Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh phát triển kinh tế - xã hội của Việt Nam, ngân sách nhà nước (NSNN) đóng vai trò then chốt trong việc tạo dựng nội lực tài chính cho sự phát triển bền vững. Đặc biệt, ngân sách cấp xã là công cụ tài chính quan trọng để chính quyền cơ sở thực hiện các chức năng quản lý kinh tế - xã hội, đảm bảo an ninh quốc phòng và ổn định chính trị địa phương. Huyện Lục Yên, tỉnh Yên Bái, với 24 đơn vị hành chính cấp xã, là một huyện miền núi có quy mô kinh tế nhỏ, nguồn thu ngân sách hạn chế trong khi nhu cầu chi đầu tư phát triển kinh tế - xã hội rất lớn. Giai đoạn nghiên cứu từ năm 2019 đến 2021 cho thấy tổng thu ngân sách cấp xã trên địa bàn tăng từ 25,518 triệu đồng năm 2019 lên 30,287 triệu đồng năm 2021, tuy nhiên vẫn phụ thuộc nhiều vào nguồn bổ sung từ ngân sách cấp trên.

Luận văn tập trung đánh giá thực trạng công tác quản lý ngân sách nhà nước cấp xã trên địa bàn huyện Lục Yên, phân tích các yếu tố ảnh hưởng và đề xuất giải pháp hoàn thiện nhằm nâng cao hiệu quả quản lý ngân sách cấp xã. Mục tiêu cụ thể bao gồm hệ thống hóa cơ sở lý luận, đánh giá thực trạng, phân tích các yếu tố tác động và đề xuất các giải pháp phù hợp trong giai đoạn 2022-2025. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc góp phần nâng cao năng lực quản lý tài chính công tại cấp cơ sở, thúc đẩy phát triển kinh tế - xã hội bền vững, đồng thời hỗ trợ chính quyền địa phương thực hiện tốt các nhiệm vụ được giao.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết và mô hình quản lý ngân sách nhà nước, tập trung vào:

  • Lý thuyết ngân sách nhà nước: Xem ngân sách là công cụ tài chính để Nhà nước điều tiết nền kinh tế, phân phối nguồn lực và thực hiện các chức năng quản lý kinh tế - xã hội. Ngân sách cấp xã là bộ phận hữu cơ trong hệ thống ngân sách nhà nước, chịu sự điều chỉnh vĩ mô và có đặc điểm riêng biệt do phạm vi hoạt động ở cấp cơ sở.

  • Mô hình chu trình ngân sách: Bao gồm ba khâu chính là lập dự toán, chấp hành dự toán và quyết toán ngân sách. Chu trình này đảm bảo tính khoa học, pháp lý và hiệu quả trong quản lý ngân sách cấp xã.

  • Khái niệm quản lý ngân sách cấp xã: Tập trung vào các hoạt động lập kế hoạch, tổ chức thực hiện, kiểm tra, giám sát và đánh giá việc sử dụng ngân sách nhằm đảm bảo nguồn lực tài chính được phân bổ hợp lý, minh bạch và hiệu quả.

Các khái niệm chính bao gồm: ngân sách nhà nước, ngân sách cấp xã, chu trình ngân sách, phân cấp quản lý ngân sách, và hiệu quả quản lý ngân sách.

Phương pháp nghiên cứu

  • Nguồn dữ liệu: Nghiên cứu sử dụng cả số liệu thứ cấp và sơ cấp. Số liệu thứ cấp được thu thập từ các báo cáo tài chính, báo cáo thu chi ngân sách của huyện Lục Yên và các xã, thị trấn giai đoạn 2019-2021, các văn bản pháp luật liên quan. Số liệu sơ cấp được thu thập qua phỏng vấn sâu với cán bộ phòng Tài chính - Kế hoạch huyện, Chi cục Thuế huyện và cán bộ tài chính kế toán tại 24 xã, thị trấn.

  • Phương pháp chọn mẫu: Lựa chọn toàn bộ 24 xã, thị trấn trên địa bàn huyện Lục Yên làm đối tượng nghiên cứu nhằm đảm bảo tính đại diện và toàn diện.

  • Phương pháp phân tích: Sử dụng phương pháp thống kê mô tả để tổng hợp số liệu thu chi ngân sách, phân tích so sánh giữa các năm và giữa dự toán với thực hiện. Phương pháp so sánh cũng được áp dụng để đánh giá hiệu quả quản lý ngân sách cấp xã so với các địa phương khác. Dữ liệu được xử lý bằng phần mềm Excel để xây dựng bảng biểu và biểu đồ minh họa.

  • Timeline nghiên cứu: Thời gian nghiên cứu thực trạng từ 01/01/2019 đến 31/12/2021, với quá trình thu thập và phân tích số liệu diễn ra trong năm 2022, hoàn thiện luận văn năm 2023.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Thực trạng thu ngân sách cấp xã: Tổng thu ngân sách cấp xã trên địa bàn huyện Lục Yên tăng từ 25,518 triệu đồng năm 2019 lên 30,287 triệu đồng năm 2021, tương đương mức tăng khoảng 18,7%. Trong đó, thị trấn Yên Thế chiếm gần 50% tổng thu ngân sách cấp xã, chủ yếu nhờ nguồn thu từ đất đai và các khoản thuế liên quan. Tuy nhiên, một số khoản thu như phí, lệ phí và thuế thu nhập cá nhân chưa đạt dự toán, với tỷ lệ thực hiện chỉ đạt khoảng 44-49% dự toán giao.

  2. Thực trạng chi ngân sách cấp xã: Tổng chi ngân sách cấp xã dao động quanh mức 94 tỷ đồng mỗi năm, trong đó chi thường xuyên chiếm khoảng 93% tổng chi, còn lại là chi đầu tư phát triển. Chi thường xuyên tập trung vào các lĩnh vực quốc phòng, an ninh, văn hóa, giáo dục và y tế. Tỷ lệ chi đầu tư phát triển giảm từ 5,009 triệu đồng năm 2019 xuống còn 3,403 triệu đồng năm 2021, phản ánh hạn chế trong đầu tư phát triển cơ sở hạ tầng.

  3. Công tác lập dự toán ngân sách: Việc lập dự toán ngân sách cấp xã còn mang tính hình thức, chưa thực sự sát với thực tế và khả năng thu chi của địa phương. Khoảng 34,55% cán bộ được khảo sát đánh giá khả năng đáp ứng chi ngân sách so với yêu cầu thực tế chưa tốt. Quy trình lập dự toán chủ yếu dựa vào chỉ tiêu giao từ cấp trên, chưa phát huy được tính chủ động của cấp xã.

  4. Công tác kiểm tra, giám sát và công khai tài chính: Công tác kiểm tra, giám sát ngân sách cấp xã còn hạn chế, chưa thường xuyên và toàn diện. Việc công khai tài chính ngân sách cấp xã chưa được thực hiện đầy đủ, ảnh hưởng đến tính minh bạch và sự giám sát của nhân dân.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân chính của những hạn chế trên xuất phát từ đặc thù địa bàn miền núi với địa hình phức tạp, nguồn thu ngân sách hạn chế, phụ thuộc nhiều vào nguồn bổ sung từ cấp trên. Việc phân cấp quản lý ngân sách còn chồng chéo, chưa rõ ràng, dẫn đến khó khăn trong việc tự chủ tài chính của cấp xã. So với một số địa phương khác như huyện Bắc Quang (Hà Giang) và huyện Trấn Yên (Yên Bái), nơi đã áp dụng công nghệ thông tin và có sự vào cuộc đồng bộ của hệ thống chính trị, huyện Lục Yên còn nhiều tiềm năng chưa được khai thác hiệu quả.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ tăng trưởng thu ngân sách theo năm, biểu đồ cơ cấu chi ngân sách và bảng so sánh tỷ lệ thực hiện dự toán thu chi giữa các xã, thị trấn. Những kết quả này cho thấy cần thiết phải nâng cao năng lực quản lý, tăng cường công tác kiểm tra, giám sát và ứng dụng công nghệ thông tin trong quản lý ngân sách cấp xã.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường công tác lập dự toán ngân sách sát thực tế: Động viên cán bộ tài chính cấp xã chủ động xây dựng dự toán dựa trên phân tích nguồn thu thực tế và nhu cầu chi tiêu hợp lý. Mục tiêu nâng tỷ lệ dự toán thu đạt trên 90% trong vòng 2 năm tới. Chủ thể thực hiện: Phòng Tài chính - Kế hoạch huyện phối hợp với UBND các xã.

  2. Ứng dụng công nghệ thông tin trong quản lý ngân sách: Triển khai phần mềm quản lý ngân sách điện tử tại các xã, thị trấn nhằm nâng cao hiệu quả theo dõi, kiểm soát thu chi và công khai tài chính. Mục tiêu hoàn thành trong năm 2024. Chủ thể thực hiện: UBND huyện, Phòng Tài chính - Kế hoạch, các xã.

  3. Tăng cường công tác kiểm tra, giám sát và công khai tài chính: Thiết lập quy trình kiểm tra nội bộ và phối hợp kiểm tra từ cấp huyện, đồng thời tổ chức công khai tài chính ngân sách định kỳ để nâng cao tính minh bạch và sự giám sát của nhân dân. Mục tiêu đạt 100% xã thực hiện công khai tài chính hàng năm. Chủ thể thực hiện: UBND các xã, Phòng Tài chính - Kế hoạch huyện.

  4. Phát huy thế mạnh địa phương để tăng nguồn thu ngân sách: Xây dựng kế hoạch khai thác hiệu quả các nguồn thu từ đất đai, khoáng sản và phát triển các ngành kinh tế mũi nhọn như du lịch sinh thái, nông nghiệp công nghệ cao. Mục tiêu tăng thu ngân sách địa phương ít nhất 10% mỗi năm trong giai đoạn 2022-2025. Chủ thể thực hiện: UBND huyện, các phòng ban chuyên môn và UBND các xã.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cán bộ quản lý tài chính cấp huyện và xã: Nghiên cứu giúp nâng cao năng lực lập kế hoạch, quản lý và giám sát ngân sách cấp xã, từ đó cải thiện hiệu quả sử dụng nguồn lực tài chính công.

  2. Các nhà hoạch định chính sách tài chính công: Tham khảo để xây dựng các chính sách phân cấp ngân sách phù hợp, thúc đẩy tự chủ tài chính và phát triển kinh tế địa phương.

  3. Các tổ chức nghiên cứu và đào tạo về quản lý kinh tế: Sử dụng làm tài liệu tham khảo trong giảng dạy và nghiên cứu về quản lý ngân sách nhà nước cấp cơ sở, đặc biệt trong bối cảnh các huyện miền núi.

  4. Các tổ chức phát triển kinh tế - xã hội và các dự án hỗ trợ tài chính công: Áp dụng các giải pháp đề xuất để hỗ trợ nâng cao năng lực quản lý ngân sách cấp xã, góp phần phát triển bền vững vùng miền núi.

Câu hỏi thường gặp

  1. Ngân sách cấp xã có vai trò gì trong phát triển kinh tế địa phương?
    Ngân sách cấp xã là nguồn tài chính chủ yếu để chính quyền cơ sở thực hiện các nhiệm vụ kinh tế - xã hội, đảm bảo an ninh quốc phòng và ổn định chính trị. Ví dụ, ngân sách này hỗ trợ đầu tư cơ sở hạ tầng, giáo dục, y tế và các dịch vụ công thiết yếu.

  2. Tại sao công tác lập dự toán ngân sách cấp xã còn nhiều hạn chế?
    Nguyên nhân chính là do trình độ cán bộ tài chính còn hạn chế, dự toán thường mang tính hình thức, chưa sát với thực tế nguồn thu và nhu cầu chi. Ngoài ra, sự phân cấp chưa rõ ràng cũng làm giảm tính chủ động của cấp xã.

  3. Làm thế nào để nâng cao hiệu quả quản lý ngân sách cấp xã?
    Cần tăng cường đào tạo cán bộ, ứng dụng công nghệ thông tin, nâng cao công tác kiểm tra, giám sát và công khai tài chính. Đồng thời, phát huy thế mạnh địa phương để tăng nguồn thu ngân sách.

  4. Các yếu tố nào ảnh hưởng đến công tác quản lý ngân sách cấp xã?
    Bao gồm tình hình phát triển kinh tế - xã hội địa phương, tổ chức bộ máy quản lý, chất lượng nguồn nhân lực, mức độ hài lòng của người dân và doanh nghiệp, cũng như các yếu tố khách quan như chính sách pháp luật và điều kiện tự nhiên.

  5. Có thể áp dụng kinh nghiệm quản lý ngân sách từ địa phương khác như thế nào?
    Ví dụ, huyện Bắc Quang đã áp dụng công nghệ thông tin trong quản lý ngân sách và tăng cường sự vào cuộc của hệ thống chính trị, giúp hoàn thành vượt chỉ tiêu thu ngân sách. Huyện Lục Yên có thể học hỏi mô hình này để nâng cao hiệu quả quản lý.

Kết luận

  • Ngân sách nhà nước cấp xã tại huyện Lục Yên có xu hướng tăng trưởng ổn định, nhưng vẫn phụ thuộc nhiều vào nguồn bổ sung từ cấp trên và chưa phát huy hết tiềm năng tài chính địa phương.
  • Công tác lập dự toán ngân sách còn mang tính hình thức, chưa sát thực tế, ảnh hưởng đến hiệu quả quản lý và sử dụng ngân sách.
  • Chi ngân sách chủ yếu tập trung vào chi thường xuyên, chi đầu tư phát triển còn hạn chế, chưa đáp ứng đầy đủ nhu cầu phát triển kinh tế - xã hội.
  • Công tác kiểm tra, giám sát và công khai tài chính ngân sách cấp xã chưa được thực hiện đầy đủ, ảnh hưởng đến tính minh bạch và hiệu quả quản lý.
  • Đề xuất các giải pháp trọng tâm gồm nâng cao chất lượng lập dự toán, ứng dụng công nghệ thông tin, tăng cường kiểm tra giám sát và phát huy thế mạnh địa phương nhằm nâng cao hiệu quả quản lý ngân sách cấp xã trong giai đoạn 2022-2025.

Next steps: Triển khai các giải pháp đề xuất, tổ chức đào tạo cán bộ, hoàn thiện hệ thống quản lý ngân sách điện tử và tăng cường công tác tuyên truyền, giám sát công khai tài chính.

Call-to-action: Các cấp chính quyền và cơ quan quản lý tài chính cần phối hợp chặt chẽ để thực hiện đồng bộ các giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả quản lý ngân sách cấp xã, góp phần thúc đẩy phát triển kinh tế - xã hội bền vững tại huyện Lục Yên.