Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh đổi mới giáo dục phổ thông theo Chương trình giáo dục phổ thông 2018, việc quản lý hoạt động dạy học môn Lịch sử tại các trường trung học phổ thông (THPT) đóng vai trò then chốt trong việc phát triển năng lực và phẩm chất học sinh. Huyện Chiêm Hóa, tỉnh Tuyên Quang, với đặc thù là vùng miền núi có điều kiện kinh tế - xã hội còn nhiều khó khăn, dân cư chủ yếu là đồng bào dân tộc thiểu số, đang đối mặt với nhiều thách thức trong việc triển khai dạy học theo hướng phát triển năng lực và phẩm chất. Tổng số học sinh THPT trên địa bàn là khoảng 3.861 em, trong đó có hơn 2.600 học sinh dân tộc thiểu số, với đội ngũ giáo viên có trình độ đại học chiếm 100%, trong đó hơn 30% có trình độ thạc sĩ.

Mục tiêu nghiên cứu nhằm khảo sát thực trạng quản lý hoạt động dạy học môn Lịch sử tại các trường THPT huyện Chiêm Hóa, đánh giá những thuận lợi, khó khăn và đề xuất các biện pháp quản lý phù hợp để nâng cao chất lượng dạy học, phát triển năng lực lịch sử và phẩm chất công dân cho học sinh. Nghiên cứu tập trung vào giai đoạn từ năm học 2018-2019 đến 2021-2022, khảo sát tại 6 trường THPT với sự tham gia của 24 cán bộ quản lý, 15 giáo viên dạy Lịch sử và 150 học sinh lớp 10.

Ý nghĩa của nghiên cứu thể hiện qua việc cung cấp cơ sở khoa học cho các nhà quản lý giáo dục và nhà trường trong việc đổi mới quản lý dạy học môn Lịch sử, góp phần thực hiện hiệu quả Chương trình giáo dục phổ thông 2018, đồng thời nâng cao chất lượng giáo dục lịch sử, phát huy truyền thống yêu nước và phát triển phẩm chất, năng lực học sinh trong điều kiện đặc thù của vùng miền núi.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết quản lý giáo dục và dạy học phát triển năng lực, phẩm chất học sinh. Khung lý thuyết chính bao gồm:

  • Lý thuyết quản lý hoạt động dạy học: Quản lý hoạt động dạy học là quá trình tổ chức, điều hành, kiểm tra và đánh giá các hoạt động dạy và học nhằm đạt được mục tiêu giáo dục. Trong đó, vai trò của hiệu trưởng và tổ trưởng chuyên môn được nhấn mạnh trong việc phân cấp, phân nhiệm và tạo môi trường thuận lợi cho giáo viên và học sinh.

  • Lý thuyết phát triển năng lực và phẩm chất học sinh: Dạy học theo hướng phát triển năng lực và phẩm chất tập trung vào việc hình thành các năng lực chung (tự chủ, giao tiếp, giải quyết vấn đề) và năng lực đặc thù (năng lực lịch sử) cùng các phẩm chất như yêu nước, trung thực, trách nhiệm. Mô hình dạy học tích cực, dựa trên hoạt động trải nghiệm, thảo luận nhóm và sử dụng phương tiện công nghệ thông tin được áp dụng để phát triển năng lực này.

Các khái niệm chính bao gồm: hoạt động dạy học, năng lực lịch sử (tìm hiểu, nhận thức, vận dụng), phẩm chất công dân, quản lý hoạt động dạy học, kế hoạch dạy học, kiểm tra đánh giá, môi trường học tập.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp kết hợp giữa nghiên cứu lý luận và thực tiễn:

  • Nguồn dữ liệu: Số liệu thu thập từ 6 trường THPT huyện Chiêm Hóa, gồm 24 cán bộ quản lý, 15 giáo viên dạy Lịch sử và 150 học sinh lớp 10. Dữ liệu được thu thập qua bảng hỏi, quan sát, phỏng vấn và xin ý kiến chuyên gia.

  • Phương pháp phân tích: Phân tích định lượng số liệu khảo sát bằng thống kê mô tả, so sánh tỷ lệ phần trăm; phân tích định tính qua nội dung phỏng vấn và trao đổi chuyên sâu nhằm làm rõ nguyên nhân và đề xuất giải pháp.

  • Timeline nghiên cứu: Thu thập và xử lý số liệu trong giai đoạn từ năm học 2018-2019 đến 2021-2022, phân tích và đề xuất biện pháp trong năm 2023.

Cỡ mẫu được lựa chọn đảm bảo tính đại diện cho các nhóm đối tượng liên quan, phương pháp chọn mẫu theo phương pháp chọn mẫu ngẫu nhiên có chủ đích nhằm đảm bảo tính khách quan và phù hợp với mục tiêu nghiên cứu.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Thực trạng quản lý hoạt động dạy học môn Lịch sử còn nhiều hạn chế: Khoảng 70% cán bộ quản lý nhận thức chưa đầy đủ về vai trò của môn Lịch sử trong chương trình giáo dục phổ thông mới. Việc phân cấp quản lý giữa hiệu trưởng và tổ trưởng chuyên môn chưa thực sự rõ ràng, dẫn đến hiệu quả chỉ đạo chưa cao.

  2. Chất lượng dạy học và kết quả học tập chưa đạt yêu cầu: Tỷ lệ đỗ tốt nghiệp môn Lịch sử trong các năm học 2019-2022 đạt khoảng 70%, điểm trung bình thi tốt nghiệp là 5,0, thấp hơn mức trung bình chung của quốc gia khoảng 0,5 điểm. Trong các kỳ thi học sinh giỏi cấp tỉnh, chỉ có 1 giải Nhì, 4 giải Ba và 2 giải Khuyến khích trong tổng số 22 thí sinh dự thi, chưa có giải Nhất hay giải cấp quốc gia.

  3. Phương pháp và hình thức dạy học chưa đa dạng và hiệu quả: Giáo viên chủ yếu sử dụng phương pháp truyền thống, ứng dụng công nghệ thông tin còn hạn chế, chưa khai thác tối đa các hình thức dạy học tích cực như thảo luận nhóm, học qua dự án, trải nghiệm thực tế. Khoảng 60% giáo viên chưa được bồi dưỡng chuyên sâu về phương pháp dạy học theo hướng phát triển năng lực.

  4. Cơ sở vật chất và thiết bị dạy học còn thiếu thốn: Các trường THPT huyện Chiêm Hóa thiếu các thiết bị hiện đại như máy chiếu, màn hình tương tác, thư viện số, ảnh hưởng đến việc tổ chức các hoạt động dạy học theo hướng phát triển năng lực và phẩm chất.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân chính của những hạn chế trên xuất phát từ điều kiện kinh tế - xã hội đặc thù của huyện miền núi Chiêm Hóa, với đa số học sinh là dân tộc thiểu số, điều kiện học tập khó khăn, thiếu thốn thiết bị và tài liệu học tập. Bên cạnh đó, nhận thức và năng lực quản lý của cán bộ quản lý và giáo viên còn hạn chế, chưa đáp ứng kịp thời yêu cầu đổi mới chương trình giáo dục phổ thông 2018.

So sánh với các nghiên cứu tại các địa phương khác cho thấy, những khó khăn về cơ sở vật chất và năng lực đội ngũ giáo viên là vấn đề phổ biến ở vùng miền núi. Tuy nhiên, các trường THPT tại Chiêm Hóa đã có những nỗ lực trong việc đổi mới phương pháp dạy học và tổ chức các hoạt động trải nghiệm, tuy nhiên chưa đồng bộ và chưa được kiểm soát chặt chẽ qua quản lý chuyên môn.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ thể hiện tỷ lệ nhận thức của cán bộ quản lý về môn Lịch sử, biểu đồ so sánh điểm thi tốt nghiệp môn Lịch sử giữa huyện Chiêm Hóa và mức trung bình quốc gia, bảng thống kê các hình thức dạy học được sử dụng và mức độ ứng dụng thiết bị dạy học hiện đại.

Ý nghĩa của kết quả nghiên cứu là làm rõ thực trạng và nguyên nhân, từ đó cung cấp cơ sở khoa học để đề xuất các biện pháp quản lý phù hợp nhằm nâng cao chất lượng dạy học môn Lịch sử, phát triển năng lực và phẩm chất học sinh trong điều kiện đặc thù của vùng miền núi.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường bồi dưỡng, nâng cao năng lực chuyên môn cho giáo viên và cán bộ quản lý

    • Tổ chức các khóa tập huấn chuyên sâu về phương pháp dạy học phát triển năng lực và phẩm chất học sinh, kỹ năng sử dụng thiết bị dạy học hiện đại.
    • Thời gian: Triển khai trong năm học 2023-2024.
    • Chủ thể thực hiện: Sở Giáo dục và Đào tạo phối hợp với các trường đại học sư phạm và trung tâm bồi dưỡng.

  2. Đổi mới quản lý hoạt động dạy học theo hướng phân cấp rõ ràng, tăng cường giám sát và hỗ trợ chuyên môn

    • Xây dựng quy chế phân công, phân nhiệm cụ thể giữa hiệu trưởng và tổ trưởng chuyên môn trong quản lý dạy học môn Lịch sử.
    • Thiết lập hệ thống kiểm tra, đánh giá định kỳ chất lượng giờ dạy và kết quả học tập.
    • Thời gian: Áp dụng từ năm học 2023-2024.
    • Chủ thể thực hiện: Ban giám hiệu các trường THPT.

  3. Đầu tư nâng cấp cơ sở vật chất, trang thiết bị dạy học hiện đại

    • Cung cấp máy chiếu, màn hình tương tác, thư viện số, phần mềm hỗ trợ dạy học môn Lịch sử.
    • Tăng cường kết nối internet và xây dựng kho tài liệu số phục vụ giáo viên và học sinh.
    • Thời gian: Kế hoạch đầu tư trong 2 năm tới.
    • Chủ thể thực hiện: Phòng Giáo dục huyện phối hợp với các cấp chính quyền địa phương.

  4. Đa dạng hóa phương pháp và hình thức dạy học, tăng cường hoạt động trải nghiệm thực tế

    • Khuyến khích giáo viên áp dụng các phương pháp dạy học tích cực như học qua dự án, thảo luận nhóm, học trên thực địa tại các di tích lịch sử địa phương.
    • Tổ chức các hoạt động ngoại khóa, câu lạc bộ lịch sử để phát triển phẩm chất và năng lực học sinh.
    • Thời gian: Triển khai ngay trong năm học 2023-2024.
    • Chủ thể thực hiện: Giáo viên bộ môn phối hợp với tổ chuyên môn và ban giám hiệu.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cán bộ quản lý giáo dục các cấp

    • Lợi ích: Hiểu rõ thực trạng và các giải pháp quản lý dạy học môn Lịch sử theo hướng phát triển năng lực và phẩm chất học sinh, từ đó xây dựng chính sách và kế hoạch phù hợp.
    • Use case: Xây dựng chương trình bồi dưỡng, quy chế quản lý chuyên môn.

  2. Giáo viên dạy môn Lịch sử tại các trường THPT

    • Lợi ích: Nắm bắt các phương pháp dạy học tích cực, cách tổ chức hoạt động dạy học phát triển năng lực, phẩm chất học sinh, nâng cao hiệu quả giảng dạy.
    • Use case: Thiết kế kế hoạch bài dạy, đổi mới phương pháp giảng dạy.

  3. Nhà nghiên cứu và sinh viên chuyên ngành Quản lý giáo dục, Giáo dục học

    • Lợi ích: Tham khảo cơ sở lý luận, phương pháp nghiên cứu và kết quả thực tiễn về quản lý hoạt động dạy học môn Lịch sử trong bối cảnh đổi mới giáo dục.
    • Use case: Phát triển đề tài nghiên cứu, luận văn, luận án liên quan.

  4. Các cơ quan quản lý giáo dục địa phương, phòng giáo dục huyện

    • Lợi ích: Đánh giá thực trạng, đề xuất các giải pháp nâng cao chất lượng dạy học môn Lịch sử phù hợp với điều kiện địa phương.
    • Use case: Lập kế hoạch phát triển giáo dục, phân bổ nguồn lực.

Câu hỏi thường gặp

  1. Quản lý hoạt động dạy học môn Lịch sử theo hướng phát triển năng lực là gì?
    Quản lý hoạt động dạy học môn Lịch sử theo hướng phát triển năng lực là quá trình tổ chức, chỉ đạo, kiểm tra và đánh giá các hoạt động dạy và học nhằm giúp học sinh phát triển các năng lực lịch sử như tìm hiểu, tư duy và vận dụng kiến thức lịch sử vào thực tiễn. Ví dụ, quản lý bao gồm việc lập kế hoạch bài dạy, đổi mới phương pháp giảng dạy và kiểm tra đánh giá phù hợp.

  2. Những khó khăn chính trong quản lý dạy học môn Lịch sử tại các trường THPT miền núi là gì?
    Khó khăn gồm thiếu thiết bị dạy học hiện đại, đội ngũ giáo viên chưa được bồi dưỡng đầy đủ về phương pháp mới, điều kiện kinh tế xã hội khó khăn ảnh hưởng đến học sinh, và nhận thức chưa đồng đều về vai trò của môn Lịch sử trong chương trình giáo dục phổ thông mới.

  3. Làm thế nào để nâng cao năng lực chuyên môn cho giáo viên dạy Lịch sử?
    Có thể tổ chức các khóa bồi dưỡng chuyên sâu về phương pháp dạy học phát triển năng lực, kỹ năng sử dụng công nghệ thông tin trong giảng dạy, đồng thời khuyến khích giáo viên tự học, trao đổi kinh nghiệm và tham gia các hoạt động chuyên môn thường xuyên.

  4. Phương pháp dạy học nào phù hợp để phát triển năng lực và phẩm chất học sinh trong môn Lịch sử?
    Phương pháp dạy học tích cực như học qua dự án, thảo luận nhóm, học trên thực địa, sử dụng nguồn tư liệu đa dạng và công nghệ thông tin giúp học sinh chủ động tìm hiểu, phân tích và vận dụng kiến thức lịch sử, từ đó phát triển năng lực tư duy và phẩm chất công dân.

  5. Vai trò của hiệu trưởng và tổ trưởng chuyên môn trong quản lý dạy học môn Lịch sử là gì?
    Hiệu trưởng và tổ trưởng chuyên môn chịu trách nhiệm phân công, chỉ đạo, giám sát và hỗ trợ giáo viên trong việc xây dựng kế hoạch dạy học, đổi mới phương pháp, tổ chức kiểm tra đánh giá và tạo môi trường thuận lợi để phát triển năng lực và phẩm chất học sinh.

Kết luận

  • Quản lý hoạt động dạy học môn Lịch sử tại các trường THPT huyện Chiêm Hóa còn nhiều hạn chế do điều kiện kinh tế xã hội và năng lực quản lý, giảng dạy chưa đồng đều.
  • Việc đổi mới phương pháp dạy học và kiểm tra đánh giá theo hướng phát triển năng lực và phẩm chất học sinh chưa được triển khai đồng bộ và hiệu quả.
  • Cơ sở vật chất, thiết bị dạy học hiện đại còn thiếu, ảnh hưởng đến chất lượng dạy học và sự hứng thú của học sinh.
  • Các biện pháp đề xuất tập trung vào nâng cao năng lực đội ngũ giáo viên, đổi mới quản lý, đầu tư trang thiết bị và đa dạng hóa phương pháp dạy học.
  • Nghiên cứu cung cấp cơ sở khoa học và thực tiễn để các nhà quản lý giáo dục và nhà trường xây dựng kế hoạch phát triển giáo dục lịch sử phù hợp với đặc thù vùng miền núi.

Next steps: Triển khai các khóa bồi dưỡng chuyên môn, xây dựng quy chế quản lý mới, đầu tư trang thiết bị và tổ chức các hoạt động trải nghiệm thực tế trong năm học 2023-2024.

Call to action: Các cơ quan quản lý giáo dục và nhà trường cần phối hợp chặt chẽ để thực hiện các giải pháp đề xuất, nhằm nâng cao chất lượng dạy học môn Lịch sử, góp phần phát triển toàn diện năng lực và phẩm chất học sinh vùng miền núi.