I. Tổng quan về năng lực tự học và tầm quan trọng của nó trong giáo dục
Luận án tập trung nghiên cứu về phát triển năng lực tự học (NLTH) cho học sinh (HS) trong dạy học lịch sử (LS) ở trường trung học phổ thông (THPT). Tác giả đã khảo sát nhiều tài liệu nghiên cứu trong và ngoài nước về NLTH, từ các tác gia kinh điển như Khổng Tử, Mạnh Tử đến các nhà giáo dục hiện đại. Các nghiên cứu này đều nhấn mạnh tầm quan trọng của việc khơi gợi tính tích cực, chủ động, sáng tạo của người học. Ví dụ, Khổng Tử chủ trương “gợi mở” để học trò tự tìm ra chân lý, còn Mạnh Tử khuyến khích người học tự suy nghĩ, không nên “cả tin ở sách”.
1.2. Các nhà giáo dục phương Tây cũng có những quan điểm tương đồng. Socrates, Aristote sử dụng phương pháp hỏi đáp để người học tự tìm ra kết luận. John Locke đề cao vai trò của sự tò mò trong tự học. Comenxki, “ông tổ của nền giáo dục cận đại”, khẳng định “không có khát vọng học tập thì không trở thành tài”.
1.3. Các nghiên cứu hiện đại tiếp tục phát triển tư tưởng này. Usinxki nhấn mạnh việc giáo dục cho HS biết tự định hướng và phát triển bản thân. Makiguchi coi giáo dục là quá trình hướng dẫn tự học, kích thích người học sáng tạo. Crupxcaia cho rằng cần dạy HS “tự mình làm”, đọc, hiểu, nghiên cứu, tìm kiếm và đánh giá tài liệu. Các tác giả này đều khẳng định vai trò then chốt của tự học trong việc tiếp thu và vận dụng kiến thức.
II. Thực trạng và vấn đề nghiên cứu về năng lực tự học lịch sử ở trường THPT
2.1. Luận án chỉ ra thực trạng dạy học LS ở trường THPT còn nhiều hạn chế trong việc phát triển NLTH cho HS. Chương trình sách giáo khoa (SGK) còn nặng tính hàn lâm, phương pháp dạy học (PPDH) chưa phát huy được tính tích cực của người học. Giáo viên (GV) chưa chú trọng đến việc phát triển NLTH cho HS một cách hệ thống, khoa học. HS thì chưa coi trọng việc tự học LS và chưa biết áp dụng phương pháp tự học hiệu quả.
2.2. Từ thực trạng đó, luận án đặt ra vấn đề nghiên cứu: "Phát triển NLTH cho HS trong dạy học môn LS ở trường THPT (thực nghiệm qua lớp 10 chương trình chuẩn)". Đối tượng nghiên cứu là quá trình phát triển NLTH môn LS và các biện pháp sư phạm nhằm phát triển NLTH. Phạm vi nghiên cứu bao gồm nội dung môn LS lớp 10 chương trình chuẩn, PPDH LS tập trung vào hoạt động nội khóa, và điều tra thực trạng, thực nghiệm sư phạm ở các trường THPT thuộc cả ba miền Bắc, Trung, Nam.
2.3. Mục tiêu của luận án là xác định nội dung, biểu hiện, hệ thống tiêu chí đánh giá NLTH LS của HS THPT và đề xuất các biện pháp sư phạm phát triển NLTH. Để đạt được mục tiêu này, luận án thực hiện các nhiệm vụ: tìm hiểu lý luận về NLTH, điều tra thực trạng dạy học LS, xác định nội dung và tiêu chí đánh giá NLTH LS, tìm hiểu nội dung SGK LS, đề xuất biện pháp phát triển NLTH và thực nghiệm sư phạm để kiểm chứng.
III. Phương pháp nghiên cứu và đóng góp của luận án
3.1. Luận án sử dụng phương pháp luận của chủ nghĩa Mác-Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh và quan điểm của Đảng về giáo dục. Các phương pháp nghiên cứu được sử dụng bao gồm: phân tích, tổng hợp tài liệu, nghiên cứu chương trình SGK, điều tra xã hội học, thực nghiệm sư phạm, thống kê toán học.
3.2. Giả thuyết khoa học của luận án là: Việc vận dụng các biện pháp phát triển NLTH cho HS trong dạy học LS theo đúng yêu cầu của luận án sẽ góp phần nâng cao hiệu quả dạy học bộ môn.
3.3. Đóng góp của luận án được thể hiện ở việc xác định nhận thức về tự học, vai trò của việc phát triển NLTH LS, xác định nội dung, biểu hiện và tiêu chí đánh giá NLTH LS, và đề xuất các biện pháp sư phạm phát triển NLTH LS cho HS THPT. Luận án có ý nghĩa khoa học trong việc làm phong phú thêm hệ thống lý luận và PPDH LS, đồng thời có ý nghĩa thực tiễn trong việc giúp GV nâng cao chất lượng dạy học LS và làm tài liệu tham khảo cho các nhà nghiên cứu, giảng viên, sinh viên sư phạm LS.
IV. Cấu trúc và nội dung chính của luận án
4.1. Luận án gồm 4 chương: Chương 1: Tổng quan những tài liệu nghiên cứu liên quan đến đề tài; Chương 2: Vấn đề phát triển NLTH cho HS trong dạy học LS ở trường THPT (lý luận và thực tiễn); Chương 3: Các biện pháp phát triển NLTH cho HS trong dạy học LS ở trường THPT (thực nghiệm qua lớp 10 chương trình chuẩn); Chương 4: Hệ thống tiêu chí đánh giá NLTH LS và thực nghiệm sư phạm toàn phần.
4.2. Chương 1 tổng quan các nghiên cứu về NLTH trong và ngoài nước, làm cơ sở lý luận cho luận án. Chương 2 phân tích thực trạng dạy học LS, khẳng định vai trò của NLTH, đồng thời đặt ra vấn đề nghiên cứu. Chương 3 là trọng tâm của luận án, đề xuất các biện pháp cụ thể để phát triển NLTH LS cho HS, bao gồm các biện pháp tạo động cơ tự học, hướng dẫn HS lĩnh hội kiến thức và luyện tập kỹ năng tự học. Chương 4 trình bày hệ thống tiêu chí đánh giá NLTH LS, kết quả thực nghiệm sư phạm và đánh giá hiệu quả của các biện pháp đã đề xuất.
