Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh đổi mới giáo dục phổ thông theo chương trình năm 2018, việc phát triển năng lực giao tiếp toán học (NLGTTH) cho học sinh tiểu học, đặc biệt là lớp 2, trở thành một yêu cầu cấp thiết. Theo khảo sát tại Trường Tiểu học Đằng Lâm, quận Hải An, thành phố Hải Phòng, 100% giáo viên nhận thức rõ tầm quan trọng của việc dạy học giải toán có lời văn theo hướng phát triển NLGTTH cho học sinh lớp 2. Tuy nhiên, chỉ khoảng 30% giáo viên thường xuyên chú ý phát triển năng lực này trong quá trình giảng dạy, còn lại 70% chỉ thi thoảng thực hiện. Học sinh lớp 2 đang trong giai đoạn phát triển ngôn ngữ và tư duy, có khả năng đọc trơn các nội dung nhưng còn hạn chế trong việc diễn đạt và trình bày bài toán bằng lời nói. Năng lực giao tiếp toán học giúp các em trao đổi, thảo luận, trình bày ý tưởng và giải pháp toán học một cách rõ ràng, từ đó nâng cao hiệu quả học tập và phát triển toàn diện. Mục tiêu nghiên cứu nhằm đề xuất các biện pháp dạy học giải toán có lời văn theo hướng phát triển NLGTTH cho học sinh lớp 2, tập trung vào các phép tính với số tự nhiên, được thực hiện tại Trường Tiểu học Đằng Lâm trong năm học 2022-2023. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc nâng cao chất lượng dạy học môn Toán, góp phần phát triển năng lực giao tiếp và tư duy toán học cho học sinh tiểu học, đáp ứng yêu cầu đổi mới giáo dục hiện nay.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Năng lực giao tiếp toán học được hiểu là khả năng sử dụng ngôn ngữ, ký hiệu, hình ảnh, biểu đồ để hiểu và truyền đạt các nội dung toán học một cách chính xác và tự tin. Theo Beautier-Casting, năng lực này bao gồm việc hiểu và trả lời phù hợp trong các tình huống trao đổi ngôn ngữ, không chỉ bằng lời nói mà còn bằng các hình thức phi ngôn ngữ. Sandrra Savignon nhấn mạnh năng lực giao tiếp là sự diễn đạt, lý giải và đàm phán ý nghĩa trong tương tác giữa người với người hoặc với văn bản. Hội đồng Giáo viên Toán Hoa Kỳ xác định chuẩn giao tiếp toán học là khả năng trao đổi suy nghĩ toán học rõ ràng, phân tích và đánh giá ý tưởng của người khác. Trong chương trình giáo dục phổ thông 2018, năng lực giao tiếp toán học được phát triển qua các thành tố: nghe hiểu, đọc hiểu, trình bày, sử dụng ngôn ngữ toán học kết hợp ngôn ngữ thông thường và thể hiện sự tự tin khi giao tiếp. Các mức độ biểu hiện năng lực giao tiếp toán học ở học sinh lớp 2 được phân loại từ mức cơ bản (hiểu và trình bày đơn giản) đến mức nâng cao (đánh giá, phản biện và chuyển đổi ngôn ngữ toán học). Ngoài ra, lý thuyết về đặc điểm tâm lý nhận thức của học sinh lớp 2 cho thấy các em đang phát triển khả năng trực giác, tư duy logic đơn giản, ngôn ngữ nói thành thạo nhưng còn hạn chế trong ngôn ngữ viết và kỹ năng trình bày. Do đó, việc dạy học giải toán có lời văn cần phù hợp với đặc điểm này để phát triển năng lực giao tiếp hiệu quả.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp kết hợp giữa nghiên cứu lý luận và thực tiễn. Về lý luận, tác giả phân tích, hệ thống hóa các tài liệu, công trình nghiên cứu trong và ngoài nước liên quan đến năng lực giao tiếp toán học và dạy học giải toán có lời văn. Về thực tiễn, nghiên cứu tiến hành khảo sát thực trạng tại Trường Tiểu học Đằng Lâm với cỡ mẫu gồm 70 học sinh lớp 2 và 35 giáo viên. Phương pháp thu thập dữ liệu bao gồm quan sát tiết học, phỏng vấn sâu giáo viên, sử dụng phiếu hỏi khảo sát nhận thức và thực hành của giáo viên và học sinh, ghi chép mô tả và quay video quá trình dạy học. Phân tích dữ liệu được thực hiện bằng phần mềm Excel, sử dụng các công thức tính phần trăm để đánh giá mức độ nhận thức, thực hiện và năng lực giao tiếp toán học của học sinh. Thời gian nghiên cứu kéo dài trong năm học 2022-2023, tập trung vào các bài toán có lời văn liên quan đến phép tính với số tự nhiên trong chương trình lớp 2. Phương pháp chọn mẫu là mẫu thuận tiện tại trường tiểu học Đằng Lâm nhằm đảm bảo tính khả thi và phù hợp với mục tiêu nghiên cứu.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Nhận thức của giáo viên về tầm quan trọng của dạy học giải toán có lời văn theo hướng phát triển NLGTTH: 100% giáo viên khảo sát cho rằng việc này rất quan trọng hoặc quan trọng, trong đó 77,1% đánh giá là rất quan trọng. Điều này cho thấy sự đồng thuận cao về vai trò của năng lực giao tiếp trong dạy học toán lớp 2.

  2. Mức độ thực hiện phát triển NLGTTH trong giảng dạy: Chỉ khoảng 28,6% giáo viên thường xuyên hoặc rất thường xuyên chú ý phát triển năng lực giao tiếp cho học sinh trong các tiết giải toán có lời văn, còn lại 71,4% chỉ thi thoảng thực hiện. Đây là một hạn chế cần khắc phục để nâng cao hiệu quả giáo dục.

  3. Năng lực giao tiếp toán học của học sinh: Qua đánh giá của giáo viên, khoảng 55-60% học sinh đạt mức tốt và rất tốt về kỹ năng nghe hiểu, đọc hiểu, trình bày giải pháp toán học bằng văn bản và sử dụng ngôn ngữ toán học. Tuy nhiên, chỉ khoảng 30-35% học sinh thể hiện tốt kỹ năng lắng nghe, đánh giá câu trả lời của bạn và tự tin giao tiếp bằng ngôn ngữ toán học. Khoảng 15-20% học sinh còn yếu về năng lực giao tiếp toán học, đặc biệt là kỹ năng trình bày bằng lời nói.

  4. Mức độ tham gia giao tiếp trong lớp học: Học sinh chủ yếu tham gia trả lời câu hỏi của giáo viên (71,4% thường xuyên và rất thường xuyên), nhưng các hoạt động thảo luận, đặt câu hỏi, trình bày giải pháp bằng lời nói còn hạn chế, với tỷ lệ tham gia thấp hơn 40%. Khoảng 25,7% học sinh không bao giờ tham gia trình bày giải pháp toán học bằng lời nói.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu cho thấy giáo viên đã nhận thức tốt về vai trò của năng lực giao tiếp toán học trong dạy học giải toán có lời văn, phù hợp với các nghiên cứu trong và ngoài nước về tầm quan trọng của giao tiếp trong phát triển tư duy toán học. Tuy nhiên, việc thực hiện phát triển năng lực này trong thực tế còn hạn chế, chủ yếu do thói quen giảng dạy truyền thống và thiếu các biện pháp cụ thể hỗ trợ học sinh phát triển kỹ năng giao tiếp. Học sinh lớp 2 có khả năng đọc hiểu và trình bày bằng văn bản tương đối tốt, nhưng kỹ năng giao tiếp bằng lời nói, đặc biệt là trình bày, tranh luận và đánh giá ý kiến bạn bè còn yếu, phản ánh đặc điểm tâm lý và nhận thức của lứa tuổi này. So sánh với các nghiên cứu trước, kết quả tương đồng với nhận định rằng học sinh tiểu học cần được tạo cơ hội thực hành giao tiếp toán học qua các hoạt động đa dạng để phát triển toàn diện. Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ thể hiện tỷ lệ giáo viên thực hiện phát triển NLGTTH và biểu đồ mức độ thực hiện các kỹ năng giao tiếp của học sinh, giúp minh họa rõ nét các điểm mạnh và hạn chế hiện tại.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường đào tạo, bồi dưỡng chuyên môn cho giáo viên: Tổ chức các khóa tập huấn về phương pháp dạy học giải toán có lời văn theo hướng phát triển năng lực giao tiếp toán học, nhằm nâng cao nhận thức và kỹ năng thực hành cho giáo viên. Mục tiêu đạt 80% giáo viên tham gia tập huấn trong vòng 1 năm, do Sở Giáo dục và Đào tạo Hải Phòng phối hợp với các trường đại học thực hiện.

  2. Xây dựng và áp dụng các biện pháp dạy học tích cực: Khuyến khích giáo viên tạo cơ hội cho học sinh thực hành nói và viết trong quá trình giải toán có lời văn, tổ chức các hoạt động thảo luận nhóm, trò chơi giao tiếp toán học để tăng sự hứng thú và tự tin cho học sinh. Mục tiêu tăng tỷ lệ học sinh tham gia giao tiếp bằng lời nói lên trên 60% trong 1 học kỳ.

  3. Phát triển tài liệu, giáo cụ hỗ trợ: Soạn thảo các bài tập, đề cương và tài liệu hướng dẫn phát triển năng lực giao tiếp toán học phù hợp với đặc điểm tâm lý học sinh lớp 2, đồng thời sử dụng các phương tiện trực quan như sơ đồ, biểu đồ, công nghệ thông tin để hỗ trợ giảng dạy. Thời gian triển khai trong 6 tháng, do nhà trường và tổ chuyên môn chủ trì.

  4. Tăng cường đánh giá và phản hồi: Thiết lập hệ thống đánh giá năng lực giao tiếp toán học định kỳ, kết hợp giữa quan sát, phỏng vấn và bài kiểm tra để theo dõi sự tiến bộ của học sinh, từ đó điều chỉnh phương pháp dạy học phù hợp. Mục tiêu hoàn thiện hệ thống đánh giá trong 1 năm học, do giáo viên chủ nhiệm và tổ chuyên môn thực hiện.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên tiểu học, đặc biệt là giáo viên Toán lớp 2: Nghiên cứu cung cấp cơ sở lý luận và thực tiễn để đổi mới phương pháp dạy học giải toán có lời văn, phát triển năng lực giao tiếp toán học cho học sinh, giúp nâng cao hiệu quả giảng dạy và chất lượng học tập.

  2. Cán bộ quản lý giáo dục: Thông tin về thực trạng và giải pháp phát triển năng lực giao tiếp toán học giúp các nhà quản lý xây dựng chính sách, kế hoạch đào tạo và chỉ đạo chuyên môn phù hợp với yêu cầu đổi mới giáo dục.

  3. Sinh viên, nghiên cứu sinh ngành Giáo dục Tiểu học: Luận văn là tài liệu tham khảo quý giá về phương pháp nghiên cứu, cơ sở lý luận và thực nghiệm trong lĩnh vực phát triển năng lực học sinh, hỗ trợ cho việc học tập và nghiên cứu chuyên sâu.

  4. Các nhà nghiên cứu giáo dục và phát triển chương trình: Cung cấp dữ liệu thực tiễn và phân tích sâu sắc về năng lực giao tiếp toán học, góp phần hoàn thiện chương trình giáo dục phổ thông và các đề tài nghiên cứu liên quan.

Câu hỏi thường gặp

  1. Năng lực giao tiếp toán học là gì và tại sao quan trọng với học sinh lớp 2?
    Năng lực giao tiếp toán học là khả năng sử dụng ngôn ngữ, ký hiệu và biểu tượng toán học để hiểu và trình bày các ý tưởng toán học. Với học sinh lớp 2, năng lực này giúp các em phát triển tư duy logic, tự tin trao đổi và giải quyết vấn đề, từ đó nâng cao hiệu quả học tập môn Toán.

  2. Phương pháp nào giúp phát triển năng lực giao tiếp toán học hiệu quả?
    Các phương pháp tích cực như tạo cơ hội cho học sinh thực hành nói và viết, tổ chức thảo luận nhóm, sử dụng trò chơi giao tiếp toán học và áp dụng các công cụ trực quan được chứng minh là hiệu quả trong việc phát triển năng lực giao tiếp toán học.

  3. Tại sao học sinh lớp 2 còn gặp khó khăn trong trình bày bài toán bằng lời nói?
    Do đặc điểm tâm lý và nhận thức, học sinh lớp 2 mới phát triển ngôn ngữ nói thành thạo nhưng còn hạn chế về vốn từ và kỹ năng diễn đạt, dẫn đến sự e ngại, lúng túng khi trình bày ý tưởng toán học bằng lời nói.

  4. Làm thế nào để giáo viên đánh giá năng lực giao tiếp toán học của học sinh?
    Giáo viên có thể sử dụng các công cụ như quan sát trong giờ học, phiếu hỏi, bài kiểm tra trình bày bằng lời nói và viết, cũng như đánh giá sự tham gia thảo luận để đánh giá toàn diện năng lực giao tiếp toán học của học sinh.

  5. Giải toán có lời văn giúp phát triển năng lực giao tiếp toán học như thế nào?
    Giải toán có lời văn yêu cầu học sinh đọc hiểu, phân tích và trình bày bài toán bằng ngôn ngữ tự nhiên kết hợp với ngôn ngữ toán học, qua đó rèn luyện kỹ năng đọc, viết, trình bày và thuyết minh, góp phần phát triển năng lực giao tiếp toán học toàn diện.

Kết luận

  • Năng lực giao tiếp toán học là một trong những năng lực cốt lõi cần phát triển cho học sinh lớp 2, giúp các em tự tin, linh hoạt trong học tập và cuộc sống.
  • Giáo viên tại Trường Tiểu học Đằng Lâm nhận thức tốt về tầm quan trọng của việc dạy học giải toán có lời văn theo hướng phát triển năng lực giao tiếp toán học, nhưng mức độ thực hiện còn hạn chế.
  • Học sinh đã có kỹ năng đọc hiểu và trình bày bằng văn bản tương đối tốt, song kỹ năng giao tiếp bằng lời nói và tự tin trình bày còn yếu, cần được hỗ trợ phát triển.
  • Nghiên cứu đề xuất các biện pháp cụ thể nhằm nâng cao năng lực giao tiếp toán học cho học sinh lớp 2, bao gồm đào tạo giáo viên, đổi mới phương pháp dạy học, phát triển tài liệu hỗ trợ và tăng cường đánh giá.
  • Các bước tiếp theo là triển khai các biện pháp đề xuất, theo dõi, đánh giá hiệu quả và điều chỉnh phù hợp để nâng cao chất lượng dạy học môn Toán tại các trường tiểu học.

Hành động ngay hôm nay: Các nhà giáo dục và quản lý hãy áp dụng các biện pháp đổi mới dạy học giải toán có lời văn để phát triển năng lực giao tiếp toán học cho học sinh lớp 2, góp phần nâng cao chất lượng giáo dục toàn diện.