Tổng quan nghiên cứu

Quyền thu thập chứng cứ của người bào chữa (NBC) là một trong những chế định quan trọng trong tố tụng hình sự (TTHS) Việt Nam, được ghi nhận lần đầu tiên trong Bộ luật Tố tụng hình sự (BLTTHS) năm 2015 và có hiệu lực từ ngày 01/01/2018. Trước đó, quyền này chưa được quy định rõ ràng, dẫn đến sự bất bình đẳng trong quá trình giải quyết vụ án hình sự (VAHS) giữa bên buộc tội và bên gỡ tội. Theo báo cáo của ngành luật sư, hiện cả nước có trên 13.563 luật sư, với tỷ lệ án hình sự có luật sư tham gia ngày càng tăng, góp phần giảm thiểu các vụ oan sai và nâng cao chất lượng xét xử. Mục tiêu nghiên cứu của luận văn là làm rõ các vấn đề lý luận và thực tiễn về quyền thu thập chứng cứ của NBC theo quy định của BLTTHS năm 2015, phân tích những hạn chế trong pháp luật và thực tiễn áp dụng, từ đó đề xuất giải pháp nâng cao hiệu quả thực hiện quyền này. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào NBC là luật sư tại Việt Nam trong giai đoạn từ năm 2015 đến nay, với ý nghĩa quan trọng trong việc bảo vệ quyền con người, đảm bảo tính tranh tụng và sự công bằng trong hoạt động tố tụng hình sự.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn vận dụng các lý thuyết pháp lý và mô hình tố tụng hình sự, trong đó có:

  • Lý thuyết quyền và nghĩa vụ pháp lý: Quyền thu thập chứng cứ của NBC là quyền pháp lý được pháp luật công nhận và bảo đảm thực hiện nhằm bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của người bị buộc tội.
  • Mô hình tố tụng thẩm vấn kết hợp tranh tụng: Việt Nam áp dụng mô hình tố tụng thẩm vấn có kết hợp tranh tụng, trong đó NBC đóng vai trò là người bảo vệ quyền lợi hợp pháp, tạo thế cân bằng với cơ quan tiến hành tố tụng (CQTHTT).
  • Khái niệm về chứng cứ và thu thập chứng cứ: Thu thập chứng cứ bao gồm các hoạt động phát hiện, ghi nhận, thu giữ và bảo quản chứng cứ theo trình tự, thủ tục pháp luật quy định.
  • Nguyên tắc tố tụng cơ bản: Nguyên tắc xác định sự thật khách quan, nguyên tắc tranh tụng, nguyên tắc suy đoán vô tội và nguyên tắc bình đẳng giữa các bên trong tố tụng.

Phương pháp nghiên cứu

Luận văn sử dụng phương pháp nghiên cứu kết hợp:

  • Phương pháp phân tích và tổng hợp: Phân tích các quy định pháp luật, tài liệu học thuật, và tổng hợp các quan điểm khác nhau về quyền thu thập chứng cứ của NBC.
  • Phương pháp so sánh pháp luật: So sánh quy định về quyền thu thập chứng cứ của NBC trong pháp luật Việt Nam với một số quốc gia như Đức và Liên bang Nga.
  • Phương pháp thống kê: Thu thập số liệu về số lượng luật sư, tỷ lệ vụ án có luật sư tham gia, hiệu quả hoạt động bào chữa.
  • Phương pháp lịch sử: Nghiên cứu quá trình phát triển pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam về quyền thu thập chứng cứ của NBC.
  • Nguồn dữ liệu: Tài liệu pháp luật, báo cáo ngành luật sư, các bài viết chuyên ngành, văn bản pháp luật quốc tế và trong nước.

Cỡ mẫu nghiên cứu chủ yếu là các văn bản pháp luật, các công trình nghiên cứu, báo cáo thực tiễn và số liệu thống kê từ các cơ quan chức năng. Phương pháp chọn mẫu là chọn lọc các tài liệu có liên quan trực tiếp đến quyền thu thập chứng cứ của NBC và các số liệu đại diện cho thực trạng hoạt động bào chữa tại Việt Nam.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Quyền thu thập chứng cứ của NBC được ghi nhận lần đầu trong BLTTHS 2015: Đây là bước tiến quan trọng, phá bỏ sự độc quyền thu thập chứng cứ của CQTHTT, tạo thế cân bằng trong tố tụng. NBC có quyền chủ động gặp người bị buộc tội, bị hại, người làm chứng để hỏi, đề nghị cung cấp tài liệu, đồ vật, dữ liệu điện tử liên quan đến việc bào chữa. (Điều 73, 81, 88 BLTTHS 2015)

  2. Thực tiễn áp dụng quyền thu thập chứng cứ còn nhiều khó khăn: Mặc dù quyền được ghi nhận, nhưng BLTTHS chưa quy định cụ thể trình tự, thủ tục thu thập chứng cứ của NBC, dẫn đến chứng cứ do NBC thu thập thường không được CQTHTT và Tòa án đánh giá cao, thậm chí bị bác bỏ. (Khoảng 70% trường hợp NBC gặp khó khăn trong việc thu thập và sử dụng chứng cứ)

  3. Số lượng luật sư và tỷ lệ vụ án có luật sư tham gia tăng nhanh: Tính đến năm 2019, cả nước có trên 13.563 luật sư, với số vụ án hình sự có luật sư tham gia bào chữa tăng đều qua các năm, góp phần giảm thiểu oan sai và nâng cao chất lượng xét xử. (Tăng hơn 700 luật sư mỗi năm, tỷ lệ vụ án có luật sư tham gia tăng từ 7,13% năm 2011 lên gần 10% năm 2013)

  4. Quyền thu thập chứng cứ của NBC góp phần nâng cao tính tranh tụng và bảo vệ quyền con người: Việc NBC được phép thu thập chứng cứ giúp làm rõ sự thật khách quan, bảo vệ quyền lợi hợp pháp của người bị buộc tội, đồng thời tạo cơ chế đối trọng với bên buộc tội, góp phần minh bạch hóa hoạt động tố tụng. (Điều 10 Tuyên ngôn quốc tế về quyền con người 1948)

Thảo luận kết quả

Quyền thu thập chứng cứ của NBC là một bước đột phá trong cải cách tư pháp Việt Nam, thể hiện sự tiến bộ trong việc bảo vệ quyền con người và đảm bảo tính công bằng trong tố tụng hình sự. So với các giai đoạn trước đây, khi NBC chỉ được tham gia tranh tụng tại phiên tòa, quyền này giúp NBC chủ động hơn trong việc thu thập chứng cứ, từ đó nâng cao hiệu quả bào chữa.

Tuy nhiên, việc thiếu quy định cụ thể về trình tự, thủ tục thu thập chứng cứ của NBC dẫn đến sự không đồng nhất trong áp dụng pháp luật, gây khó khăn cho NBC trong việc thu thập và sử dụng chứng cứ. Điều này cũng tạo ra sự mất cân bằng giữa bên buộc tội và bên gỡ tội, ảnh hưởng đến nguyên tắc tranh tụng và bình đẳng trong tố tụng.

So sánh với pháp luật của Cộng hòa liên bang Đức và Liên bang Nga, các quốc gia này đều quy định rõ quyền và trình tự thu thập chứng cứ của NBC, đồng thời có cơ chế bảo vệ quyền này hiệu quả hơn. Ví dụ, tại Đức, NBC có quyền tiếp cận toàn bộ hồ sơ vụ án và được phép thu thập chứng cứ theo quy định pháp luật, trong khi tại Việt Nam, quyền này còn bị hạn chế do thiếu cơ chế thực thi và quy định chi tiết.

Việc Bộ Công an ban hành Thông tư số 46/2019/TT-BCA đã góp phần tạo điều kiện thuận lợi cho NBC thực hiện quyền thu thập chứng cứ, nhưng vẫn cần có sự hoàn thiện pháp luật để đảm bảo quyền này được thực hiện đầy đủ và hiệu quả hơn.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ thể hiện sự tăng trưởng số lượng luật sư và tỷ lệ vụ án có luật sư tham gia qua các năm, bảng so sánh quy định pháp luật về quyền thu thập chứng cứ của NBC giữa Việt Nam, Đức và Nga, cũng như biểu đồ phản ánh tỷ lệ vụ án có chứng cứ do NBC thu thập được chấp nhận tại tòa.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Hoàn thiện quy định pháp luật về trình tự, thủ tục thu thập chứng cứ của NBC

    • Mục tiêu: Đảm bảo tính hợp pháp và giá trị pháp lý của chứng cứ do NBC thu thập.
    • Thời gian: Trong vòng 12 tháng tới.
    • Chủ thể thực hiện: Quốc hội, Bộ Tư pháp phối hợp với các cơ quan liên quan.

  2. Xây dựng cơ chế bắt buộc các cơ quan, tổ chức, cá nhân phải cung cấp chứng cứ khi NBC đề nghị

    • Mục tiêu: Tăng cường hiệu quả thu thập chứng cứ, giảm thiểu tình trạng từ chối hoặc trì hoãn cung cấp chứng cứ.
    • Thời gian: 6-9 tháng.
    • Chủ thể thực hiện: Bộ Công an, Viện kiểm sát, Tòa án phối hợp với Liên đoàn Luật sư.

  3. Tăng cường đào tạo, bồi dưỡng kỹ năng thu thập chứng cứ cho NBC

    • Mục tiêu: Nâng cao năng lực chuyên môn, nghiệp vụ cho luật sư và trợ giúp viên pháp lý trong hoạt động thu thập chứng cứ.
    • Thời gian: Liên tục hàng năm.
    • Chủ thể thực hiện: Liên đoàn Luật sư, các trường đại học luật.

  4. Tăng cường phối hợp giữa NBC và CQTHTT trong quá trình thu thập chứng cứ

    • Mục tiêu: Tạo điều kiện thuận lợi cho NBC thực hiện quyền thu thập chứng cứ, đảm bảo sự minh bạch và khách quan trong tố tụng.
    • Thời gian: Ngay lập tức và duy trì thường xuyên.
    • Chủ thể thực hiện: Cơ quan điều tra, Viện kiểm sát, Liên đoàn Luật sư.

  5. Xây dựng hệ thống giám sát, xử lý vi phạm trong việc cản trở quyền thu thập chứng cứ của NBC

    • Mục tiêu: Bảo vệ quyền của NBC, xử lý nghiêm các hành vi vi phạm.
    • Thời gian: 12 tháng.
    • Chủ thể thực hiện: Bộ Tư pháp, Thanh tra Bộ Công an, Viện kiểm sát.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Luật sư và người bào chữa

    • Lợi ích: Nắm vững quyền và nghĩa vụ trong thu thập chứng cứ, nâng cao hiệu quả bào chữa.
    • Use case: Áp dụng trong thực tiễn tranh tụng, thu thập chứng cứ phục vụ bảo vệ thân chủ.

  2. Cơ quan điều tra và Viện kiểm sát

    • Lợi ích: Hiểu rõ quyền của NBC để phối hợp hiệu quả, đảm bảo tính khách quan và công bằng trong tố tụng.
    • Use case: Tăng cường phối hợp, tránh cản trở quyền thu thập chứng cứ của NBC.

  3. Tòa án nhân dân các cấp

    • Lợi ích: Đánh giá đúng giá trị pháp lý của chứng cứ do NBC thu thập, đảm bảo nguyên tắc tranh tụng và công bằng xét xử.
    • Use case: Áp dụng trong xét xử, ra phán quyết dựa trên chứng cứ hợp pháp.

  4. Nhà làm luật và các nhà nghiên cứu pháp luật

    • Lợi ích: Cơ sở khoa học để hoàn thiện pháp luật tố tụng hình sự, nâng cao hiệu quả cải cách tư pháp.
    • Use case: Tham khảo để xây dựng, sửa đổi các văn bản pháp luật liên quan.

Câu hỏi thường gặp

  1. Quyền thu thập chứng cứ của người bào chữa được quy định ở đâu trong pháp luật Việt Nam?
    Quyền này được ghi nhận lần đầu trong BLTTHS năm 2015, cụ thể tại Điều 73, 81 và 88, cho phép NBC chủ động thu thập chứng cứ và đề nghị cơ quan có thẩm quyền thu thập chứng cứ liên quan đến việc bào chữa.

  2. NBC có thể thu thập những loại chứng cứ nào?
    NBC có thể thu thập lời khai, vật chứng, dữ liệu điện tử và các tài liệu, đồ vật khác liên quan đến việc bào chữa. Tuy nhiên, việc thu thập phải tuân thủ trình tự, thủ tục pháp luật quy định để đảm bảo tính hợp pháp.

  3. Tại sao quyền thu thập chứng cứ của NBC còn gặp nhiều khó khăn trong thực tiễn?
    Do BLTTHS chưa quy định cụ thể trình tự, thủ tục thu thập chứng cứ của NBC, cùng với việc các cơ quan, tổ chức, cá nhân không bắt buộc phải cung cấp chứng cứ khi NBC đề nghị, dẫn đến chứng cứ do NBC thu thập thường không được chấp nhận hoặc bị hạn chế sử dụng.

  4. NBC có quyền gặp người bị tạm giữ, bị can để thu thập chứng cứ không?
    Có, NBC có quyền chủ động gặp người bị tạm giữ, bị can, bị cáo để hỏi, nghe trình bày các vấn đề liên quan đến vụ án mà không bị hạn chế số lần hay thời gian, theo quy định tại BLTTHS năm 2015 và các văn bản hướng dẫn liên quan.

  5. So sánh quyền thu thập chứng cứ của NBC ở Việt Nam với một số nước khác như Đức và Nga có điểm gì nổi bật?
    Ở Đức và Nga, quyền thu thập chứng cứ của NBC được quy định rõ ràng hơn, có cơ chế bảo vệ quyền này hiệu quả, NBC được tiếp cận toàn bộ hồ sơ vụ án và có quyền thu thập chứng cứ theo quy định pháp luật. Việt Nam đang trong quá trình hoàn thiện để đạt được mức độ bảo đảm tương tự.

Kết luận

  • BLTTHS năm 2015 đánh dấu bước tiến quan trọng khi lần đầu tiên ghi nhận quyền thu thập chứng cứ của người bào chữa, góp phần nâng cao vị thế của NBC trong tố tụng hình sự Việt Nam.
  • Quyền thu thập chứng cứ của NBC giúp đảm bảo sự cân bằng giữa bên buộc tội và bên gỡ tội, nâng cao tính tranh tụng và bảo vệ quyền con người trong quá trình giải quyết vụ án hình sự.
  • Thực tiễn áp dụng quyền này còn nhiều khó khăn do thiếu quy định chi tiết về trình tự, thủ tục thu thập chứng cứ và cơ chế bảo đảm thực hiện quyền.
  • So sánh với pháp luật quốc tế cho thấy Việt Nam cần hoàn thiện hơn nữa các quy định pháp luật và cơ chế thực thi để bảo vệ hiệu quả quyền thu thập chứng cứ của NBC.
  • Đề xuất các giải pháp hoàn thiện pháp luật, tăng cường đào tạo và phối hợp giữa các chủ thể tố tụng nhằm nâng cao hiệu quả thực hiện quyền thu thập chứng cứ của NBC trong thời gian tới.

Hành động tiếp theo: Các cơ quan lập pháp và thực thi pháp luật cần ưu tiên hoàn thiện khung pháp lý và cơ chế thực thi quyền thu thập chứng cứ của NBC, đồng thời tăng cường đào tạo và nâng cao nhận thức cho các chủ thể liên quan nhằm đảm bảo quyền này được thực hiện đầy đủ, góp phần xây dựng nền tư pháp hình sự công bằng, minh bạch và hiệu quả.