Luận văn thạc sĩ về phát triển năng lực nói và nghe cho học sinh lớp 2

• Tác giả: Nguyễn Thị Tâm
• Người hướng dẫn: PGS.TS Đỗ Thị Thu Hương
• Trường học: Trường Đại học Hải Phòng
• Chuyên ngành: Giáo dục học
• Đề tài: Phát Triển Năng Lực Nói Và Nghe Cho Học Sinh Lớp 2
• Loại tài liệu: luận văn thạc sĩ
• Năm xuất bản: 2023
• Địa điểm: Hải Phòng

• LỜI CAM ĐOAN
• LỜI CẢM ƠN
• 1. MỞ ĐẦU
• 1.1. CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ CƠ SỞ THỰC TIỄN
• 1.1.1. Một số vấn đề về lí thuyết hội thoại
• 1.1.2. Một số vấn đề về lí thuyết giao tiếp
• 1.1.3. Một số vấn đề về dạy học phát triển năng lực nói và nghe
• 1.1.4. Đặc điểm tâm sinh lí ngôn ngữ của học sinh lớp 2 với việc phát triển năng lực nói và nghe
• 1.1.5. Cơ sở thực tiễn
• 1.1.5.1. Khảo sát chương trình Tiếng Việt tiểu học 2018
• 1.1.5.2. Khảo sát nội dung dạy học nói và nghe trong sách giáo khoa Kết nối tri thức với cuộc sống
• 1.1.5.3. Khảo sát thực trạng dạy học năng lực nói và nghe cho học sinh lớp 2
• 1.1.6. Tiểu kết chương 1
• 2. MỘT SỐ BIỆN PHÁP PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC NÓI VÀ NGHE CHO HỌC SINH LỚP 2
• 2.1. Các nguyên tắc xây dựng biện pháp
• 2.1.1. Bám sát yêu cầu cần đạt của chương trình Tiếng Việt lớp 2
• 2.1.2. Đảm bảo tính hệ thống, tính kế thừa
• 2.1.3. Đảm bảo nguyên tắc giao tiếp trong dạy học nói và nghe
• 2.1.4. Nguyên tắc tích hợp
• 2.1.5. Nguyên tắc phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo của học sinh
• 2.2. Biện pháp phát triển năng lực nói và nghe cho học sinh lớp 2
• 2.2.1. Xây dựng tiêu chí đánh giá kĩ năng nói và nghe cho Hs lớp 2
• 2.2.2. Xây dựng hệ thống bài tập phát triển kĩ năng nói và nghe cho học sinh lớp 2
• 2.2.3. Sử dụng các phương pháp dạy học tích cực để phát triển năng lực nói và nghe cho học sinh lớp 2
• 2.3. Tiểu kết chương 2
• 3. THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM
• 3.1. Mục đích thực nghiệm
• 3.2. Đối tượng và địa bàn thực nghiệm
• 3.2.1. Đối tượng thực nghiệm
• 3.2.2. Địa bàn thực nghiệm
• 3.3. Nội dung và cách thức tiến hành thực nghiệm
• 3.3.1. Nội dung thực nghiệm
• 3.3.2. Cách thức tiến hành thực nghiệm
• 3.4. Tiêu chí đánh giá
• 3.5. Thiết kế giáo án thực nghiệm (Phụ lục 3)
• 3.6. Kết quả thực nghiệm
• 3.7. Tiểu kết chương 3
• TÀI LIỆU THAM KHẢO
• PHỤ LỤC

I. Cơ sở lý luận và cơ sở thực tiễn

Chương này đề cập đến các khái niệm cơ bản về năng lực giao tiếp, đặc biệt là kỹ năng nghe và kỹ năng nói. Cần nhấn mạnh rằng, giáo dục tiểu học không chỉ tập trung vào việc truyền đạt kiến thức mà còn chú trọng đến việc phát triển năng lực ngôn ngữ cho học sinh. Việc phát triển năng lực nói và nghe cho học sinh lớp 2 là rất quan trọng, giúp các em tự tin hơn trong giao tiếp và học tập. Theo chương trình giáo dục phổ thông 2018, mục tiêu chính là giúp học sinh hình thành và phát triển các kỹ năng ngôn ngữ cần thiết để giao tiếp hiệu quả. Các nghiên cứu đã chỉ ra rằng, phương pháp giảng dạy cần phải linh hoạt và đa dạng, bao gồm việc tổ chức các hoạt động học tập tích cực để khuyến khích sự tham gia của học sinh.

1.1. Một số vấn đề về lý thuyết hội thoại

Hội thoại là một hình thức giao tiếp cơ bản, giúp học sinh phát triển năng lực giao tiếp. Theo Đỗ Hữu Châu, hội thoại không chỉ là sự trao đổi thông tin mà còn là quá trình tương tác giữa các bên tham gia. Đặc điểm của hội thoại bao gồm việc lắng nghe tích cực, phản hồi phù hợp và sự tôn trọng lẫn nhau. Việc áp dụng lý thuyết hội thoại vào giảng dạy sẽ giúp học sinh phát triển kỹ năng nghe và kỹ năng nói, từ đó cải thiện khả năng giao tiếp trong cuộc sống hàng ngày. Các hoạt động như thảo luận nhóm, đóng vai và kể chuyện cũng là những phương pháp hữu ích để phát triển năng lực nói và nghe cho học sinh lớp 2.

1.2. Đặc điểm tâm sinh lý ngôn ngữ của học sinh lớp 2

Học sinh lớp 2 đang trong giai đoạn phát triển mạnh mẽ về ngôn ngữ. Đặc điểm tâm sinh lý của các em là thích khám phá và giao tiếp, điều này tạo điều kiện thuận lợi cho việc phát triển năng lực nói và nghe. Tuy nhiên, các em cũng dễ bị phân tâm và cần sự hướng dẫn của giáo viên để duy trì sự chú ý. Việc tạo ra môi trường học tập tích cực, khuyến khích sự tham gia của học sinh là rất quan trọng. Các hoạt động học tập tích cực như trò chơi, thảo luận sẽ giúp các em cảm thấy hứng thú và tự tin hơn trong việc thể hiện bản thân. Hơn nữa, giáo viên cần chú ý đến việc xây dựng tiêu chí đánh giá rõ ràng để theo dõi sự tiến bộ của học sinh trong quá trình phát triển năng lực giao tiếp.

II. Một số biện pháp phát triển năng lực nói và nghe cho học sinh lớp 2

Chương này đề xuất một số biện pháp cụ thể nhằm phát triển năng lực nói và nghe cho học sinh lớp 2. Đầu tiên, cần xây dựng một hệ thống bài tập đa dạng, phong phú, phù hợp với tâm lý và khả năng của học sinh. Việc áp dụng phương pháp giảng dạy tích cực không chỉ giúp học sinh tiếp thu kiến thức mà còn khuyến khích các em tham gia vào quá trình học tập. Thứ hai, giáo viên cần chú trọng đến việc đánh giá kỹ năng nói và kỹ năng nghe của học sinh một cách thường xuyên, từ đó có những điều chỉnh phù hợp trong phương pháp dạy học. Cuối cùng, việc tổ chức các hoạt động ngoại khóa, giao lưu giữa các lớp học cũng là một cách hiệu quả để học sinh có cơ hội thực hành và nâng cao năng lực giao tiếp.

2.1. Nguyên tắc xây dựng biện pháp

Các nguyên tắc trong việc xây dựng biện pháp phát triển năng lực nói và nghe bao gồm tính hệ thống, tính kế thừa và nguyên tắc giao tiếp. Cần đảm bảo rằng các biện pháp này phù hợp với yêu cầu của chương trình giáo dục tiểu học. Đặc biệt, việc phát huy tính tích cực, chủ động và sáng tạo của học sinh là rất quan trọng. Học sinh cần được khuyến khích tham gia vào các hoạt động giao tiếp, từ đó phát triển kỹ năng nói và kỹ năng nghe một cách tự nhiên. Những nguyên tắc này không chỉ giúp nâng cao hiệu quả dạy học mà còn tạo ra môi trường học tập thân thiện và tích cực cho học sinh.

2.2. Biện pháp phát triển năng lực nói và nghe

Để phát triển năng lực nói và nghe cho học sinh lớp 2, cần áp dụng các biện pháp như xây dựng hệ thống bài tập phát triển kỹ năng nói và kỹ năng nghe. Các bài tập này nên được thiết kế đa dạng, từ đơn giản đến phức tạp, nhằm tạo ra sự hứng thú cho học sinh. Ngoài ra, việc sử dụng các phương pháp dạy học tích cực như trò chơi, thảo luận nhóm, và các hoạt động thực hành sẽ giúp học sinh có cơ hội thực hành và cải thiện khả năng giao tiếp. Đặc biệt, giáo viên cần tạo ra không gian an toàn để học sinh tự do thể hiện ý kiến và cảm xúc của mình, từ đó nâng cao năng lực giao tiếp của các em.

III. Thực nghiệm sư phạm

Chương này trình bày kết quả thực nghiệm sư phạm nhằm kiểm chứng tính khả thi của các biện pháp đã đề xuất. Thực nghiệm được thực hiện tại ba trường tiểu học ở Hải Phòng, với sự tham gia của học sinh lớp 2. Kết quả cho thấy, việc áp dụng các biện pháp phát triển năng lực nói và nghe đã mang lại hiệu quả tích cực. Học sinh không chỉ cải thiện được kỹ năng nghe và kỹ năng nói mà còn tự tin hơn trong giao tiếp. Điều này cho thấy sự cần thiết phải tiếp tục nghiên cứu và áp dụng các biện pháp này trong giảng dạy tại các trường tiểu học.

3.1. Mục đích thực nghiệm

Mục đích của thực nghiệm sư phạm là nhằm đánh giá hiệu quả của các biện pháp phát triển năng lực nói và nghe cho học sinh lớp 2. Thực nghiệm được tiến hành qua nhiều giai đoạn, bao gồm việc thu thập dữ liệu trước và sau khi áp dụng các biện pháp dạy học. Kết quả thu được sẽ giúp xác định mức độ cải thiện của học sinh trong việc phát triển kỹ năng giao tiếp.

3.2. Kết quả thực nghiệm

Kết quả thực nghiệm cho thấy, đa số học sinh đều có sự tiến bộ rõ rệt trong kỹ năng nói và kỹ năng nghe. Các em trở nên tự tin hơn khi giao tiếp, có khả năng diễn đạt ý kiến một cách rõ ràng và mạch lạc. Điều này chứng tỏ rằng, việc áp dụng các biện pháp phát triển năng lực giao tiếp không chỉ giúp học sinh cải thiện kỹ năng ngôn ngữ mà còn nâng cao khả năng tư duy và nhận thức về thế giới xung quanh.

Tổng quan nghiên cứu

Phát triển năng lực nói và nghe cho học sinh lớp 2 là một nội dung trọng tâm trong chương trình giáo dục phổ thông môn Tiếng Việt năm 2018, nhằm hình thành và phát triển các kỹ năng ngôn ngữ cơ bản cho học sinh tiểu học. Theo khảo sát tại huyện Thủy Nguyên, thành phố Hải Phòng, có khoảng 150 học sinh lớp 2 và 24 giáo viên tham gia nghiên cứu thực trạng dạy học và năng lực nói nghe của học sinh. Kết quả khảo sát cho thấy, năng lực nói và nghe của học sinh còn nhiều hạn chế, đặc biệt trong kỹ năng kể chuyện, phản hồi và sử dụng ngôn ngữ kết hợp cử chỉ, điệu bộ. Mục tiêu nghiên cứu nhằm đề xuất các biện pháp phát triển năng lực nói và nghe phù hợp với đặc điểm tâm sinh lý của học sinh lớp 2, đồng thời kiểm chứng tính khả thi của các biện pháp này thông qua thực nghiệm sư phạm tại ba trường tiểu học trên địa bàn.

Phạm vi nghiên cứu tập trung vào các kiểu bài dạy học nói và nghe trong yêu cầu cần đạt môn Tiếng Việt lớp 2, chương trình Tiếng Việt tiểu học 2018, khảo sát thực trạng dạy học tại Trường Tiểu học Gia Minh, Gia Đức và Lưu Kiếm. Ý nghĩa nghiên cứu thể hiện qua việc nâng cao hiệu quả dạy học kỹ năng nói và nghe, góp phần phát triển năng lực ngôn ngữ và giao tiếp cho học sinh, từ đó tạo nền tảng vững chắc cho quá trình học tập và phát triển toàn diện của các em.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn vận dụng các lý thuyết về hội thoại và giao tiếp trong ngôn ngữ học, tâm lý học giáo dục và giáo dục học để làm cơ sở phát triển năng lực nói và nghe cho học sinh lớp 2. Lý thuyết hội thoại nhấn mạnh hội thoại là hình thức giao tiếp phổ biến, tương tác hai chiều, đòi hỏi kỹ năng lắng nghe tích cực và phản hồi phù hợp. Lý thuyết giao tiếp tập trung vào quá trình truyền tải thông tin, ý kiến, cảm xúc giữa các cá nhân, bao gồm các yếu tố như mục đích giao tiếp, nhân vật giao tiếp, nội dung, hoàn cảnh và phương tiện giao tiếp.

Ba khái niệm chính được sử dụng gồm: năng lực nói (khả năng sử dụng bộ máy phát âm để truyền đạt thông tin rõ ràng, mạch lạc), năng lực nghe (khả năng lắng nghe, hiểu và phản hồi thông tin), và phát triển năng lực (quá trình tăng lên về chất lượng kỹ năng thông qua sự kết hợp tri thức, kỹ thuật hành động và các điều kiện tâm sinh lý). Ngoài ra, luận văn tham khảo mô hình "cấu trúc cơ bản của hệ thống xử lý lời thoại" gồm ngữ âm, ngữ pháp và ngữ nghĩa để đánh giá và hỗ trợ phát triển năng lực ngôn ngữ.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp kết hợp giữa nghiên cứu lý luận và thực tiễn. Phương pháp lý luận bao gồm thu thập, phân tích tài liệu trong và ngoài nước về phát triển năng lực nói và nghe, đặc điểm tâm sinh lý học sinh lớp 2, và các phương pháp dạy học tích cực. Phương pháp thực tiễn gồm khảo sát thực trạng bằng bảng hỏi, phỏng vấn giáo viên và học sinh tại ba trường tiểu học huyện Thủy Nguyên, với cỡ mẫu 24 giáo viên và 150 học sinh lớp 2.

Phân tích dữ liệu sử dụng phương pháp thống kê toán học trong khoa học giáo dục để đánh giá định lượng và định tính các kết quả khảo sát. Thời gian nghiên cứu kéo dài trong năm học 2022-2023, bao gồm khảo sát thực trạng, đề xuất biện pháp và thực nghiệm sư phạm nhằm kiểm chứng tính khả thi của các biện pháp phát triển năng lực nói và nghe cho học sinh lớp 2.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

1. Năng lực nói và nghe của học sinh lớp 2 còn hạn chế: Khoảng 70,9% giáo viên đánh giá học sinh nói mạch lạc, phát âm đúng; 79,2% học sinh có khả năng nghe và trả lời các câu hỏi cơ bản về nội dung câu chuyện. Tuy nhiên, chỉ khoảng 62-66% học sinh có thể kể lại câu chuyện đơn giản hoặc giới thiệu bản thân dựa trên gợi ý.

2. Nhận thức của giáo viên về vai trò phát triển năng lực nói và nghe: 83,3% giáo viên cho rằng việc phát triển năng lực nói và nghe là rất cần thiết, 10,6% cho là cần thiết, nhưng vẫn còn 5,9% đánh giá ít cần thiết, cho thấy cần tăng cường tuyên truyền và đào tạo.

3. Thực trạng dạy học và phương pháp sử dụng: Phương pháp dạy học theo nhóm được sử dụng thường xuyên nhất (41,7%), tiếp theo là phương pháp vấn đáp (25%). Phương pháp dạy học bằng trò chơi và thực hành ít được áp dụng (4,17% và 8,33%). Hình thức dạy học chủ yếu là dạy cả lớp (79,2%), dạy cá nhân ít được sử dụng (50%).

4. Khó khăn trong dạy học: 95,8% giáo viên cho rằng năng lực chuyên môn và kỹ năng của giáo viên còn hạn chế; 83,3% cho rằng cần nhiều thời gian, công sức; 79,2% đánh giá thời lượng tiết học ngắn, không đủ để đưa kiến thức bên ngoài vào bài dạy; 25% cho rằng trình độ học sinh không đồng đều.

Thảo luận kết quả

Kết quả khảo sát cho thấy năng lực nói và nghe của học sinh lớp 2 chưa đạt mức cao, đặc biệt trong kỹ năng kể chuyện và phản hồi, phù hợp với đặc điểm tâm sinh lý của lứa tuổi 6-8 tuổi, khi khả năng quan sát, phân tích và diễn đạt còn hạn chế. Việc giáo viên chưa áp dụng đa dạng phương pháp dạy học tích cực như trò chơi, thực hành cũng ảnh hưởng đến hiệu quả phát triển năng lực này.

So sánh với các nghiên cứu quốc tế, việc tổ chức hoạt động nhóm, trò chơi, đóng vai và sử dụng phương tiện kỹ thuật hiện đại được khuyến khích để nâng cao kỹ năng nói và nghe. Tuy nhiên, thực tế tại các trường khảo sát còn hạn chế do điều kiện cơ sở vật chất và năng lực giáo viên. Việc tập trung dạy học cả lớp truyền thống chiếm ưu thế cũng làm giảm tính cá nhân hóa và sự chủ động của học sinh.

Những khó khăn về năng lực chuyên môn giáo viên và thời lượng tiết học ngắn là nguyên nhân chính cần được giải quyết để nâng cao chất lượng dạy học. Việc phát triển năng lực nói và nghe không chỉ giúp học sinh giao tiếp hiệu quả mà còn góp phần phát triển tư duy phản biện và kỹ năng xã hội, tạo nền tảng cho học tập các môn học khác.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ thể hiện tỷ lệ sử dụng các phương pháp dạy học, biểu đồ đánh giá năng lực nói và nghe của học sinh, và bảng tổng hợp các khó khăn giáo viên gặp phải trong quá trình dạy học.

Đề xuất và khuyến nghị

1. Tăng cường đào tạo, bồi dưỡng năng lực chuyên môn cho giáo viên: Tổ chức các khóa tập huấn về phương pháp dạy học tích cực, kỹ năng phát triển năng lực nói và nghe, ưu tiên cho giáo viên lớp 2. Mục tiêu nâng cao tỷ lệ giáo viên sử dụng phương pháp trò chơi và thực hành lên ít nhất 50% trong vòng 1 năm.

2. Đa dạng hóa phương pháp và hình thức dạy học: Khuyến khích giáo viên áp dụng phương pháp dạy học theo nhóm, trò chơi, đóng vai, sử dụng công nghệ hỗ trợ như video, máy tính để tăng tính hấp dẫn và hiệu quả. Thời gian áp dụng từ học kỳ II năm học hiện tại.

3. Tăng thời lượng và cải tiến nội dung dạy học nói và nghe: Điều chỉnh kế hoạch giảng dạy để dành thêm thời gian cho các hoạt động phát triển kỹ năng nói và nghe, đồng thời tinh giản nội dung không cần thiết, tập trung vào kỹ năng phản biện và tương tác. Thực hiện trong kế hoạch năm học tiếp theo.

4. Tạo điều kiện cơ sở vật chất và môi trường học tập: Đầu tư trang thiết bị, phòng học phù hợp để tổ chức các hoạt động nhóm, trải nghiệm ngoài lớp học, giúp học sinh phát triển kỹ năng giao tiếp tự nhiên. Chủ thể thực hiện là Ban Giám hiệu các trường và Phòng Giáo dục huyện, với kế hoạch 2 năm.

5. Tăng cường phối hợp giữa nhà trường và gia đình: Hướng dẫn phụ huynh hỗ trợ con em luyện tập kỹ năng nói và nghe tại nhà qua các hoạt động giao tiếp hàng ngày, kể chuyện, hỏi đáp. Triển khai ngay trong năm học hiện tại.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

1. Giáo viên tiểu học, đặc biệt giáo viên lớp 2: Nhận được các biện pháp cụ thể, phương pháp dạy học tích cực để nâng cao hiệu quả phát triển năng lực nói và nghe cho học sinh.

2. Nhà quản lý giáo dục và cán bộ chuyên môn: Có cơ sở khoa học và thực tiễn để xây dựng chính sách, kế hoạch đào tạo, bồi dưỡng giáo viên và cải tiến chương trình dạy học.

3. Sinh viên ngành Giáo dục Tiểu học và Giáo dục học: Tài liệu tham khảo bổ ích về lý thuyết, phương pháp và thực tiễn phát triển kỹ năng ngôn ngữ cho học sinh tiểu học.

4. Phụ huynh học sinh: Hiểu rõ hơn về tầm quan trọng của kỹ năng nói và nghe, từ đó phối hợp cùng nhà trường hỗ trợ con em phát triển năng lực giao tiếp hiệu quả.

Câu hỏi thường gặp

1. Tại sao phát triển năng lực nói và nghe lại quan trọng đối với học sinh lớp 2?
   Năng lực nói và nghe giúp học sinh giao tiếp hiệu quả, phát triển tư duy và kỹ năng xã hội, đồng thời là nền tảng cho các kỹ năng ngôn ngữ khác như đọc và viết. Ví dụ, học sinh có kỹ năng nghe tốt sẽ hiểu bài giảng và hướng dẫn dễ dàng hơn.

2. Những khó khăn phổ biến trong dạy học phát triển năng lực nói và nghe là gì?
   Khó khăn chính gồm năng lực chuyên môn của giáo viên còn hạn chế, thời lượng tiết học ngắn, phương pháp dạy học chưa đa dạng và cơ sở vật chất chưa đáp ứng. Ví dụ, nhiều giáo viên vẫn chủ yếu dạy truyền thống, ít sử dụng trò chơi hay hoạt động nhóm.

3. Phương pháp dạy học nào hiệu quả để phát triển năng lực nói và nghe cho học sinh lớp 2?
   Phương pháp dạy học theo nhóm, trò chơi, đóng vai, sử dụng công nghệ hỗ trợ được đánh giá cao. Ví dụ, tổ chức trò chơi kể chuyện giúp học sinh tự tin và sáng tạo khi nói.

4. Làm thế nào để đánh giá năng lực nói và nghe của học sinh lớp 2?
   Có thể đánh giá qua các tiêu chí như khả năng nói mạch lạc, kể chuyện, phản hồi khi nghe, sử dụng cử chỉ phù hợp. Ví dụ, giáo viên có thể yêu cầu học sinh kể lại câu chuyện đã nghe và đánh giá dựa trên tiêu chí rõ ràng, mạch lạc.

5. Phụ huynh có thể hỗ trợ con phát triển năng lực nói và nghe như thế nào?
   Phụ huynh nên tạo môi trường giao tiếp tích cực tại nhà, khuyến khích con kể chuyện, hỏi đáp và lắng nghe. Ví dụ, cùng con đọc sách và thảo luận về nội dung giúp tăng khả năng diễn đạt và hiểu biết.

Kết luận

• Phát triển năng lực nói và nghe cho học sinh lớp 2 là nhiệm vụ quan trọng, góp phần nâng cao năng lực ngôn ngữ và giao tiếp của học sinh tiểu học.
• Năng lực nói và nghe của học sinh lớp 2 tại huyện Thủy Nguyên còn nhiều hạn chế, đặc biệt trong kỹ năng kể chuyện và phản hồi.
• Giáo viên nhận thức tốt về vai trò của phát triển năng lực nói và nghe nhưng còn gặp khó khăn về năng lực chuyên môn và phương pháp dạy học.
• Đề xuất các biện pháp đa dạng hóa phương pháp dạy học, tăng cường đào tạo giáo viên, cải tiến nội dung và hình thức tổ chức dạy học.
• Tiếp tục thực nghiệm và nhân rộng các biện pháp trong các năm học tiếp theo để nâng cao hiệu quả phát triển năng lực nói và nghe cho học sinh lớp 2.

Hành động tiếp theo là triển khai các giải pháp đề xuất, tổ chức tập huấn cho giáo viên và theo dõi, đánh giá kết quả thực hiện nhằm góp phần nâng cao chất lượng giáo dục tiểu học.