Tổng quan nghiên cứu

Ngân sách nhà nước (NSNN) là quỹ tiền tệ tập trung lớn nhất của Nhà nước, đóng vai trò quan trọng trong việc thực hiện các chức năng quản lý kinh tế - xã hội. Tại Việt Nam, NSNN cấp xã là cấp cuối cùng trong hệ thống phân cấp ngân sách, chịu trách nhiệm quản lý các khoản thu, chi nhằm đảm bảo chức năng của chính quyền cơ sở. Huyện Bát Xát, tỉnh Lào Cai, với 22 xã và 1 thị trấn, trong đó có 17 xã đặc biệt khó khăn và 10 xã biên giới, có điều kiện tự nhiên, kinh tế - xã hội phức tạp, ảnh hưởng trực tiếp đến công tác quản lý ngân sách cấp xã. Cơ cấu kinh tế của huyện chuyển dịch tích cực với tỷ trọng nông - lâm nghiệp chiếm 18%, công nghiệp - tiểu thủ công nghiệp chiếm 60%, thương mại - dịch vụ và du lịch chiếm 22%. Thu ngân sách hàng năm tăng liên tục trong 10 năm qua, tuy nhiên hiệu quả quản lý ngân sách cấp xã còn nhiều hạn chế như nguồn lực sử dụng chưa hiệu quả, thu ngân sách phụ thuộc nhiều vào đất đai và quy trình quản lý còn bất cập.

Mục tiêu nghiên cứu nhằm phân tích thực trạng công tác quản lý ngân sách nhà nước cấp xã trên địa bàn huyện Bát Xát giai đoạn 2016-2019, đánh giá hiệu quả, tồn tại và nguyên nhân, từ đó đề xuất giải pháp nâng cao hiệu quả quản lý ngân sách cấp xã. Nghiên cứu có ý nghĩa khoa học trong việc bổ sung lý luận về quản lý ngân sách cấp xã và ý nghĩa thực tiễn trong việc hỗ trợ chính quyền cơ sở nâng cao hiệu quả quản lý tài chính, góp phần phát triển kinh tế - xã hội địa phương.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết và mô hình quản lý ngân sách nhà nước, tập trung vào:

  • Lý thuyết ngân sách nhà nước: NSNN là toàn bộ các khoản thu, chi của Nhà nước được dự toán và thực hiện trong một khoảng thời gian nhất định nhằm thực hiện chức năng, nhiệm vụ của Nhà nước. NSNN có hai chức năng cơ bản là phân phối và giám đốc quá trình huy động nguồn thu và chi tiêu.

  • Mô hình chu trình ngân sách: Bao gồm ba khâu chính là lập dự toán, chấp hành dự toán và quyết toán ngân sách, thể hiện toàn bộ quá trình vận động của ngân sách cấp xã.

  • Khái niệm hiệu quả quản lý ngân sách cấp xã: Đánh giá dựa trên khả năng huy động và sử dụng ngân sách một cách hiệu quả, công bằng, đáp ứng các mục tiêu phát triển kinh tế - xã hội, đảm bảo an sinh xã hội và tiết kiệm ngân sách.

Các khái niệm chính bao gồm: ngân sách nhà nước cấp xã, quản lý ngân sách cấp xã, hiệu quả quản lý ngân sách, chu trình ngân sách, nguyên tắc quản lý ngân sách (thống nhất, đầy đủ, trung thực, công khai, quy trách nhiệm).

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp kết hợp định lượng và định tính:

  • Nguồn dữ liệu: Số liệu thu chi ngân sách cấp xã trên địa bàn huyện Bát Xát giai đoạn 2016-2019, các văn bản pháp luật liên quan như Luật NSNN 2015, Thông tư 344/2016/TT-BTC, báo cáo tài chính của các xã, kết quả thanh tra, kiểm tra ngân sách.

  • Phương pháp chọn mẫu: Lựa chọn đại diện các xã đặc biệt khó khăn và xã biên giới để phân tích thực trạng quản lý ngân sách, đảm bảo tính đa dạng về điều kiện kinh tế - xã hội.

  • Phương pháp phân tích: Phân tích số liệu thống kê thu chi ngân sách, so sánh tỷ lệ thực hiện dự toán, đánh giá hiệu quả quản lý qua các tiêu chí thu đúng, đủ, kịp thời; chi hợp lý, tiết kiệm; phân tích nguyên nhân tồn tại qua phỏng vấn, khảo sát cán bộ quản lý ngân sách cấp xã.

  • Timeline nghiên cứu: Thu thập và phân tích dữ liệu từ năm 2016 đến 2019, tổng hợp kết quả và đề xuất giải pháp trong năm 2020-2021.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Hiệu quả lập và phân bổ dự toán ngân sách cấp xã: Các xã trên địa bàn huyện Bát Xát đã thực hiện lập dự toán ngân sách theo quy định, dự toán thu ngân sách năm 2020 đạt khoảng 95% kế hoạch giao, chi ngân sách đạt 90% kế hoạch. Tuy nhiên, việc lập dự toán còn mang tính hình thức, chưa phản ánh sát thực tế nguồn thu và nhu cầu chi.

  2. Tổ chức chấp hành dự toán ngân sách: Thu ngân sách cấp xã chủ yếu dựa vào các khoản thu từ đất đai và nguồn bổ sung từ ngân sách cấp trên, tỷ lệ thu nội địa đạt khoảng 60% tổng thu ngân sách xã. Chi ngân sách tập trung vào chi thường xuyên, chi đầu tư phát triển chiếm khoảng 30% tổng chi. Việc chấp hành dự toán còn tồn tại tình trạng chi vượt dự toán và chậm thanh toán các khoản chi đầu tư xây dựng cơ bản.

  3. Công tác quyết toán ngân sách: Quyết toán ngân sách cấp xã được thực hiện theo đúng quy định, số liệu báo cáo trung thực, đầy đủ. Tỷ lệ quyết toán đúng hạn đạt khoảng 85%. Tuy nhiên, công tác kiểm tra, giám sát quyết toán còn hạn chế, dẫn đến một số sai sót chưa được phát hiện kịp thời.

  4. Thanh tra, kiểm tra và giám sát quản lý ngân sách: Công tác thanh tra, kiểm tra ngân sách cấp xã được thực hiện định kỳ và đột xuất, nhưng chưa thường xuyên và toàn diện. Việc phối hợp giữa các cơ quan chức năng còn hạn chế, ảnh hưởng đến hiệu quả quản lý ngân sách.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân chính của những tồn tại trên bao gồm năng lực quản lý của cán bộ cấp xã còn hạn chế, trình độ chuyên môn chưa đồng đều, quy trình nghiệp vụ chưa được áp dụng hiệu quả và việc ứng dụng công nghệ thông tin trong quản lý ngân sách còn thấp. So sánh với kinh nghiệm quản lý ngân sách cấp xã tại huyện Bắc Hà (Lào Cai) và huyện Mộc Châu (Sơn La), các địa phương này có sự phối hợp chặt chẽ giữa các cơ quan thuế và tài chính xã, công tác lập dự toán và chấp hành dự toán được thực hiện nghiêm túc hơn, góp phần nâng cao hiệu quả quản lý ngân sách.

Việc quản lý ngân sách cấp xã tại Bát Xát chịu ảnh hưởng lớn bởi điều kiện tự nhiên phức tạp, kinh tế còn nhiều khó khăn, nguồn thu chủ yếu dựa vào đất đai và nguồn bổ sung từ cấp trên, dẫn đến tính chủ động trong quản lý ngân sách còn hạn chế. Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ tỷ lệ thu chi ngân sách theo từng năm, bảng so sánh tỷ lệ thực hiện dự toán giữa các xã, và biểu đồ đánh giá hiệu quả thanh tra, kiểm tra ngân sách.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Nâng cao hiệu quả lập và phân bổ dự toán ngân sách

    • Động từ hành động: Tăng cường đào tạo, hướng dẫn kỹ thuật lập dự toán cho cán bộ tài chính xã.
    • Target metric: Đảm bảo dự toán phản ánh sát thực tế nguồn thu và nhu cầu chi, tỷ lệ dự toán đạt trên 98%.
    • Timeline: Triển khai trong 12 tháng tới.
    • Chủ thể thực hiện: Phòng Tài chính - Kế hoạch huyện phối hợp với UBND xã.

  2. Quản lý hiệu quả và phát triển nguồn thu ngân sách

    • Động từ hành động: Hoàn thiện cơ chế quản lý các khoản thu từ đất đai, tăng cường phối hợp với cơ quan thuế trong công tác thu ngân sách.
    • Target metric: Tăng tỷ lệ thu nội địa lên 75% tổng thu ngân sách xã trong 2 năm tới.
    • Timeline: 24 tháng.
    • Chủ thể thực hiện: UBND xã, Chi cục Thuế huyện.

  3. Hoàn thiện quản lý chi ngân sách

    • Động từ hành động: Thực hiện nghiêm túc nguyên tắc chi trong dự toán, tăng cường kiểm soát chi đầu tư xây dựng cơ bản.
    • Target metric: Giảm tỷ lệ chi vượt dự toán xuống dưới 5%.
    • Timeline: 18 tháng.
    • Chủ thể thực hiện: UBND xã, Kho bạc Nhà nước.

  4. Tăng cường công tác giám sát, kiểm tra, thanh tra tài chính - ngân sách

    • Động từ hành động: Xây dựng kế hoạch kiểm tra định kỳ và đột xuất, nâng cao năng lực cán bộ thanh tra.
    • Target metric: Tăng số cuộc kiểm tra, thanh tra ngân sách lên 30% so với hiện tại.
    • Timeline: 12 tháng.
    • Chủ thể thực hiện: Phòng Tài chính - Kế hoạch huyện, Thanh tra huyện.

  5. Hoàn thiện bộ máy và nâng cao trình độ cán bộ quản lý ngân sách

    • Động từ hành động: Tổ chức đào tạo, bồi dưỡng chuyên môn, ứng dụng công nghệ thông tin trong quản lý ngân sách.
    • Target metric: 100% cán bộ tài chính xã được đào tạo về nghiệp vụ và công nghệ thông tin trong 1 năm.
    • Timeline: 12 tháng.
    • Chủ thể thực hiện: UBND huyện, Trường đào tạo cán bộ.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cán bộ quản lý ngân sách cấp xã và huyện

    • Lợi ích: Nắm vững lý luận và thực tiễn quản lý ngân sách cấp xã, áp dụng các giải pháp nâng cao hiệu quả quản lý.
    • Use case: Cải thiện công tác lập dự toán, chấp hành và quyết toán ngân sách tại địa phương.

  2. Các nhà nghiên cứu và sinh viên ngành quản lý kinh tế, tài chính công

    • Lợi ích: Tham khảo cơ sở lý luận, phương pháp nghiên cứu và kết quả thực tiễn về quản lý ngân sách cấp xã.
    • Use case: Phát triển đề tài nghiên cứu, luận văn, bài báo khoa học liên quan đến quản lý ngân sách nhà nước.

  3. Cơ quan quản lý nhà nước về tài chính và ngân sách

    • Lợi ích: Đánh giá thực trạng, tồn tại và đề xuất chính sách phù hợp để nâng cao hiệu quả quản lý ngân sách cấp xã.
    • Use case: Xây dựng chính sách, hướng dẫn nghiệp vụ quản lý ngân sách địa phương.

  4. Các tổ chức hỗ trợ phát triển kinh tế - xã hội vùng khó khăn

    • Lợi ích: Hiểu rõ vai trò ngân sách cấp xã trong phát triển kinh tế - xã hội, từ đó thiết kế chương trình hỗ trợ hiệu quả.
    • Use case: Hỗ trợ kỹ thuật, tài chính cho các xã đặc biệt khó khăn trong quản lý ngân sách.

Câu hỏi thường gặp

  1. Ngân sách nhà nước cấp xã gồm những khoản thu nào?
    Ngân sách cấp xã bao gồm các khoản thu từ thuế, phí, lệ phí, các khoản huy động đóng góp tự nguyện, viện trợ không hoàn lại và nguồn bổ sung từ ngân sách cấp trên. Các khoản thu chủ yếu là thuế sử dụng đất, phí dịch vụ công và các khoản thu từ quỹ đất công ích.

  2. Quy trình lập dự toán ngân sách cấp xã được thực hiện như thế nào?
    Quy trình lập dự toán ngân sách cấp xã dựa trên kế hoạch phát triển kinh tế - xã hội địa phương, kết quả thực hiện ngân sách các năm trước, các chính sách, tiêu chuẩn định mức của Nhà nước. Dự toán được xây dựng theo biểu mẫu quy định và trình UBND xã, HĐND xã phê duyệt.

  3. Những nguyên nhân chính ảnh hưởng đến hiệu quả quản lý ngân sách cấp xã là gì?
    Nguyên nhân chủ quan gồm năng lực quản lý của cán bộ, trình độ chuyên môn, quy trình nghiệp vụ và ứng dụng công nghệ thông tin. Nguyên nhân khách quan gồm điều kiện kinh tế - xã hội, môi trường pháp lý, nguồn lực ngân sách hạn chế và đặc điểm tự nhiên địa phương.

  4. Làm thế nào để nâng cao hiệu quả thu ngân sách cấp xã?
    Cần hoàn thiện cơ chế chính sách thu, tăng cường phối hợp giữa các cơ quan thuế và tài chính xã, nâng cao kỹ năng khai thác nguồn thu, đẩy mạnh công tác thanh tra, kiểm tra và tuyên truyền chính sách thuế đến người dân và doanh nghiệp.

  5. Vai trò của công tác thanh tra, kiểm tra trong quản lý ngân sách cấp xã là gì?
    Thanh tra, kiểm tra giúp phát hiện sai phạm, đảm bảo thu chi ngân sách đúng quy định, nâng cao tính minh bạch và hiệu quả sử dụng ngân sách. Đây là công cụ quan trọng để phòng chống thất thoát, lãng phí và tăng cường kỷ luật tài chính.

Kết luận

  • Luận văn đã làm rõ vai trò và tầm quan trọng của quản lý ngân sách nhà nước cấp xã trong phát triển kinh tế - xã hội địa phương, đặc biệt tại huyện Bát Xát, tỉnh Lào Cai.
  • Phân tích thực trạng cho thấy công tác quản lý ngân sách cấp xã còn nhiều tồn tại như dự toán chưa sát thực tế, thu ngân sách phụ thuộc nhiều vào nguồn cấp trên, công tác kiểm tra giám sát chưa hiệu quả.
  • Đề xuất các giải pháp cụ thể nhằm nâng cao hiệu quả quản lý ngân sách cấp xã, tập trung vào nâng cao năng lực cán bộ, hoàn thiện quy trình lập dự toán, quản lý thu chi và tăng cường thanh tra, kiểm tra.
  • Nghiên cứu có thể được áp dụng trong giai đoạn 2021-2023 nhằm cải thiện công tác quản lý ngân sách cấp xã tại huyện Bát Xát và các địa phương tương tự.
  • Kêu gọi các cơ quan quản lý, cán bộ tài chính cấp xã và các nhà nghiên cứu quan tâm, áp dụng kết quả nghiên cứu để nâng cao hiệu quả quản lý ngân sách nhà nước cấp xã, góp phần phát triển bền vững kinh tế - xã hội địa phương.