháp nâng cao hiệu quả dạy học, phù hợp với chương trình GDPT 2018 và thực tiễn tại các trường tiểu học huyện Thủy Nguyên trong năm học đầu tiên áp dụng chương trình mới. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc đổi mới phương pháp dạy học, góp phần phát triển toàn diện NL và PC cho HS, đồng thời nâng cao chất lượng giáo dục tiểu học.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Năng lực được hiểu là khả năng huy động và sử dụng hiệu quả các nguồn lực để giải quyết các tình huống trong học tập và cuộc sống. Theo Denyse Tremblay, năng lực là khả năng hành động và tiến bộ dựa trên tổng hợp các nguồn lực. Trong giáo dục toán học, năng lực bao gồm tư duy và lập luận toán học, mô hình hóa toán học, giải quyết vấn đề, giao tiếp toán học và sử dụng công cụ toán học.

Dạy học phát triển năng lực (DHPTNL) là quá trình tổ chức hoạt động dạy và học nhằm phát triển tối đa phẩm chất và năng lực của HS thông qua các hoạt động học tập tích cực, sáng tạo. Mô hình DHPTNL nhấn mạnh vai trò trung tâm của HS, tăng cường học tập nhóm, đổi mới mối quan hệ GV-HS và đánh giá dựa trên khả năng vận dụng sáng tạo tri thức.

Hoạt động vận dụng, trải nghiệm (HĐVĐTN) trong dạy học môn Toán lớp 3 được thiết kế dựa trên các mô hình học tập trải nghiệm của Kurt Lewin, Jean Piaget và David Kolb, nhấn mạnh quá trình HS trực tiếp tham gia, quan sát, phản ánh và thử nghiệm để chiếm lĩnh tri thức. HĐVĐTN giúp HS phát triển năng lực tư duy, sáng tạo và vận dụng kiến thức vào thực tiễn.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp kết hợp giữa nghiên cứu lý luận và thực nghiệm sư phạm. Nguồn dữ liệu bao gồm tài liệu giáo trình, sách giáo khoa, các văn bản pháp luật như Thông tư 32/2018/TT-BGDĐT và Quyết định 404/QĐ-TTg, cùng các báo cáo khảo sát thực trạng tại ba trường tiểu học trên địa bàn huyện Thủy Nguyên.

Phương pháp khảo sát, điều tra được thực hiện qua bảng hỏi, phỏng vấn GV và HS, quan sát tiết học và phân tích sản phẩm học tập của HS. Cỡ mẫu gồm 11 GV, 4 cán bộ quản lý và 100 HS lớp 3 tại các trường Tiểu học An Lư, Chính Mỹ và Đông Sơn. Phân tích dữ liệu sử dụng phương pháp thống kê mô tả và phân tích định tính nhằm đánh giá thực trạng và hiệu quả tổ chức HĐVĐTN.

Thực nghiệm sư phạm được tiến hành tại trường Tiểu học Quảng Thanh với quy trình thiết kế, tổ chức và đánh giá các hoạt động vận dụng, trải nghiệm trong dạy học môn Toán lớp 3 theo hướng phát triển NL cho HS. Thời gian thực nghiệm kéo dài trong năm học đầu tiên áp dụng chương trình GDPT 2018.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Nhận thức của giáo viên về HĐVĐTN: 66% GV đánh giá việc thiết kế và tổ chức HĐVĐTN trong dạy học môn Toán lớp 3 là "rất cần thiết", 27% đánh giá "cần thiết", không có GV nào cho rằng không cần thiết. Điều này cho thấy sự đồng thuận cao về tầm quan trọng của HĐVĐTN trong phát triển NL cho HS.

  2. Tần suất tổ chức HĐVĐTN: Chỉ 18,2% GV thường xuyên tổ chức các hoạt động vận dụng, trải nghiệm, trong khi 63,6% GV chỉ thực hiện hiếm khi và 18,2% thỉnh thoảng. Sự chênh lệch giữa nhận thức và thực tiễn cho thấy nhiều khó khăn trong việc triển khai.

  3. Khó khăn trong tổ chức HĐVĐTN: 60% GV cho rằng thời lượng tiết học không đủ, 27% phản ánh trình độ HS không đồng đều, 17% thiếu phương tiện dạy học, và 90% GV chưa biết cách thức tổ chức hoạt động vận dụng, trải nghiệm hiệu quả. Đây là những rào cản chính ảnh hưởng đến chất lượng dạy học.

  4. Mức độ tham gia và hứng thú của HS: Chỉ 10% HS thường xuyên tham gia HĐVĐTN, 30% thỉnh thoảng, 45% khi có thầy cô dự giờ, và 15% chưa bao giờ tham gia. Tuy nhiên, 65% HS rất mong muốn được tham gia nhiều hơn, 25% mong muốn, cho thấy nhu cầu lớn về các hoạt động học tập tích cực.

Thảo luận kết quả

Kết quả khảo sát cho thấy GV nhận thức rõ vai trò của HĐVĐTN trong phát triển NL cho HS, phù hợp với quan điểm của chương trình GDPT 2018 và các lý thuyết DHPTNL. Tuy nhiên, việc tổ chức các hoạt động này còn hạn chế do nhiều nguyên nhân khách quan và chủ quan như thời gian, kỹ năng tổ chức của GV và điều kiện cơ sở vật chất.

So sánh với các nghiên cứu trong nước và quốc tế, tình trạng này không phải là hiếm gặp, đặc biệt trong giai đoạn chuyển đổi chương trình mới. Việc GV chưa quen với phương pháp DH tích cực, thiếu kỹ năng thiết kế tình huống học tập và tổ chức hoạt động trải nghiệm là nguyên nhân chính.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ thể hiện tỷ lệ GV nhận thức về tầm quan trọng, tần suất tổ chức HĐVĐTN và các khó khăn gặp phải, cũng như biểu đồ cột về mức độ tham gia và mong muốn của HS. Bảng tổng hợp các khó khăn và đề xuất giải pháp cũng giúp minh họa rõ nét hơn.

Ý nghĩa của nghiên cứu là làm rõ thực trạng và đề xuất quy trình thiết kế, tổ chức HĐVĐTN phù hợp với đặc điểm tâm sinh lý HS lớp 3, góp phần nâng cao hiệu quả dạy học môn Toán theo hướng phát triển NL, đáp ứng yêu cầu đổi mới giáo dục.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tổ chức các khóa bồi dưỡng kỹ năng cho giáo viên: Tập trung nâng cao năng lực thiết kế và tổ chức hoạt động vận dụng, trải nghiệm trong dạy học môn Toán lớp 3. Mục tiêu đạt 100% GV lớp 3 được đào tạo bài bản về phương pháp này trong vòng 1 năm. Chủ thể thực hiện: Sở Giáo dục và Đào tạo phối hợp với các trường đại học sư phạm.

  2. Xây dựng ngân hàng bài tập vận dụng, trải nghiệm phong phú, phù hợp: Phát triển các tình huống học tập gắn liền với thực tiễn, dễ hiểu, kích thích sự sáng tạo và hứng thú của HS. Thời gian hoàn thành trong 6 tháng, áp dụng tại các trường tiểu học trên địa bàn huyện Thủy Nguyên. Chủ thể: Ban chuyên môn các trường, tổ Toán.

  3. Tăng cường thời lượng và linh hoạt trong tổ chức tiết học: Điều chỉnh kế hoạch dạy học để dành thời gian hợp lý cho hoạt động vận dụng, trải nghiệm, tránh nhồi nhét kiến thức. Thực hiện ngay trong năm học hiện tại. Chủ thể: Ban giám hiệu các trường tiểu học.

  4. Cải thiện cơ sở vật chất và trang thiết bị dạy học: Đầu tư các phương tiện trực quan, công cụ hỗ trợ tổ chức hoạt động trải nghiệm hiệu quả. Kế hoạch đầu tư trong 2 năm, ưu tiên các trường có điều kiện khó khăn. Chủ thể: Phòng Giáo dục huyện, UBND địa phương.

  5. Khuyến khích sự tham gia tích cực của HS và phụ huynh: Tổ chức các câu lạc bộ, hội thi, trò chơi học tập nhằm tạo môi trường học tập thân thiện, phát huy tính chủ động của HS. Thời gian triển khai liên tục trong năm học. Chủ thể: GV, Ban đại diện cha mẹ HS.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên tiểu học, đặc biệt là GV dạy Toán lớp 3: Nghiên cứu cung cấp các phương pháp thiết kế và tổ chức hoạt động vận dụng, trải nghiệm giúp GV nâng cao hiệu quả dạy học, phát triển năng lực cho HS.

  2. Cán bộ quản lý giáo dục tại các trường tiểu học: Tham khảo để xây dựng kế hoạch đào tạo, hỗ trợ GV và điều chỉnh chương trình dạy học phù hợp với thực tiễn, nâng cao chất lượng giáo dục.

  3. Nhà nghiên cứu và giảng viên khoa học giáo dục: Tài liệu tham khảo hữu ích cho các nghiên cứu về đổi mới phương pháp dạy học, phát triển năng lực học sinh tiểu học, đặc biệt trong bối cảnh áp dụng chương trình GDPT mới.

  4. Phụ huynh học sinh và cộng đồng giáo dục: Hiểu rõ hơn về vai trò của hoạt động vận dụng, trải nghiệm trong phát triển năng lực cho con em, từ đó phối hợp cùng nhà trường tạo điều kiện thuận lợi cho học tập.

Câu hỏi thường gặp

  1. Hoạt động vận dụng, trải nghiệm trong dạy học môn Toán lớp 3 là gì?
    Hoạt động vận dụng, trải nghiệm là các hoạt động học tập giúp HS trực tiếp tham gia, vận dụng kiến thức đã học vào giải quyết các tình huống thực tiễn, từ đó phát triển năng lực tư duy, sáng tạo và kỹ năng toán học. Ví dụ như trò chơi toán học, bài tập thực tế, dự án nhỏ.

  2. Tại sao cần thiết kế và tổ chức hoạt động vận dụng, trải nghiệm trong dạy học?
    Hoạt động này giúp HS không chỉ học kiến thức mà còn biết vận dụng vào cuộc sống, phát triển kỹ năng giải quyết vấn đề và tư duy sáng tạo. Nghiên cứu cho thấy 66% GV đánh giá rất cần thiết, và HS cũng rất mong muốn tham gia các hoạt động này.

  3. Những khó khăn phổ biến khi tổ chức hoạt động vận dụng, trải nghiệm là gì?
    Khó khăn lớn nhất là thời lượng tiết học hạn chế (60% GV phản ánh), trình độ HS không đồng đều (27%), thiếu phương tiện dạy học (17%) và đặc biệt là 90% GV chưa được trang bị kỹ năng tổ chức phù hợp.

  4. Làm thế nào để GV có thể thiết kế hoạt động vận dụng, trải nghiệm hiệu quả?
    GV cần xác định rõ mục tiêu bài học, lựa chọn nội dung phù hợp với năng lực HS, thiết kế các tình huống học tập gần gũi với thực tiễn, sử dụng phương pháp đa dạng như làm việc nhóm, trò chơi, giải quyết vấn đề và tích hợp liên môn.

  5. Hoạt động vận dụng, trải nghiệm ảnh hưởng thế nào đến kết quả học tập của HS?
    Theo kết quả thực nghiệm, HS tham gia thường xuyên các hoạt động này có khả năng vận dụng kiến thức tốt hơn, phát triển kỹ năng tư duy và sáng tạo, đồng thời tăng hứng thú học tập môn Toán, góp phần nâng cao chất lượng giáo dục tiểu học.

Kết luận

  • Luận văn đã làm rõ cơ sở lý luận và thực tiễn về thiết kế, tổ chức hoạt động vận dụng, trải nghiệm trong dạy học môn Toán lớp 3 theo hướng phát triển năng lực cho học sinh.
  • Khảo sát thực trạng tại huyện Thủy Nguyên cho thấy GV nhận thức cao về tầm quan trọng nhưng còn nhiều khó khăn trong tổ chức hoạt động vận dụng, trải nghiệm.
  • Đề xuất quy trình thiết kế, tổ chức hoạt động vận dụng, trải nghiệm phù hợp với đặc điểm tâm sinh lý HS lớp 3 và điều kiện thực tế các trường tiểu học.
  • Các giải pháp tập trung vào bồi dưỡng kỹ năng GV, xây dựng ngân hàng bài tập, tăng cường thời lượng tiết học và cải thiện cơ sở vật chất.
  • Nghiên cứu mở ra hướng phát triển phương pháp dạy học tích cực, góp phần nâng cao chất lượng giáo dục tiểu học trong giai đoạn đổi mới chương trình GDPT.

Next steps: Triển khai các khóa bồi dưỡng GV, xây dựng tài liệu hỗ trợ, tổ chức thực nghiệm mở rộng và đánh giá hiệu quả lâu dài.

Call to action: Các nhà quản lý giáo dục, GV và nhà nghiên cứu cần phối hợp để áp dụng và phát triển các hoạt động vận dụng, trải nghiệm nhằm nâng cao năng lực học sinh, đáp ứng yêu cầu đổi mới giáo dục hiện nay.