Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh đổi mới giáo dục phổ thông theo chương trình 2018, việc phát triển năng lực sáng tạo cho học sinh tiểu học trở thành một yêu cầu cấp thiết. Theo Luật Giáo dục 2019, giáo dục tiểu học nhằm hình thành nền tảng phát triển toàn diện về đạo đức, trí tuệ, thể chất và kỹ năng cơ bản cho học sinh. Môn Tự nhiên và Xã hội (TN&XH) lớp 2 giữ vai trò quan trọng trong việc cung cấp kiến thức cơ bản về thế giới tự nhiên và xã hội, đồng thời phát triển các năng lực cần thiết, trong đó có năng lực sáng tạo. Tuy nhiên, thực tế cho thấy các trò chơi học tập hiện nay còn đơn giản, chưa phong phú và chưa phát huy tối đa khả năng sáng tạo của học sinh. Nghiên cứu này nhằm phát triển năng lực sáng tạo cho học sinh lớp 2 thông qua việc thiết kế và tổ chức trò chơi học tập trong dạy học môn TN&XH tại các trường tiểu học ở Hải Phòng trong năm 2023. Mục tiêu cụ thể là khảo sát thực trạng, đề xuất biện pháp và thực nghiệm sư phạm nhằm nâng cao hiệu quả dạy học và phát triển năng lực sáng tạo cho học sinh. Kết quả nghiên cứu có ý nghĩa thiết thực trong việc đổi mới phương pháp dạy học, góp phần nâng cao chất lượng giáo dục tiểu học và đáp ứng yêu cầu phát triển phẩm chất, năng lực học sinh theo định hướng giáo dục hiện đại.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Năng lực sáng tạo được hiểu là khả năng tạo ra những ý tưởng, sản phẩm mới mẻ, độc đáo và có giá trị trong học tập và cuộc sống. Theo Lê Huy Hoàng, sáng tạo là quá trình nhận thức các quy luật khách quan để tạo ra giá trị tinh thần và vật chất mới. L. Vygotsky nhấn mạnh vai trò của trí tưởng tượng và cảm xúc trong hoạt động sáng tạo của trẻ em, cho rằng trò chơi là môi trường quan trọng để phát triển năng lực này. Các yếu tố cấu thành năng lực sáng tạo gồm tư duy sáng tạo, động cơ sáng tạo và ý chí. Tư duy sáng tạo bao gồm năng lực tưởng tượng, trực giác và khả năng liên tưởng; động cơ sáng tạo gồm động cơ nội tại và động cơ bên ngoài; ý chí giúp vượt qua khó khăn trong quá trình sáng tạo. Trò chơi học tập được định nghĩa là các hoạt động có mục đích giáo dục, kết hợp luật chơi và nội dung học tập nhằm kích thích tư duy và phát triển năng lực cho học sinh. Các loại trò chơi học tập gồm trò chơi phát triển nhận thức, phát triển giá trị và phát triển vận động. Môn TN&XH lớp 2 cung cấp kiến thức về gia đình, trường học, cộng đồng, thực vật, động vật và các hiện tượng thiên nhiên, tạo điều kiện phát triển năng lực sáng tạo thông qua các hoạt động học tập tích cực.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp hỗn hợp kết hợp nghiên cứu lý luận và thực tiễn. Nguồn dữ liệu chính bao gồm khảo sát 120 giáo viên và 200 học sinh lớp 2 tại bốn trường tiểu học ở Hải Phòng (Đằng Lâm, Đằng Hải, Nam Hải, Đông Hải) trong năm 2023. Phương pháp thu thập dữ liệu gồm quan sát trực tiếp hoạt động dạy học, phỏng vấn sâu giáo viên, điều tra bằng bảng hỏi và phân tích tài liệu chương trình, sách giáo khoa. Phân tích số liệu sử dụng thống kê mô tả, phân loại và so sánh tỷ lệ phần trăm nhằm đánh giá thực trạng nhận thức, mức độ sử dụng trò chơi học tập và biểu hiện năng lực sáng tạo của học sinh. Thời gian nghiên cứu kéo dài khoảng 12 tháng, từ khảo sát thực trạng, xây dựng biện pháp đến thực nghiệm sư phạm và đánh giá kết quả. Cỡ mẫu được lựa chọn theo phương pháp chọn mẫu ngẫu nhiên có chủ đích nhằm đảm bảo tính đại diện và phù hợp với mục tiêu nghiên cứu.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Nhận thức của giáo viên về vai trò trò chơi học tập: 100% giáo viên khảo sát nhận thức rõ vai trò quan trọng của trò chơi học tập trong phát triển năng lực sáng tạo cho học sinh lớp 2. Trong đó, 80% đánh giá việc xây dựng và sử dụng trò chơi học tập là rất cần thiết, 20% cho là cần thiết. Các tác dụng được ghi nhận gồm tăng sự chú ý (60% đánh giá quan trọng), tạo không khí học tập vui vẻ (70%), giúp học sinh hiểu sâu kiến thức (65%) và phát triển tư duy sáng tạo (55%).

  2. Mức độ sử dụng trò chơi học tập: 40% giáo viên thường xuyên sử dụng trò chơi học tập trong dạy học môn TN&XH, 60% sử dụng thỉnh thoảng, không có giáo viên không sử dụng. Tuy nhiên, chỉ khoảng 11,6% giáo viên sử dụng trò chơi để cung cấp kiến thức mới và rèn kỹ năng, phần lớn dùng trò chơi để củng cố kiến thức (65%).

  3. Biểu hiện năng lực sáng tạo của học sinh: Qua đánh giá 200 học sinh lớp 2, có khoảng 22,5% học sinh đạt mức tốt và rất tốt trong việc phát hiện và bảo vệ ý tưởng mới, 70% đạt khá tốt. Học sinh biết phân tích và triển khai sáng kiến chiếm 18% mức tốt và rất tốt, 73% khá tốt. Khả năng trả lời nhanh, chính xác câu hỏi và phát hiện vấn đề mấu chốt đạt 18% tốt và rất tốt, 75% khá tốt. Tuy nhiên, còn khoảng 2,5% học sinh chưa phát triển năng lực sáng tạo do học lực yếu.

  4. Khó khăn trong thiết kế trò chơi: Giáo viên cho biết việc xây dựng trò chơi học tập đòi hỏi nhiều thời gian và công sức, dẫn đến việc sử dụng trò chơi chưa thường xuyên và chưa đa dạng về hình thức, nội dung.

Thảo luận kết quả

Kết quả khảo sát cho thấy giáo viên có nhận thức tích cực về vai trò của trò chơi học tập trong phát triển năng lực sáng tạo, phù hợp với quan điểm của các nhà nghiên cứu như Vygotsky và Torrance về tầm quan trọng của môi trường chơi trong phát triển trí tưởng tượng và sáng tạo. Mức độ sử dụng trò chơi học tập tuy cao nhưng chủ yếu tập trung vào củng cố kiến thức, chưa khai thác tối đa tiềm năng phát triển năng lực sáng tạo qua việc cung cấp kiến thức mới và rèn kỹ năng. Điều này phản ánh thực trạng khó khăn trong việc thiết kế trò chơi phù hợp với nội dung bài học và năng lực học sinh lớp 2. Biểu hiện năng lực sáng tạo của học sinh khá tích cực, thể hiện qua khả năng phát hiện ý tưởng mới, phân tích và vận dụng sáng kiến, phù hợp với đặc điểm tâm sinh lý của lứa tuổi. Tuy nhiên, sự khác biệt về mức độ phát triển năng lực sáng tạo giữa các học sinh cũng cho thấy cần có biện pháp hỗ trợ cá nhân hóa trong dạy học. Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ phân phối mức độ nhận thức của giáo viên, bảng tần suất sử dụng trò chơi và biểu đồ phân phối mức độ năng lực sáng tạo của học sinh để minh họa rõ nét các phát hiện.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Xây dựng hệ thống trò chơi học tập đa dạng, phù hợp: Thiết kế các trò chơi học tập phong phú, đa dạng về hình thức và nội dung, tập trung vào các chủ đề trọng tâm của môn TN&XH lớp 2 như gia đình, trường học, môi trường sống. Thời gian thực hiện: 6 tháng. Chủ thể thực hiện: Ban giám hiệu và tổ chuyên môn các trường tiểu học.

  2. Tập huấn nâng cao năng lực thiết kế và tổ chức trò chơi cho giáo viên: Tổ chức các khóa đào tạo chuyên sâu về phương pháp thiết kế trò chơi học tập phát triển năng lực sáng tạo, kỹ năng tổ chức và đánh giá trò chơi. Thời gian: 3 tháng. Chủ thể: Sở Giáo dục và Đào tạo phối hợp với các trung tâm bồi dưỡng giáo viên.

  3. Tích hợp trò chơi học tập vào kế hoạch dạy học: Khuyến khích giáo viên lồng ghép trò chơi học tập trong từng tiết học, đặc biệt là các hoạt động khởi động, củng cố và vận dụng kiến thức. Thời gian: áp dụng ngay trong năm học. Chủ thể: Giáo viên lớp 2.

  4. Đánh giá năng lực sáng tạo qua trò chơi: Xây dựng tiêu chí đánh giá năng lực sáng tạo của học sinh thông qua kết quả tham gia trò chơi học tập, giúp giáo viên theo dõi và điều chỉnh phương pháp dạy học phù hợp. Thời gian: 3 tháng. Chủ thể: Tổ chuyên môn và giáo viên.

  5. Tạo môi trường học tập khuyến khích sáng tạo: Xây dựng môi trường lớp học thân thiện, khuyến khích học sinh tự do thể hiện ý tưởng, thử nghiệm và phản biện trong các hoạt động trò chơi. Chủ thể: Giáo viên và nhà trường.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên tiểu học, đặc biệt là giáo viên lớp 2: Nghiên cứu cung cấp cơ sở lý luận và thực tiễn về phát triển năng lực sáng tạo qua trò chơi học tập, giúp giáo viên đổi mới phương pháp dạy học, nâng cao hiệu quả giảng dạy môn TN&XH.

  2. Cán bộ quản lý giáo dục: Thông tin về thực trạng và giải pháp phát triển năng lực sáng tạo giúp các nhà quản lý xây dựng chính sách, kế hoạch bồi dưỡng giáo viên và tổ chức hoạt động giáo dục phù hợp.

  3. Nhà nghiên cứu giáo dục và sinh viên ngành sư phạm: Luận văn là tài liệu tham khảo quý giá về lý thuyết năng lực sáng tạo, trò chơi học tập và phương pháp nghiên cứu giáo dục, hỗ trợ nghiên cứu sâu hơn trong lĩnh vực giáo dục tiểu học.

  4. Phụ huynh học sinh: Hiểu rõ vai trò của trò chơi học tập trong phát triển năng lực sáng tạo giúp phụ huynh phối hợp với nhà trường tạo điều kiện thuận lợi cho con em phát triển toàn diện.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tại sao năng lực sáng tạo quan trọng đối với học sinh lớp 2?
    Năng lực sáng tạo giúp học sinh phát triển tư duy độc lập, khả năng giải quyết vấn đề và thích ứng với môi trường học tập đa dạng. Ví dụ, học sinh có năng lực sáng tạo cao thường tìm ra cách học hiệu quả và giải quyết các tình huống mới trong học tập.

  2. Trò chơi học tập có vai trò gì trong phát triển năng lực sáng tạo?
    Trò chơi học tập tạo môi trường học tập tích cực, kích thích trí tưởng tượng và tư duy sáng tạo của học sinh. Qua trò chơi, học sinh được thực hành, thử nghiệm và phát triển các kỹ năng sáng tạo một cách tự nhiên.

  3. Làm thế nào để giáo viên thiết kế trò chơi học tập phù hợp?
    Giáo viên cần xác định mục tiêu học tập, nội dung kiến thức, đối tượng học sinh và xây dựng luật chơi rõ ràng, hấp dẫn. Ví dụ, trò chơi về chủ đề gia đình có thể thiết kế các câu hỏi đố vui, phân loại hình ảnh liên quan đến các thành viên trong gia đình.

  4. Khó khăn phổ biến khi sử dụng trò chơi học tập là gì?
    Khó khăn gồm thiếu thời gian chuẩn bị, thiếu kỹ năng thiết kế trò chơi, và lo ngại trò chơi làm mất tập trung học sinh. Giải pháp là tập huấn giáo viên và xây dựng ngân hàng trò chơi mẫu để sử dụng linh hoạt.

  5. Làm sao đánh giá hiệu quả phát triển năng lực sáng tạo qua trò chơi?
    Có thể đánh giá qua quan sát sự tham gia, khả năng đưa ra ý tưởng mới, giải quyết vấn đề trong trò chơi và kết quả học tập. Ví dụ, học sinh biết bảo vệ ý kiến cá nhân và phối hợp nhóm tốt là dấu hiệu phát triển năng lực sáng tạo.

Kết luận

  • Năng lực sáng tạo là yếu tố then chốt trong phát triển toàn diện học sinh lớp 2, đặc biệt trong môn TN&XH.
  • Trò chơi học tập là phương tiện hiệu quả để kích thích và phát triển năng lực sáng tạo cho học sinh tiểu học.
  • Giáo viên có nhận thức tích cực nhưng còn hạn chế trong việc thiết kế và sử dụng trò chơi học tập đa dạng, phù hợp.
  • Biện pháp thiết kế trò chơi học tập, tập huấn giáo viên và đánh giá năng lực sáng tạo cần được triển khai đồng bộ.
  • Nghiên cứu đề xuất lộ trình thực hiện trong 12 tháng, mở ra hướng phát triển phương pháp dạy học tích cực, sáng tạo trong giáo dục tiểu học.

Hành động tiếp theo: Các trường tiểu học và Sở Giáo dục cần phối hợp triển khai các giải pháp đề xuất, đồng thời tiếp tục nghiên cứu mở rộng để nâng cao chất lượng giáo dục sáng tạo cho học sinh.