Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh giáo dục tiểu học hiện nay, việc dạy học kiểu câu khiến cho học sinh lớp 3 đóng vai trò quan trọng trong phát triển năng lực giao tiếp và ngôn ngữ. Theo chương trình giáo dục phổ thông 2018, câu khiến là một trong bốn kiểu câu cơ bản, được sử dụng phổ biến trong giao tiếp hàng ngày nhằm ra mệnh lệnh, đề nghị, yêu cầu thực hiện hành động. Tuy nhiên, việc sử dụng câu khiến không khéo léo có thể gây mất lòng và giảm hiệu quả giao tiếp. Nghiên cứu này tập trung vào việc đổi mới phương pháp dạy học kiểu câu khiến cho học sinh lớp 3 tại hai trường Tiểu học & THCS Đông Hải 2 và Tiểu học Đằng Lâm, quận Hải An, thành phố Hải Phòng trong giai đoạn từ tháng 12/2022 đến tháng 5/2023.

Mục tiêu nghiên cứu nhằm đánh giá thực trạng dạy học kiểu câu khiến, đề xuất các biện pháp nâng cao hiệu quả dạy học, đồng thời thực nghiệm sư phạm để kiểm định tính khả thi của các biện pháp. Nghiên cứu có ý nghĩa thiết thực trong việc nâng cao chất lượng dạy học tiếng Việt, góp phần phát triển năng lực ngôn ngữ và giao tiếp cho học sinh lớp 3. Qua khảo sát 16 giáo viên và 480 học sinh, nghiên cứu cung cấp số liệu cụ thể về nhận thức, phương pháp giảng dạy và mức độ hứng thú của học sinh đối với kiểu câu khiến, từ đó làm cơ sở khoa học cho các đề xuất cải tiến.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết ngôn ngữ học truyền thống và hiện đại về kiểu câu khiến và hành động cầu khiến. Theo Hoàng Trọng Phiến (1980), câu khiến là câu có ý muốn của người nói nhằm yêu cầu người nghe thực hiện hành động, được phân loại theo chức năng thành các dạng mời mọc, mệnh lệnh, cấm đoán và kêu gọi. Lý thuyết ngữ pháp chức năng của Diệp Quang Ban (2008) và Nguyễn Thị Lương (2009) bổ sung về cấu trúc câu khiến, gồm câu khiến tường minh (có động từ ngữ vi cầu khiến) và câu khiến nguyên cấp (khuyết hoặc đầy đủ). Austin (1962) và Searle (1979) cung cấp cơ sở về hành động ngôn ngữ, trong đó hành động cầu khiến là hành vi ngôn ngữ nhằm thay đổi hành động của người nghe.

Các khái niệm chính bao gồm: câu khiến, hành động cầu khiến, phụ từ tình thái (hãy, đừng, chớ), động từ ngữ vi cầu khiến (yêu cầu, cấm, mời), tính lịch sự trong giao tiếp, và đặc điểm tâm lý ngôn ngữ của học sinh lớp 3. Nghiên cứu cũng dựa trên lý thuyết về phát triển năng lực học sinh theo chương trình giáo dục phổ thông 2018.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp hỗn hợp gồm khảo sát, phân tích tài liệu và thực nghiệm sư phạm. Nguồn dữ liệu chính gồm phiếu khảo sát 16 giáo viên và 480 học sinh lớp 3 tại hai trường tiểu học ở Hải Phòng, kết hợp với quan sát, phỏng vấn và phân tích sách giáo khoa Tiếng Việt lớp 3 (bộ Cánh Diều).

Phương pháp phân tích thống kê toán học được áp dụng để xử lý dữ liệu khảo sát, so sánh tỷ lệ nhận thức, phương pháp giảng dạy và mức độ hứng thú của học sinh. Phương pháp phân tích - tổng hợp được dùng để hệ thống hóa cơ sở lý luận và thực tiễn. Thực nghiệm sư phạm được tiến hành trong khoảng thời gian từ tháng 12/2022 đến tháng 5/2023 nhằm kiểm định tính khả thi và hiệu quả của các biện pháp dạy học kiểu câu khiến được đề xuất.

Cỡ mẫu gồm 16 giáo viên và 480 học sinh được chọn theo phương pháp chọn mẫu thuận tiện nhằm đảm bảo tính đại diện cho thực trạng dạy học tại địa phương. Các tiêu chí đánh giá kết quả thực nghiệm bao gồm kiến thức, kỹ năng vận dụng câu khiến và mức độ hứng thú của học sinh.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Nhận thức của giáo viên về câu khiến: 75% giáo viên khảo sát có thể phân biệt câu khiến với câu kể và câu cảm dựa trên cả dấu hiệu hình thức và mục đích giao tiếp. Tuy nhiên, 18,75% chỉ dựa vào mục đích giao tiếp và 6,25% chỉ dựa vào dấu hiệu hình thức, cho thấy còn tồn tại sự hiểu biết chưa đầy đủ. 87,5% giáo viên biết sử dụng đúng dấu kết thúc câu khiến (dấu chấm và dấu chấm than).

  2. Phương pháp dạy học: 56,25% giáo viên sử dụng toàn bộ bài tập trong sách giáo khoa, 31,25% chọn lọc một số bài tập, và 12,5% tự xây dựng bài tập phù hợp. 75% giáo viên áp dụng phương pháp luyện tập theo mẫu, 93,75% sử dụng trò chơi, 68,75% thực hành giao tiếp, và 62,5% dùng tình huống có vấn đề. Điều này cho thấy sự đa dạng và đổi mới trong phương pháp giảng dạy.

  3. Khó khăn trong dạy học: 93,75% giáo viên gặp khó khăn về cơ sở vật chất và điều kiện giảng dạy; 56,25% cho rằng chương trình giảng dạy có nhiều thay đổi gây khó khăn; 50% phản ánh vốn ngôn ngữ của học sinh chưa hoàn thiện ảnh hưởng đến hiệu quả dạy học.

  4. Hiệu quả học tập của học sinh: Qua thực nghiệm, nhóm học sinh được áp dụng biện pháp đổi mới có kết quả kiểm tra sau thực nghiệm cao hơn nhóm đối chứng khoảng 15%. Mức độ hứng thú của học sinh với các bài học kiểu câu khiến tăng lên rõ rệt, với 75% học sinh thể hiện sự tích cực tham gia so với 50% ở nhóm đối chứng.

Thảo luận kết quả

Kết quả cho thấy nhận thức của giáo viên về câu khiến và phương pháp dạy học đã có nhiều tiến bộ, song vẫn còn hạn chế về kiến thức chuyên sâu và điều kiện thực tế. Việc sử dụng đa dạng phương pháp như trò chơi, tình huống giúp tăng cường sự hứng thú và phát triển năng lực giao tiếp cho học sinh. So sánh với các nghiên cứu trước đây, kết quả phù hợp với nhận định rằng việc dạy học câu khiến cần kết hợp lý thuyết và thực hành trong ngữ cảnh giao tiếp cụ thể.

Biểu đồ so sánh mức độ hứng thú của học sinh (Biểu đồ 3.2) minh họa rõ sự khác biệt tích cực giữa nhóm thực nghiệm và nhóm đối chứng. Bảng tổng hợp kết quả kiểm tra (Bảng 3.2) cũng cho thấy sự cải thiện về kiến thức và kỹ năng vận dụng câu khiến sau thực nghiệm.

Việc chú trọng đến đặc điểm tâm lý và ngôn ngữ của học sinh lớp 3 giúp giáo viên lựa chọn phương pháp phù hợp, tạo điều kiện cho học sinh phát triển tư duy, trí nhớ và khả năng ngôn ngữ. Đồng thời, việc bổ sung các dạng bài tập đa dạng và tích hợp trong các hoạt động đọc hiểu, nói và viết góp phần nâng cao hiệu quả dạy học.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường đào tạo, bồi dưỡng giáo viên về kiến thức chuyên sâu và kỹ năng dạy học kiểu câu khiến, tập trung vào phân biệt các loại câu và vận dụng linh hoạt các phương pháp giảng dạy tích cực. Thời gian thực hiện: 6 tháng; chủ thể: Sở Giáo dục và Đào tạo Hải Phòng phối hợp với các trường đại học sư phạm.

  2. Phát triển và bổ sung hệ thống bài tập đa dạng trong sách giáo khoa và tài liệu giảng dạy, bao gồm bài tập vận dụng câu khiến theo mục đích gián tiếp, chuyển đổi câu và luyện ngữ điệu. Thời gian: 1 năm; chủ thể: Nhà xuất bản Giáo dục Việt Nam và các nhóm chuyên gia.

  3. Ứng dụng phương pháp dạy học tích cực như trò chơi, tình huống giao tiếp, thực hành nhóm nhằm nâng cao sự hứng thú và phát triển năng lực giao tiếp cho học sinh. Thời gian: liên tục trong năm học; chủ thể: giáo viên các trường tiểu học.

  4. Cải thiện điều kiện cơ sở vật chất và trang thiết bị dạy học, đặc biệt là các thiết bị hỗ trợ nghe, nói và tương tác để tạo môi trường học tập sinh động, hấp dẫn. Thời gian: 2 năm; chủ thể: UBND thành phố Hải Phòng và các trường tiểu học.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên tiểu học: Nắm vững kiến thức và phương pháp dạy học kiểu câu khiến, áp dụng hiệu quả trong giảng dạy nhằm nâng cao năng lực ngôn ngữ và giao tiếp cho học sinh lớp 3.

  2. Nhà quản lý giáo dục: Đánh giá thực trạng và xây dựng chính sách đào tạo, bồi dưỡng giáo viên, cải thiện điều kiện dạy học phù hợp với chương trình giáo dục phổ thông mới.

  3. Nghiên cứu sinh và học viên cao học ngành Giáo dục học: Tham khảo cơ sở lý luận, phương pháp nghiên cứu và kết quả thực nghiệm để phát triển các đề tài nghiên cứu liên quan đến dạy học ngôn ngữ và phát triển năng lực học sinh.

  4. Nhà xuất bản và biên soạn sách giáo khoa: Căn cứ vào kết quả nghiên cứu để thiết kế nội dung, bài tập và phương pháp dạy học tích hợp phù hợp với đặc điểm tâm lý và năng lực của học sinh tiểu học.

Câu hỏi thường gặp

  1. Câu khiến là gì và tại sao quan trọng trong dạy học tiểu học?
    Câu khiến là kiểu câu dùng để ra lệnh, yêu cầu hoặc đề nghị người nghe thực hiện hành động. Nó quan trọng vì giúp học sinh phát triển kỹ năng giao tiếp, thể hiện ý chí và tương tác xã hội hiệu quả.

  2. Phương pháp nào hiệu quả nhất để dạy câu khiến cho học sinh lớp 3?
    Phương pháp tích cực như trò chơi, tình huống giao tiếp và luyện tập theo mẫu được đánh giá cao vì giúp học sinh hứng thú, dễ tiếp thu và vận dụng câu khiến trong thực tế.

  3. Làm thế nào để nhận biết câu khiến trong tiếng Việt?
    Câu khiến thường có các phụ từ tình thái như "hãy", "đừng", "chớ" đứng trước động từ, hoặc các tiểu từ như "đi", "nào", "thôi" đứng cuối câu, kèm theo ngữ điệu mệnh lệnh hoặc đề nghị.

  4. Khó khăn phổ biến khi dạy câu khiến cho học sinh lớp 3 là gì?
    Khó khăn gồm vốn ngôn ngữ của học sinh chưa hoàn thiện, điều kiện cơ sở vật chất hạn chế, và sự thay đổi trong chương trình giảng dạy khiến giáo viên cần thích nghi liên tục.

  5. Làm sao để tăng cường tính lịch sự khi sử dụng câu khiến trong giao tiếp?
    Sử dụng từ xưng hô phù hợp, thêm các trợ từ như "xin", "làm ơn", và điều chỉnh ngữ điệu giúp câu khiến trở nên nhẹ nhàng, lịch sự, tránh gây mất lòng người nghe.

Kết luận

  • Câu khiến là kiểu câu quan trọng trong giao tiếp, cần được dạy học bài bản và hiệu quả cho học sinh lớp 3.
  • Giáo viên đã có nhận thức tốt về câu khiến nhưng còn tồn tại hạn chế về kiến thức chuyên sâu và phương pháp giảng dạy.
  • Việc áp dụng phương pháp dạy học tích cực và bổ sung bài tập đa dạng giúp nâng cao hiệu quả học tập và hứng thú của học sinh.
  • Cải thiện điều kiện cơ sở vật chất và đào tạo giáo viên là yếu tố then chốt để nâng cao chất lượng dạy học câu khiến.
  • Nghiên cứu đề xuất các biện pháp cụ thể, có thể triển khai trong 6 tháng đến 2 năm nhằm nâng cao năng lực ngôn ngữ và giao tiếp cho học sinh lớp 3.

Hành động tiếp theo: Các nhà quản lý giáo dục và giáo viên cần phối hợp triển khai các giải pháp đề xuất, đồng thời tiếp tục nghiên cứu mở rộng để nâng cao hiệu quả dạy học ngôn ngữ tiểu học.